Semiosfera stanowi tę przestrzeń semiotyczną, poza którą nie jest możliwe samo istnienie semiozy[1]. Jurij Łotman Cała rzeczywistość, która nas otacza, to są znaki i teksty[2] Władysław Panas

 

Semiotyka należy bez wątpienia do najbardziej interesujących dyskursów XX wieku. Istotną rolę dla procesu instytucjonalizacji dyskursu semiotycznego w geokulturowej przestrzeni Europy Środkowo-Wschodniej odegrała Polska. Czytanie kultury w kategoriach znaku, tekstu, semiozy zostało tu realizowane w szeregu prac, które nadal pozostają aktualne i inspirujące. Celem antologii jest przybliżyć owe osiągniecia ukraińskiemu czytelnikowi, pokazać ich przydatność dla współczesnej nauki o literaturze. Warto jednak pamiętać, iż gatunek antologii czyni owo przybliżenie częściowym. Każda antologia jest w istocie swej znakiem odsyłającym poza własne granice. I to właśnie od czytelnika zależy, czy pozostanie na poziomie fragmentu, czy spróbuje podążać w kierunku tekstowego świata, na który wskazuje ów znak.

Poetyka fragmentu apeluje jednocześnie do antologisty, tzn. do instytucji, która stara się nadać pewnej rzeczywistości tekstowej funkcji znaku w nowym receptywnym kontekście. Chodzi tu przede wszystkim o niezbędność redukcji efektów, powstałych na skutek nakładania się takich elementów gatunkowych jak selektywność, reprezentatywność czy fragmentaryczność. W zakresie prezentowanego wydania częściowym rozwiązaniem owego problemu jest kontekstualizacja omawianego dyskursu. Wstęp jest więc próbą rekonstrukcji historii polskiej semiotyki literaturoznawczej jako szeregu mniej lub bardziej rozbudowanych projektów indywidualnych czy kolektywnych, głęboko zakorzenionych w epistemologicznych, ideologicznych oraz retorycznych kontekstach swej epoki. Owe projekty mają konkretnych autorów, rozwijają się w konkretnych ramach przestrzenno-czasowych, funkcjonują więc w pewnej perspektywie chronotopowej jako zjawiska kulturowo-antropologiczne. innymi słowy, są konstytuowane jako zestaw historii otwartych na aktywny twórczy dialog.

Nawet dość fragmentaryczna rekonstrukcja mapy polskich semiotycznie zorientowanych prac świadczy o tym, że od okresu wczesnomodernistycznego (lata 10.–30. XX wieku) po lata osiemdziesiąte ubiegłego wieku nurt ów funkcjonuje jako struktura wielokierunkowa i polifoniczna. Oryginalność i autentyczność osiągnieć polskich badaczy w zakresie semiotyki literatury i kultury pozwalają mówić nie tylko o realizacji odrębnego stylu (a raczej – stylów) myślenia, lecz również o pewnym doświadczeniu myślenia oraz odrębnej formie pamięci. Myślenie w kategoriach znaku, systemu, semiozy to przede wszystkim stały dialog z Innym (różne konteksty referencyjne) oraz z samym sobą, ze sobą-jako-Innym (rodzima tradycja intelektualna). Dialog takiego typu jest gwarantem tożsamości podmiotu przemawiającego/interpretującego.

Nie zniknęła problematyka semiotyczna także z poststrukturalistycznej czy tzw. postteoretycznej przestrzeni dyskursywnej. O jej obecności decydują różne czynniki. Można mówić co najmniej o dwu takich czynnikach. Po pierwsze, żyją i nadal tworzą badacze, którzy swego czasu aktywnie popularyzowali semiotyczny model badań literaturoznawczych. Na przykładzie ich prac dobrze widać jak rozwijała się i modyfikowała problematyka semiotyczna. Po drugie, instrumentarium semiotyczne zdążyło już wejść w świadomość szerokiej wspólnoty badaczy, zwłaszcza w zakresie badan nad przestrzennymi modelami. Pozostaje więc aktualnym polem referencyjnym.

Dociekania semiotyczne nie zostały też całkowicie wyeliminowane z dyskursu nauki o literaturze w okresie poststrukturalnym czy nawet tzw. postteoretycznym. Dla wielu polskich badaczy literatury i kultury osiągnięcia semiotyki dwudziestowiecznej nadal stanowią ważny układ odniesienia, służą źródłem inspiracji, otwierają na nowe perspektywy interpretacyjne i nieprzewidywane wcześniej horyzonty badawcze.

Antologia zawiera dwanaście reprezentatywnych – z perspektywy opracowania problematyki semiotycznej – tekstów, tworzących trzy części zgodnie z postulowanymi w nich dominantami teoretycznie-metodologicznymi.

W pierwszym – „W kręgu semiotyki Jurija Lotmana” – zamieszczone zostały artykuły Władysława Panasa Zagadnień semiotyki podmiotu oraz Żeński Mesjasz, czyli o Wiośnie Brunona Schulza, a także Jerzego Faryno Осемиотическойтипологиисредствсвязииихконцептуализациивлитературеиискусстве oraz O języku poetyckim.

Drugą grupę – „W kręgu semiotyki Charlesa Sandersa Peirce’a” – tworzą teksty uczestników seminarium kulturologiczno-literaturoznawczego Er(r)go – Semioza literacka: ślad i głos oraz Genologia nomadyczna: gatunek jako metatekst Wojciecha Kalagi, O degeneracji znaków językowych Emanuela Prowera, Remityzacja słowa. Rzecz o manekinach w prozie Brunona Schulza Tadeusza Rachwała.

Do trzeciej grupy – „W kręgu semiotyki Algirdasa Juliena Greimasa” – należą prace Przydatność francuskich propozycji semiotycznych do interpretacji utworów fabularnych Krystyny Falickiej, Rekonstrukcja mitu w semiotyce A. J. Greimasa Anny Grzegorczyk, MagicznykwadratGreimasa Seweryny Wysłouch oraz Semantyka postaci w osiemnastowiecznej dramie francuskiej autorstwa Mirosława Loby.

Teksty zamieszczone w antologii odzwierciedlają szeroki zakres czasowy w rozwoju polskiej zorientowanej semiotycznie myśli. Na jednym z czasowych biegunów znajduje się artykuł Jerzego Faryno O języku poetyckim 1972 r., na innym zaś – praca Wojciecha Kalagi Genologia nomadyczna: gatunek jako metatekst z roku 2012. Ponadto w pierwszym i drugim rozdziale antologii czytelnik zapozna się z dwoma tekstami o znacznej rozpiętości chronologicznej jednego i tego samego autora. Chodzi tu mianowicie o teksty Wojciecha Kalagi, Władysława Panasa oraz Jerzego Faryno.

Zasięgiem wyróżnia się także charakter opracowania badanej problematyki: od stricte teoretycznej do metateoretycznej, gdy obiektem badań uczyniono na przykład dyskurs semiotyczny jako odrębną formacją funkcjonalną (artykuł Władysława Panasa Z zagadnień semiotyki podmiotu) czy taką post-kategorię jak gatunek (Wojciech Kalaga Genologia nomadyczna: gatunek jako metatekst). W antologii odzwierciedlona została również problematyka intersemiotyczna (Władysław Panas Żeński Mesjasz, czyli o Wiośnie Brunona Schulza oraz Seweryna Wysłoucha Magiczny kwadrat Greimasa, Осемиотическойтипологиисредствсвязииихконцептуализациивлитературеиискусстве Jerzego Faryno). Interesującą dla czytelnika antologii okazać się może podwójna perspektywa odkrywania semiozy w tekstowym świecie Brunona Schulza: chodzi o interpretacyjne wersje Władysława Panasa (Żeński Mesjasz, czyli o Wiośnie Brunona Schulza) i Tadeusza Rachwała (Semityzacja słowa. Rzecz o manekinach w prozie Brunona Schulza). Istotną rolę w procesie selekcji tekstów odegrało również kryterium komplementarności – udane połączenie w jednej przestrzeni tekstowej głębokiej refleksji nad instrumentarium badawczym oraz odpowiednie projekcje aplikatywne. Mam nadzieję, iż zaproponowana antologia zaistnieje jako kolejny projekt tłumaczeniowy[3], aktualizujący osiągniecia polskiej myśli literaturoznawczej i kulturoznawczej w nowej receptywnej przestrzeni.

Redakcja dziękuje pani dr hab. Wiktorii Durkalewicz za udostępnienie polskiej i ukraińskiej wersji językowej z antologii Знак. Текст. Семiоза. Антологiя текстiв польскоï семiотики культури. Друга половина XX – початок XXI ст.

Wiktoria Durkalewicz, doktor habilitowany, pracownik Instytutu Języków Obcych Państwowego Uniwersytetu Pedagogicznego im. Iwana Franki w Drohobyczu. Absolwentka Europejskiego Kolegium Polskich i Uriańskich Uniwersytetów oraz Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II. Mieszka i pracuje w Drohobyczu.

[1] Лотман Ю. О семиосфере // Ю. Лотман. Чему учатся люди. Статьи и заметки. – М.: Центр книги ВГБИЛ им. М.И.Рудомино, 2010. – С. 85.
[2]W. Panas. Lublinjakwiersz // Scriptores. – 2009. – nr 3. – S. 143.
[3]Wielostronna prezentacja osiągnieć polskiego literaturoznawstwa dokonana została dzięki wydaniom Література. Теорія. Методологія:Пер. з польськ. С. Яковенка./ Упор. і наук. ред. Д. Уліцької. – Київ: Вид. дім “Києво-Могилянська академія”, 2006. – 543 с. Теорія літератури в Польщі. Антологія текстів. Друга половина ХХ – початок ХХІ ст. / Упоряд. Б. Бакули; за заг. ред. В. Моренця; Пер. з польськ. С. Яковенка. – Київ: Вид. дім “Києво-Могилянська академія”, 2008. – 531 с. Warto wspomnieć również szereg tłumaczeń realizowanych w ramach działalności Polonistycznego centrum Naukowo-Informacyjnego im. Igora Menioka, mianowicie: Бруно Шульц або інтрига Нескінченності та Лекція професора Арендта, zamieszczonych w wydaniuАнтологія наукових матеріалів трьох міжнародних фестивалів Бруно Шульца в Дрогобичі. За редакцією В. Меньок. – Дрогобич: Коло, 2008. – 159 с., jak również: PanasW. WillaBianki. Mały przewodnik drohobycki dla przyjaciół (fragmenty). Вілля Б’янки. Малий дрогобицький путівник для приятелів (фрагменти).Przygotował do druku i nota P. Próchniak. – Lublin: UMCS, 2006. – 101 s.