Od kilku lat wzrasta zainteresowanie badaniami krajobrazów dźwiękowych (soundscapes) miast, które mają stanowić podstawę do świadomego projektowania akustycznego, przyczyniającego się do poprawy jakości życia mieszkańców.

Realizowane są projekty naukowe, artystyczne oraz inicjatywy społeczne (np. mapy atrakcyjnych krajobrazów dźwiękowych), które mogą być alternatywą dla rutynowych działań z zakresu ochrony środowiska miejskiego przed hałasem podyktowanych Dyrektywą 2002/49/WE Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie oceny i zarządzania poziomem hałasu w środowisku (Dyrektywa Hałasowa)[1]. Celem artykułu jest przybliżenie inicjatyw podejmowanych w wybranych miastach europejskich na rzecz kształtowania jakości dźwiękowej przestrzeni publicznych. Szczegółowo scharakteryzowano austriackie Linz jako modelowe miasto akustyczne. Na przykładzie Lublina zwrócono także uwagę na priorytetowe działania które należy podjąć w polskich miastach w dążeniu do modelu „miasta akustycznego” a przez to poprawy jakości życia jego mieszkańców.

Linz – to zaledwie dwustutysięczne austriackie miasto położone nad Dunajem cieszyło się w 2009 roku wraz z Wilnem zaszczytnym tytułem Europejskiej Stolicy Kultury. Miasto – dotychczas kojarzone pozytywnie ze słodkim przysmakiem „Linzer Torte”, „Linzką symfonią” Mozarta, astronomem Johannesem Keplerem oraz kompozytorem i organistą Antonem Brucknerem, a także negatywnie z Adolfem Hitlerem (spędził tu 3 lata życia) i zatruwającym środowisko przemysłem (zakłady chemiczne, huty, stocznie) – stało się centrum kulturalnym Europy. Organizatorom „roku kultury” udało się połączyć przeszłość miasta z odważnym spojrzeniem w przyszłość. Linz udowodnił, że nie zatrzymuje się na przeszłości, ale eksperymentuje, łączy stare z nowym, interpretuje. W wyniku realizacji programu kulturalnego zdecydowanie zmienił się image miasta. Hasło „Linz” stało się uznaną marką. W dziedzinie skutecznego marketingu kulturalnego funkcjonuje też określenie „model z Linz”.

Sukces Linzu jako Europejskiej Stolicy Kultury był możliwy dzięki otwartości władz na inicjatywy społeczne, czego bardzo przekonującym dowodem jest funkcjonujący w tym mieście „Public Space Server”[2] poprzez który mieszkańcy są zachęcani do zabrania głosu, opowiedzenia o swoim ulubionym miejscu, dźwiękach, itd. Władze miasta mogą za jego pośrednictwem poznać preferencje i opinie mieszkańców. Podkreślić też należy, że w Linzu dużą rolę przywiązuje się do jakości życia. Prawie 50% powierzchni miasta przypada na tereny zielone, ponad 30 % to tereny zbudowane, około 7% wody a 12% powierzchnie komunikacyjne. Otwarte tereny są świadomie zachowywane ze względu na wartość rekreacyjną, znaczne powierzchnie łąk naddunajskich są chronione.

Od zawsze Linz sprzyjał tworzeniu. Określany jako „perła baroku” o rzymskich korzeniach zachował szereg zabytków (pałace, kościoły, muzea, kamienice) z tej i innych epok. W Linzu występują także wyjątkowe współczesne dzieła architektury. W parku naddunajskim znajdują się futurystyczne metalowe rzeźby. Nad Dunajem zlokalizowano także nowoczesne budynki Filharmonii „Brucknerhaus”, Muzeum Sztuki „Lentos” oraz Muzeum Przyszłości „Ars Electronica Center”. Wyjątkowo prezentuje się Lentos Kunstmuseum – szklany budynek z prześwitem na rzekę, zwany przez mieszkańców „statkiem ze szkła”, bądź „szwajcarskim pudełkiem”, w nocy podświetlany setkami neonowych lamp. „Ars Electronica Center” to miejsce eksperymentów ze światłem i dźwiękiem, w którym każdy zwiedzający może wypróbować interaktywne instalacje. Rządzą tu lasery, roboty i trójwymiarowa telewizja. Najnowocześniejsze technologie poszerzają granice ludzkiego poznania i wykorzystywane są do tworzenia dzieł sztuki.[1]

W przestrzeń publiczną miasta Linz wpisały się na trwale wyjątkowe festiwale, z których najbardziej znany jest Festiwal Brucknerowski czy festiwal sztuki, technologii i muzyki elektroakustycznej Ars Electronica. W czasie pełnej rozmachu imprezy Klangwolken organizowany jest spektakl światło-dźwięk. Dźwięki jednej z symfonii Bruckera i pokaz laserowy są tłem dla wielkiego festynu nad Dunajem. Ale na program Europejskiej Stolicy Kultury składało się również bardzo dużo małych projektów. Bogata, różnorodna i niekonwencjonalna oferta kulturalna przyciągnęła do Linzu ponad 2,5 miliona turystów z całego świata. Jednym z celów miasta było przygotowanie oferty kulturalnej dla wszystkich. Stąd liczne projekty zrealizowano w przestrzeniach publicznych.

Nawiązując do swych muzycznych korzeni Linz uruchomił od listopada 2008 do listopada 2009 specjalny program pod nazwa „Miasto akustyczne” (Hörstadt)[3], promując się jako modelowe pod względem troski o ciszę miasto Europy. Projekt ten miał zachęcić do świadomego słuchania dźwięków miasta i przeciwstawienia się hałasowi poprzez codzienne, indywidualne wybory. Zamierzeniem autorów programu jest wykraczać działaniami poza rok 2009 promując świadome projektowanie środowiska akustycznego jako sposób na zachowanie równowagi środowiska, lepszą organizację przestrzeni i wyższą jakość życia. W realizacji projektu „Miasto akustyczne” zaproponowano m.in. doświadczanie ciszy poprzez otwarcie miejsc spokoju „Ruhepol Central Kino” i „Ruhepol Cathedral” oraz organizację „Dnia bez muzyki”. Umożliwiono także odkrywanie dźwięków, m.in. poprzez utworzenie „Akustikonu” – miejsca akustycznych odkryć (akustyczne iluzje, eksperymenty, poznanie natury dźwięku) czy też wkomponowanie w przestrzeń publiczną instalacji dźwiękowych szwajcarskiego artysty Andresa Bossharda. Na głównym placu miasta przy informacji turystycznej zamontowana została wyjątkowa mapa dźwiękowa zachęcająca do poznania miasta przez uszy. W Ars Electronica Center powstała maszyna dźwiękowa, w świątyniach odbywały się koncerty muzyki sakralnej i organowej. W ofercie turystycznej zaproponowano także specjalny program wycieczek prezentujący miasto akustyczne.

Oprócz przedstawionych powyżej wymiernych inicjatyw ważną rolę w projekcie „Miasto akustyczne” odegrało sformułowanie polityki wyznaczającej kierunki działań, wytyczne dla planowania urbanistycznego w aspekcie akustycznym. Dokument „Linz Charta” przyjęła do realizacji Rada Miejska Linzu w styczniu 2009. Innym miastom zaproponowano przyłączenie się do deklaracji, której doniosłość dostrzegły już niemieckie Erlangen i Hamburg oraz belgijskie Liege. Przyjęcie „Linz Charta” to zobowiązanie do kształtowania dźwiękowej różnorodności miasta, uwzględnienia wymagań akustycznych w budownictwie, transporcie, planowaniu przestrzennym, upowszechnienia edukacji dźwiękowej, zapewnienia partycypacji społecznej i promocji innowacyjnych inicjatyw społecznych na rzecz ochrony przed hałasem. W dokumencie podkreślono że przestrzeń akustyczna jest własnością wspólną i konieczne jest przyjęcie odpowiedzialności za jej kształtowanie. Bardzo ważnym działaniem z perspektywy realizacji zapisów deklaracji była kampania przeciw obecności hałasu i muzyki tła w przestrzeni publicznej (przemocy akustycznej), w której zwrócono uwagę na potrzebę zachowania publicznie dostępnych miejsc odpoczynku.

Linz, za sprawą działań projektu „Miasto akustyczne” w ramach rezydencji Europejskiej Stolicy Kultury 2009, może być traktowany jako wzorcowe miasto wykazujące troskę o kształtowanie jakości dźwiękowej przestrzeni miejskiej. Zauważyć jednak należy, że również w innych europejskich miastach wprowadzane są działania na rzecz ochrony ciszy i harmonijnych krajobrazów dźwiękowych. W „Strategii walki z hałasem dla Londynu” (Sounder City)[4] poprzez partnerstwo publiczno-prywatne promowane są przykładowe projekty ulepszania warstwy dźwiękowej oraz poprzez właściwe planowanie minimalizowany jest hałas i zabezpieczane są najcenniejsze, unikalne krajobrazy dźwiękowe. Obszarami szczególnego zainteresowania są doliny rzeczne, skwery, parki, otwarte przestrzenie jako ostoje spokoju i równowagi (tranquillity). Planowanie przestrzenne ma promować strefy ciszy oraz obszary względnej równowagi i osobliwych krajobrazów dźwiękowych (Areas of relative tranquillity or special soundscape interest). Jakość dźwiękowa traktowana jest także jako dziedzictwo kulturowe godne ochrony i przywracania.[2] Dostrzegana jest potrzeba tworzenia nowej jakości dźwiękowej w obrębie placów i ulic. Istotne jest wzmacnianie pozytywnych dźwięków, zapewnienie wyrazistości dźwięków charakterystycznych (np. dzwonów), kształtowanie różnorodności i odpowiednich sekwencji krajobrazów dźwiękowych doświadczanych podczas spacerów. Ważne jest także wkomponowywanie festiwali muzycznych w przestrzeń miasta. Krajobraz dźwiękowy jest postrzegany jako część kultury miasta.

W chorwackim mieście Zadar (północna Dalmacja) w 2005 roku zrealizowano wyjątkowy projekt dźwiękowy „Morskie Organy”[5]. Instrument składający się z 35 rur różnej długości i średnicy rozmieszczonych poprzecznie do wybrzeża zamontowany pod schodami głównej miejskiej promenady gra muzykę morza wywoływaną poprzez energię morza, powietrza i wiatru. Eksperyment muzyczny chorwackiego architekta Nicolasa Basica został dostrzeżony w 2006, zwyciężając w 4 edycji Nagrody Europejskiej dla Miejskich Przestrzeni Publicznych[6]. Obiekt ten zyskał rangę symbolu miasta Zadar i razem z sąsiadującym „Pomnikiem ku czci Słońca” jest obowiązkową atrakcją turystyczną. Zadar wraz z „Morskimi Organami” zaliczany jest do 25 największych atrakcji na świecie.

W przypadku polskich miast nie zwraca się szczególnej uwagi na kształtowanie jakości dźwiękowej przestrzeni publicznych. Ochronę przed hałasem ogranicza się często do obudowania głównych arterii komunikacyjnych ekranami akustycznymi, bądź wymiany stolarki okiennej. Zapomina się o bardzo ważnej roli planowania przestrzennego, wydzieleniu stref ciszy czy obszarów cichych, wyłączeniu bądź ograniczeniu ruchu pojazdów, wspieraniu komunikacji pieszej i rowerowej czy też o projektowaniu akustycznym przestrzeni publicznych akcentującym znaczenie dźwięku dla ich użytkowników[3]. Punkt wyjścia do działań na rzecz tworzenia „miasta akustycznego” powinno stanowić rozpoznanie preferencji i opinii mieszkańców. O uciążliwości hałasu decyduje bowiem nie tylko natężenie dźwięku, ale także jego percepcja.

Badania percepcji krajobrazu miasta Lublina przeprowadzone w 2009 roku wśród studentów UMCS pozwoliły m.in. zidentyfikować miejsca atrakcyjne pod względem akustycznym, gdzie dźwięki są łagodne, przyjemne, sprzyjają odprężeniu od zgiełku miasta.[4] Miejsca te powinny być traktowane priorytetowo przy wyznaczaniu obszarów cichych. A warto podkreślić, że w 1999 roku została zniesiona strefa ciszy nad Zalewem Zemborzyckim – jednym z miejsc wskazanych jako przyjemne dźwiękowo ze względu na spokój, słyszalność dźwięków przyrody.

Współczesny Lublin boryka się z licznymi problemami akustycznymi. Dotychczas nie wyznaczono w mieście obszarów cichych (dla przykładu w Warszawie zaproponowano 3, w Gdyni 4, w Szczecinie 11). Przestrzeń publiczna nie jest w żaden sposób chroniona przed hałasem, stąd dźwięki charakterystyczne nie są wyraziste. W ochronie przed hałasem niedostatecznie wykorzystywane jest planowanie przestrzenne i organizacja ruchu. Niedostrzeganie potrzeb mieszkańców jest powodem konfliktów społecznych związanych z lokalizacją obiektów będących potencjalnymi źródłami hałasu (np. tor motocrosowy na osiedlu LSM).

Dostrzec jednak należy również pozytywne działania. Wśród nich na wyróżnienie zasługują m.in. projekty Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN” wkomponowane w przestrzeń publiczną[5] czy też Festiwal Sztuki w Przestrzeni Publicznej „Open City”[7], którego pierwsza edycja odbyła się od 22 czerwca do 20 maja 2009. Przestrzeń publiczna została wówczas ożywiona m.in., instalacją zatytułowaną „Koncert pitagorejski”. 64 małe dzwonki aluminiowe umieszczone między drzewami nastrojone zgodnie z akordem pitagorejskim poruszane przez wiatr wydawały dźwięki miłe uszom. Promocja tego typu działań, stworzenie rzeźb dźwiękowych, wyznaczenie obszarów cichych czy też ścieżki spacerów dźwiękowych to właściwe kroki w kierunku „miasta akustycznego”. Scharakteryzowane przykłady miast europejskich dowodzą, że kluczem do sukcesu jest także otwartość władz na problemy akustyczne, zaufanie społeczeństwu i wypracowanie długofalowej strategii działań. Pamiętać przy tym należy, że działania w kierunku „miasta akustycznego” owocują podniesieniem jakości życia mieszkańców. Dźwięk pomaga zrozumieć miejsce, ułatwia orientację, ożywia przestrzeń publiczną, sprzyja odpoczynkowi (kojące przestrzenie, strefy pozornej ciszy). Kształtowanie przyjaznych krajobrazów dźwiękowych to wyzwanie dla miast Europejskiej Stolicy Kultury.

[1] Więcej: http://www.linz.at/english/tourism/4100.asp

[2] Luigi Maffei, Urban and quiet areas preservations, VI Congresso Iberoamericanode Acustica FIA, Buenos Aires 2008.

[3] M.in.: Manon Raimbault, Daniele Dubois, Urban soundscapes: experience and knowledge, „Cities” vol. 22, nr 5, 2005, s. 339-350.

[4] Sebastian Bernat, Zarządzanie jakością dźwiękową w przestrzeni publicznej, w: E. Klima (red.), Czynniki społeczne w gospodarce przestrzennej i planowaniu przestrzennym, Space – Society – Economy, t. 9, Uniwersytet Łódzki, Łódź 2009. s. 101-112.

[5] Marcin Skrzypek, Kultura dźwięku w Ośrodku „Brama Grodzka – Teatr NN”, w: S. Bernat (red.), Dźwięk w krajobrazie jako przedmiot badań interdyscyplinarnych, Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego PTG nr 11, 2008, s. 320-326.

[1]http://www.ukie.gov.pl/www/serce.nsf/($PrintView)/DD63587E243729D4C1256F95003D1210?Open

[2] http://public.linz.at/

[3] http://www.hoerstadt.at/?lang=en

[4] http://www.london.gov.uk/mayor/strategies/noise/docs/noise_strategy_all.pdf

[5] http://www.oddmusic.com/gallery/om24550.html

[6] http://www.publicspace.org/en/projects/d078-morske-orgulje/prize:2006

[7] http://www.opencity.pl/pl/index.html