Aleksandra Kuczyńska-Zonik

Do tej pory obszar Dalekiej Północy nie budził większego zainteresowania Litwy, Łotwy i Estonii. Chociaż według klasyfikacji ONZ państwa bałtyckie należą do Europy Północnej, Arktyka kojarzona była głownie z odległością, zimnem i Biegunem Północnym. Jednak w wyniku rewolucji technologicznej i zmian klimatu Arktyka staje się coraz ważniejszym regionem pod względem strategicznym. Tu przecinają się interesy mocarstw USA, Rosji, Chin i UE, a ich uwaga koncentruje się na kwestiach energetycznych, ekologicznych i gospodarczych. Z tego powodu region ten zyskuje również uwagę państw bałtyckich.
Topnienie pokrywy lodowej otwiera wiele możliwości, w tym umożliwia dostęp do nowych złóż ropy i gazu w Arktyce. Szczególnie dla Chin potencjalne korzyści gospodarcze wynikające z większej dostępności żeglugi po Oceanie Arktycznym, wiążą się z realizacją Nowego Jedwabnego Szlaku, który jako dopełnienie Inicjatywy Pasa i Szlaku, ma połączyć Azję Wschodnią z Europą, i tym samym znacząco skrócić dotychczasową trasę (obecnie połączenie transportowe z Chin do Europy przebiega wzdłuż wybrzeży Indii i Kanał Sueski). Już w 2003 r. Chiny otworzyły stację badawczą Arctic Yellow River Station w Norwegii oraz zwiększyły swoje zaangażowanie poprzez Chińsko-Nordyckie Centrum Badań Arktycznych. Od 2013 r. Chiny posiadają również status obserwatora w Radzie Arktyczne, a w opublikowanej w 2018 r. strategii arktycznej Chiny określają siebie jako „państwo bliskie Arktyce”.

Arktyka interesuje Chiny nie tylko z powodów ekonomicznych, lecz ma również istotne znaczenie militarne. Wspólne rosyjsko-chińskie ćwiczenia wojskowe Trident Juncture 18 (2018) u wybrzeży Norwegii na północnym Atlantyku i Morzu Bałtyckim miały na celu przetestowanie planów wsparcia oraz obrony państw sojuszniczych. Współpraca rosyjsko-chińska zarówno w sferze energetycznej („Siła Syberii”), jak i wojskowej mają wieloletnią tradycję. Zbieżne interesy i autorytarne modele sprawowania władzy pozwalają Rosji i Chinom na realizację polityki z pominięciem etyki i prawa międzynarodowego.
Współpracę chińsko-rosyjską w regionie arktycznym determinuje w Rosji potrzeba chińskich inwestycji, a w Chinach – zwiększenie dostępu do surowców naturalnych znajdujących się w Rosji. Znaczący udział Chin w rosyjskich projektach energetycznych może nie być korzystny dla Rosji w dłuższej perspektywie, dlatego partnerstwo chińsko-rosyjskie może nie przetrwać próby czasu. Ponadto rosnąca przewaga Chin wobec Rosji oraz ich pragmatyzm w realizacji długofalowych celów strategicznych mogą istotnie zmienić perspektywę bezpieczeństwa w regionie bałtyckim.

Obawa o wzrost zależności od Rosji może zbliżyć niektóre państwa Europy Środkowo-Wschodniej do Chin, co jest szczególnie widoczne w przypadku państw wschodniej części tego obszaru. Rosja może jednakże ograniczyć wzrost roli Chin w regionie, dzięki tzw. strefie rosyjskich interesów w regionie Europy Środkowo-Wschodniej, która stanowi klucz w dwustronnych relacjach między Rosją a Chinami. Chiny dały temu wyraz rezygnując z zaproszenia Ukrainy i Mołdawii do wspólnego projektu „17+1”.

Dla państw bałtyckich istotne znaczenie ma region arktyczny, szczególnie w kontekście wielowymiarowego bezpieczeństwa w regionie Morza Bałtyckiego. Państwa regionu zwracają szczególną uwagę na rozwój sytuacji geopolitycznej, a w swoich strategiach dotyczących bezpieczeństwa przyjęły rozwiązania mające na celu ochronę interesów narodowych i utrzymanie stabilności międzynarodowej w regionie. Spośród państw bałtyckich Estonia, ze względu na swoje położenie jako jedno z najdalej wysuniętych na północ państwo poza Arktyką, jest szczególnie zainteresowana udziałem w dyskusjach dotyczących tego regionu. Wśród priorytetów polityki zagranicznej Estonii w regionie Arktyki jest uzyskanie statusu obserwatora w Radzie Arktycznej, który umożliwi jej większe zaangażowanie w dziedzinie bezpieczeństwa, gospodarki i nauki. Jej uwaga koncentruje się wokół ochrony środowiska, zrównoważonego rozwoju, praw rdzennej ludności i badań naukowych, a także wyzwań w dziedzinie gospodarczej i bezpieczeństwa. Ponadto rozwój północnego kierunku polityki zagranicznej Estonii wpisuje się w założenia Strategii polityki zagranicznej Estonii do 2030 r., w której zapisano zacieśnienie współpracy regionalnej, w tym ścisłe i bardziej aktywne stosunki z państwami nordyckimi.

W przypadku Litwy i Łotwy, można byłoby stwierdzić, że znajdują się daleko od Arktyki nie tylko geograficznie, ale także politycznie, ekonomicznie i ideologicznie. Zarówno Litwa, jak i Łotwa jako małe państwa o ograniczonych zasobach i interesach w Arktyce wolały rozmawiać o problemach Arktyki w formatach wielostronnych. Kilka lat temu niektórzy politycy na Litwie próbowali uczynić kwestie arktyczne jednym z priorytetów litewskiej prezydencji w Radzie Unii Europejskiej. Od pewnego czasu powoli rośnie świadomość zagrożenia obu państw głównie za sprawą wzrostu obecności Chin w regionie Arktyki.
W państwach bałtyckich problem Arktyki pojawia się głównie w kontekście współpracy wielostronnej z państwami nordyckimi, agendy UE oraz przy okazji działań stabilizacji, współpracy regionalnej i powstrzymywania Rosji. Państwa nordyckie i bałtyckie dążą do wypracowania wspólnego stanowiska w sprawie stosunków z Chinami, a perspektywa rozszerzenia współpracy w dziedzinie bezpieczeństwa i obrony, m.in. w formacie Nordefco (Nordic Defense Cooperation) nabiera tempa. Państwa bałtyckie są szczególnie zainteresowane utrzymaniem pozycji NATO w regionie Arktyki. Z kolei silna pozycja UE powinna gwarantować jasne zasady w dziedzinie handlu, ruchu morskiego, bezpieczeństwa turystyki, badań nad ochroną środowiska, rozwoju społeczno-kulturowego rdzennej ludności czy zdolności zarządzania katastrofami.

Dynamiczna sytuacja wymaga od rządów państw bałtyckich globalnych idei, strategii i działań. Dotyczy to zarówno wyznaczania kierunków polityki zagranicznej jak i budowania sojuszy regionalnych wokół wyzwań i problemów. Nowe możliwości, jakie otwiera przed sobą Arktyka, wynikające ze zmian klimatu i nowych technologii, mogłyby wzmocnić krajowe sektory transportu w państwach bałtyckich. Dodatkowo dostęp do surowców mógłby stanowić alternatywę dla paliw kopalnych ze źródeł rosyjskich. Z kolei zwiększona obecność wojskowa Rosji i rosnące zainteresowanie handlowe regionem Arktyki m.in. Chin, Japonii, Indii i Brazylii może doprowadzić do potencjalnej ekspansji i rywalizacji między mocarstwami, a zatem być wyzwaniem dla bezpieczeństwa regionalnego. Działania Rosji i Chin, szczególnie zainteresowanych pozyskiwaniem surowców energetycznych, należy widzieć w kontekście kształtowania własnej pozycji międzynarodowej oraz realizacji ekspansjonistycznej i rewizjonistycznej (w przypadku Rosji) polityki w Arktyce. Z perspektywy państw bałtyckich aktywność Rosji i Chin w regionie może więc być postrzegana jako próba kwestionowania status quo i nowy przejaw rywalizacji z Zachodem. Dlatego zarówno Litwa, jak i Łotwa i Estonia będą z uwagą obserwować sytuację w regionie i wyczekiwać zwiększonej obecności NATO i UE w Arktyce.

dr Aleksandra Kuczyńska-Zonik

Aleksandra Kuczyńska-Zonik – doktor nauk społecznych w zakresie nauk o polityce, doktor nauk humanistycznych w zakresie archeologii.  Kierownik zespołu bałtyckiego w Instytucie Europy Środkowej oraz wykładowca na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. Laureatka programu „Mobilność Plus”, w latach 2016–2017 realizowała projekt badawczy na Uniwersytecie Wileńskim. Zainteresowania badawcze: polityka i bezpieczeństwo w Europie Środkowo-Wschodniej i na obszarze poradzieckim, państwa bałtyckie, mniejszość rosyjska, dziedzictwo sowieckie.

Kultura Enter
nr 2020/05 nr 98