Fragment najnowszej publikacji Instytutu Europy Środkowej pt. Polityki klimatyczne Litwy, Łotwy i Estonii. Priorytet czy margines? (praca zbiorowa)*

Klimat

Obserwacje globalnych parametrów klimatycznych na przestrzeni ostatnich 100 lat dowodzą wyraźnych zmian wartości wskaźników meteorologicznych. W regionie Morza Bałtyckiego odnotowywano podobne trendy w zakresie zmian klimatu jak w pozostałej części Europy, chociaż różnice te nie były tak znaczące (podczas gdy w Europie Zachodniej zaobserwowano wzrost temperatury zimą o ponad 2°C, w regionie Morza Bałtyckiego wzrost ten był mniejszy – do 1°C [61]).

Analiza wskaźników klimatycznych na Litwie wskazuje na zmiany w zakresie czasu trwania sezonów, temperatur powietrza i ilości opadów oraz grubości pokrywy śnieżnej. Podlegała im nie tylko średnia temperatura powietrza, ale także częstotliwość występowania ekstremów pogodowych. Według badań roczna temperatura na Litwie zwiększyła się o 0,7–0,9°C w porównaniu z początkiem XX wieku [62]. Najwyższe tempo wzrostu odnotowano zimą, podczas gdy zmiany w lecie były mniej znaczące. Zaobserwowano również tendencję wzrostu opadów w porze zimowej i spadku w pozostałych sezonach, co przyczyniło się do częstszych susz (najpoważniejsze miały miejsce w sezonie letnim 1992, 1994, 2002 i 2006 r.). Oznacza to, że w ciągu ostatnich 100 lat klimat na Litwie stał się bardziej łagodny. Według przewidywań trend zmian klimatycznych się utrzyma. Szacuje się, że temperatura powietrza będzie wzrastać o 0,2°C na dekadę w pierwszej połowie XXI wieku i o 0,4°C na dekadę w drugiej połowie XXI wieku. W przypadku ograniczenia intensywności emisji CO2 do atmosfery wzrost temperatury może być mniejszy. Temperatura powietrza będzie się szczególnie dynamicznie zwiększać w okresie zimowym, podobnie jak miało to miejsce do tej pory. Z kolei wzrost temperatury od wiosny do jesieni nie będzie tak szybki (dla tego okresu prognozuje się dwa razy mniejsze tempo zmian niż dla okresu zimowego). Można też oczekiwać intensywniejszych opadów, zwłaszcza w czasie zimy (większe opady spodziewane są w Kłajpedzie, mniejsze w Wilnie). Z tego względu ryzyko zalewania nadmorskich obszarów miejskich (w Kłajpedzie i Połądze) stanie się bardziej realne, a gwałtowny wiatr może zakłócać działalność portową.

W związku ze wzrostem poziomu morza władze będą musiały zdecydować się na poważniejsze działania w zakresie dostosowania obecnej infrastruktury do zmian klimatycznych [63]. Przewiduje się, że w przyszłości klimat na Litwie będzie charakteryzował się bardziej cechami morskimi niż kontynentalnymi, jak miało to miejsce do tej pory. W ciągu ostatnich 50 lat (1961–2010) na Łotwie zanotowano stały wzrost temperatury powietrza – zarówno średniej wartości, jak i wyników maksymalnych oraz minimalnych.  W latach 1981-2010 przeciętna roczna temperatura wyniosła +5,2°C w centralnych regionach oraz +7,3°C w pasie nadmorskim, co wyraźnie wskazuje na kontynentalny charakter klimatu (w pierwszym przypadku) i bliskość Morza Bałtyckiego (w drugim), i była wyższa o 0,7°C w stosunku do średniej rocznej temperatury z lat 1961-198164. W ostatnich dziesięcioleciach największe zmiany zanotowano w sezonach zimowym i wiosennym. Liczba dni gorących (powyżej 25°C) i tzw. tropikalnych nocy (z temperaturą minimalną powyżej 20°C) wzrosła, podczas gdy liczba dni mroźnych spadła. Przez ostatnie 50 lat zaobserwowano również wzrost i zmianę charakteru opadów, zwłaszcza w zimie i wiosną. Wzrost częstotliwości ekstremów opadowych wpłynął na częstsze powodzie i inne negatywne konsekwencje zjawisk pogodowych. Nowym zjawiskiem meteorologicznym jest notowanie wyższej temperatury w Rydze w porównaniu z terenami pozamiejskimi (tzw. miejska wyspa ciepła). Biorąc pod uwagę obserwacje dotychczasowych zmian klimatu, długoletnie prognozy przewidują dalsze zmiany w kierunku zwiększania temperatur oraz częstotliwości i gwałtowności opadów (sztormy, burze, powodzie). Prognozy te wpisują się w badania modelowe dotyczące przyszłych uwarunkowań klimatycznych w regionie Morza Bałtyckiego, zgodnie z którymi obszar Europy Północnej będzie cieplejszy i wilgotniejszy niż obecnie, a temperatura wzrośnie tam bardziej niż w Europie Południowej [65]. Z badań prowadzonych na Łotwie wynika, że 2015 r. był najcieplejszym rokiem na przestrzeni ostatnich 90 lat badań. Z kolei 2018 r. był najbardziej suchy od czasów prowadzenia obserwacji meteorologicznych, co przyczyniło się do zwiększenia okresów susz i częstotliwości pożarów. Chociaż badania wskazują na dobrą jakość powietrza na Łotwie (w 2019 r. dopuszczalne poziomy stężeń dwutlenku siarki, ozonu i tlenku węgla nie zostały przekroczone), zanieczyszczenia środowiska, zmiany klimatu oraz nadmierna eksploatacja zasobów przez człowieka mogą przyczynić się do zmiany różnorodności biologicznej na Łotwie. Niewątpliwie zmiany klimatu wpłyną na warunki środowiskowe w państwie (stan gatunkowy, siedliska, ekosystemy), a także na zdrowie, samopoczucie, bezpieczeństwo i działalność gospodarczą mieszkańców. Prognozuje się, że wzrost temperatury zwiększy ryzyko susz i niedoboru wody (w związku z tym konieczne będą systemy nawadniające na polach uprawnych i w gospodarstwach) oraz przyczyni się do spadku jakości gleb, a nawet do ich pustynnienia. Wśród zagrożeń wymieniane są: pożary, namnażanie szkodników i patogenów, choroby drzew oraz zmiany bioróżnorodności, w tym gatunków rodzimych. Dodatkowo wskazuje się także na erozję linii brzegowej. Według prognoz do 2060 r. terytorium Łotwy może skurczyć się z tego powodu nawet o 10 km2 . Wyniki badań ekonomicznych pokazują, że we wszystkich nadmorskich miastach na terytorium państwa roczny wzrost kosztów szkód w budynkach spowodowanych powodziami w latach 2040–2070 może wynieść około 1,5 mln EUR rocznie, a w okresie 2070–2100 nawet 3 mln EUR rocznie [66]. Przyszłe prognozy zmian klimatu są sporządzane zgodnie ze scenariuszami rozwoju społeczno-gospodarczego i odzwierciedlają dynamikę populacji, wzrost gospodarczy i emisje CO2 w państwach bałtyckich. Przewiduje się dalszy wzrost temperatur skutkujący zmniejszeniem ilości lodu i pokrywy śnieżnej, częstsze fale upałów, susze w lecie, mające wpływ na częstotliwość pożarów lasów, wzrost częstotliwości i gwałtowności burz oraz powodzie. Chociaż dominuje przekonanie, że w północnych regionach Europy ilość opadów wzrośnie, duże wahania w poszczególnych miesiącach, sezonach czy latach nie wskazują na widoczny kierunek w tym zakresie. Zmiany klimatyczne będą miały wpływ na bioróżnorodność, w tym na naturalne ekosystemy i gatunki rodzime. Dodatkowo mogą przynieść negatywne konsekwencje dla zdrowia i życia mieszkańców.

Zmiana warunków klimatycznych (szczególnie ekstremalne zjawiska pogodowe, takie jak burze, powodzie, ulewne deszcze, fale upałów) będzie miała wpływ również na życie i działalność gospodarczą ludzi, dlatego konieczne jest uwzględnienie tych zagrożeń w budownictwie i planowanej infrastrukturze, w tym przy tworzeniu budynków, infrastruktury wodociągowej i kanalizacyjnej, sieci transportowych, komunikacyjnych i energetycznych oraz rekultywacji terenu. W końcu, zmiany klimatu mogą rzutować na jakość wizualną, estetyczną, ekologiczną, ekonomiczną, naukową, historyczną i rekreacyjną krajobrazów, co z kolei może kształtować nowe wzorce i zwyczaje turystów oraz wpłynąć na lokalną gospodarkę. Warto też uwzględnić pozytywne aspekty przemian klimatycznych. Wzrost średniej rocznej temperatury może obniżyć koszty ogrzewania dla gospodarstw, cieplejsze zimy spowodują natomiast zmniejszenie oblodzenia, ograniczając w ten sposób koszty czyszczenia i naprawy dróg. Możliwe, że zmiany długości sezonu wegetacyjnego poprawią dostępność zasobów naturalnych, w tym energetycznych. Dodatkowo dłuższy sezon letni może przyciągnąć więcej turystów i – w dłuższej perspektywie – przynieść kolejne korzyści gospodarcze.

Gospodarka

Uwarunkowania polityczno-społeczne Lata 90. XX wieku oznaczały dla litewskiej gospodarki w pierwszej kolejności przejście od systemu nakazowo-rozdzielczego, charakterystycznego dla rządów sowieckich, do systemu wolnorynkowego. Reformy nie miały charakteru tak radykalnego jak w niektórych innych państwach regionu, np. w Estonii. Niemniej jednak także na Litwie władze uznały za nieodzowne podjęcie wielu niepopularnych i drastycznych w skutkach decyzji, jak chociażby tych o likwidacji kołchozów i sowchozów oraz zamknięciu niektórych zakładów przemysłowych i przedsiębiorstw. Późniejsze reformy (w tym wprowadzenie podatku liniowego) sprawiły jednak, że Litwa – tak samo jak pozostałe państwa bałtyckie – stała się atrakcyjnym miejscem dla zagranicznych inwestorów.

Część zmian w gospodarce wymuszona była rozpoczętą w 1995 r. procedurą akcesji do UE, a co za tym idzie, koniecznością dostosowania prawa krajowego do przepisów unijnych. Proces ten został zakończony wstąpieniem do UE 1 maja 2004 r. Liberalizacja handlu pomiędzy krajami kandydującymi a UE, przeprowadzona jeszcze przed akcesją, wskazywana jest jako jeden z najważniejszych czynników wpływających na szybki rozwój gospodarczy państw bałtyckich w okresie przedakcesyjnym [69]. Wstąpienie do Unii Europejskiej odbywało się w atmosferze powszechnej społecznej akceptacji oraz przekonania o konieczności podporządkowania się związanym z tym wymogom prawnym. Jednocześnie jednak po zamknięciu procesu akcesyjnego zabrakło kolejnych ambitnych celów aktywizujących życie polityczne, mimo że kraje odnotowywały sprawny wzrost gospodarczy, trwający aż do kryzysu lat 2008–2009 [70].

Po odzyskaniu niepodległości Litwa przystąpiła także do wdrażania międzynarodowych regulacji dotyczących zmian klimatu. W 1992 r. Litwa podpisała, a w 1995 r. ratyfikowała Ramową konwencję Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu. W 1998 r. Litwa podpisała, a w 2002 roku r. ratyfikowała Protokół do UNFCCC, sporządzony 11 grudnia 1997 r. w Kioto. Tym samym władze litewskie zobowiązały się do ograniczenia emisji gazów cieplarnianych o 8 % poniżej poziomów z 1990 r. w pierwszym okresie rozliczeniowym 2008–2012.

Po roku 2004 kwestia zmian klimatycznych została włączona do agendy politycznej Litwy jako państwa członkowskiego Unii Europejskiej. Towarzyszyła temu konieczność implementowania unijnych wymogów dotyczących ochrony środowiska oraz przeciwdziałania zmianom klimatu i łagodzenia ich skutków. Zaangażowanie Litwy w te procesy przejawiało się głównie przez włączenie przepisów prawa międzynarodowego i prawa UE do ustawodawstwa krajowego i rządowych dokumentów strategicznych, a następnie wcielenie ich w życie. Niemniej jednak, mimo zaangażowania władz litewskich w dostosowanie się do międzynarodowych standardów i wymogów w sferze klimatycznej, tematyka ta nie zajmuje pierwszoplanowej pozycji ani w agendzie politycznej rządu, ani w programach wyborczych partii. Liderzy polityczni nie wykazują również większej aktywności w konstruowaniu strategii dotyczących ochrony środowiska i klimatu o charakterze globalnym. Odnotować należy jednak fakt, że Litwa, sprawująca wówczas przewodnictwo w Radzie Unii Europejskiej, reprezentowała stanowisko UE na Konferencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu 11–22 listopada 2013 r. w Warszawie. W wystąpieniach na forach międzynarodowych politycy litewscy podkreślają osiągnięcia kraju w realizacji zadań w zakresie ochrony środowiska i zmian klimatu, w tym obniżenie emisji gazów cieplarnianych i wzrost udziału odnawialnych źródeł energii w krajowym miksie energetycznym. Społeczeństwo litewskie jest zasadniczo świadome wagi problemu zmian klimatycznych. Według badania przeprowadzonego przez Instytut Gallupa w latach 2007–2008 91% ankietowanych mieszkańców Litwy zadeklarowało, że wie „coś lub dość dużo” o zmianie klimatu, zaś dla 47% badanych zmiana klimatu stanowiła „poważne osobiste zagrożenie” [71]. Z kolei bardziej aktualne badania potwierdzają, że w odbiorze społecznym problem ten nie jest traktowany jako priorytetowy. W ogólnoeuropejskim badaniu Eurobarometer w listopadzie 2019 r. jedynie 4% ankietowanych Litwinów wskazało sprawy „środowiska, klimatu i energii” jako najważniejsze przyczyny ich zaniepokojenia (w porównaniu ze średnią 23% dla całej UE) [72]. Niemniej jednak inny sondaż, przeprowadzony przez litewską agencję Vilmorus w styczniu 2020 r., wskazuje na wysoką świadomość społeczną problemu: niecałe 74% ankietowanych zgodziło się ze stwierdzeniem, że „zmiana klimatu stanowi zagrożenie dla ludzi mojego pokolenia”, podobna liczba ankietowanych zgadza się, że „zmiana klimatu spowodowana jest aktywnością ekonomiczną człowieka”, a ok. 2/3 badanych gotowych jest do zmiany stylu życia w celu złagodzenia skutków zmian klimatu [73]. We wrześniu 2019 r. litewskie ruchy i organizacje ekologiczne dołączyły do Światowego Strajku Klimatycznego [74]. Wcześniej tematyka ta nie była przedmiotem protestów społecznych. Polityka klimatyczna na Litwie została tylko częściowo wyodrębniona z polityki środowiskowej. Jest ona definiowana przez programy rządowe, akty prawne i ogólnokrajowe projekty. Podstawowym dokumentem w tym zakresie jest „Narodowa strategia polityki zarządzania zmianami klimatycznymi”, uchwalona przez Sejm Litwy 6 listopada 2012 r. [75] (Litwa była pierwszym spośród państw bałtyckich, które przyjęło strategię adaptacji). Dla zapewnienia właściwej implementacji ww. strategii rząd Litwy przyjął 23 kwietnia 2013 r. uchwałę w sprawie planu działań dla realizacji celów i założeń na lata 2013–2020 [76] (plan jest rokrocznie aktualizowany). Jak dotąd w litewskim rządzie nie powołano osobnego ministerstwa odpowiedzialnego za realizację polityki klimatycznej. Resortem odpowiedzialnym za te kwestie pozostaje Ministerstwo Środowiska, w strukturach którego działał Wydział Polityki Zmian Klimatycznych, obecnie Grupa ds. Polityki Klimatycznej. W 2004 r. powołano również Narodowy Komitet ds. Zmian Klimatu (lit. Nacionalinis klimato kaitos komitetas), który zajmuje się organizowaniem wprowadzania w życie przepisów UNFCCC, koordynowaniem zgodności z wymaganiami Protokołu z Kioto i aktami UE oraz oceną rozwiązań prawa krajowego [77].

*Fragment publikacji Instytutu Europy Środkowej, nr 5/2020, numer przygotowany przez Katarzynę Dośpiał-Borysiak,  Aleksandrę Kuczyńska-Zonik, Damiana Szacawę i Dominika Wilczewskiego. Redaktorzy serii „Prace Instytutu Europy Środkowej” – Beata Surmacz, Tomasz Stępniewski.

Kultura Enter
nr 2020/05 nr 98