AKTUALNOŚCI/SOLIDARNIE Z BIAŁORUSIĄ. Nie musisz się bać pamiętania
Aleksandra Zińczuk
W białoruskich miastach niezależne organizacje są pod stałą obserwacją władzy.
Od początków protestów aresztowano ponad 33 000 osób*. Internet jest reglamentowany z najwyższą ostrożnością przez rządzących. Niczym w kafkowskim świecie zarządzanym przez inspektorów. Dom przestał być twierdzą – na przekór tradycji miasta Brześć. Mogą przyjść, kiedy zechcą, a rewizja zazwyczaj kończy się sukcesem. Jeszcze pozostają nieprawidłowości w rachunkach, zawiłe regulacje sanepidu, zabezpieczania przeciwpożarowe. W końcu bezpieczeństwo przede wszystkim.
Kolejna tego rodzaju „inspekcja” miała miejsce 27 stycznia w Brześciu w domu reżyserki i aktorki Aksany Haiko. Następnie inspektorzy Departamentu Dochodzeń Finansowych Komisji Kontroli Państwowej Białorusi „odwiedzili” siedzibę teatru, czyli galerię artystyczną w centrum miasta tzw. Przestrzeń KH przy ulicy Halturina. Jest to siedziba Teatru Kryly Halopa i niezależne centrum kultury, działające jako platforma edukacyjna, popularyzacyjna i badawcza skupiająca uwagę wokół teatru, sztuki współczesnej, jak i edukacji nieformalnej.
Aksana Haiko stawiła się wczoraj rano na przesłuchaniu z adwokatem. Zwolniono ją po dwóch godzinach. Ustalenia wszelkich „nieprawidłowości” mogą trwać teraz w nieskończoność, i w najlepszym przypadku zakończą się mandatem. Aktywistka odmówiła składania zeznań. Od władz otrzymała listę z dwudziestoma ośmioma punktami do pilnego sprawozdania z działalności organizacji na poniedziałek.
Niebywałe, że dziś każdy białoruski (i nie tylko, jak widzimy na swoim podwórku) obywatel powinien w swoim sumieniu dokładnie rozważyć kilka razy z okładem decyzję o jakiejkolwiek działalności artystycznej, edukacyjnej czy społecznej. Ciężko być prorokiem w swoim kraju – głosiły przewidujące prababki. Tak i teraz wywieszczyły, że powszechnie ceniona grupa artystów z Teatru Kryly Halopa w swoim kraju w myśl uniwersalnej prawdy naszych przodków nie może być doceniona. Lokalne władze mogłyby pomyśleć o innej formie spotkań z mieszkańcami i przygotować okolicznościowe nagrody lub podziękowania artystom z okazji mijającego w tym roku 20-lecia działalności teatru. Zatem nie będzie jubileuszu? Jedynie wezwania i przesłuchania?
Białoruska liderka społeczna i artystka doskonale przejrzała ducha historii miasta. W jednoaktówce Haiko pt. Brześć rodzinne miasto przemawia w imieniu nieobecnych:
„Nie jestem miastem, jestem twierdzą. Jestem znana jako forteca. Zawsze byłam na granicy imperium i ich interesów… Miasto zawsze walczyło z fortecą. A może forteca z miastem? Na początku byłam tylko miastem. Bardzo długo, bardzo… Miasto zostało zniszczone i zbudowano twierdzę… kościół św. Mikołaja… klasztor augustianów… kościół dominikanów… klasztor trynitarzy… kościół parafialny… synagogę… prawosławny klasztor Symeona… kościoły unickie… wszystko rozebrano… przestało istnieć, ludzie stracili swoje domy… Nie ma znaczenia, że nie ma już starego miasta. Nie ma znaczenia, że odniosłam pierwsze obrażenia i umarłam. Przeżyłam. Zostałem rosyjską fortecą. I rozpoczęła się droga do moich medali.”
Aksana Haiko zapowiedziała, że zgodnie z programem artystycznym Przestrzeni KH odbędzie się zaplanowany na dzisiejszy wieczór wernisaż prac mińskiego fotoreportera Maksyma Saryczewa pt. „Niemalże słyszę ptaki”. Jego prace znalazły się m.in. na łamach „Wall Street Journal”, „Die Zeit”, „Der Spiegel”, „The Telegraph” i „Le Monde Diplomatique”.
Prace z cyklu „Niemalże słyszę ptaki” ocalają od zapomnienia historię Małego Trościeńca – z perspektywy naszych sąsiadów – największego nazistowskiego obozu zagłady na terenie byłego Związku Sowieckiego. W czasie wojny wieś była położona 10 km od Mińska, obecnie znajduje się w obrębie stolicy Białorusi. W anonsie wystawy czytamy:
„Ten projekt wypełnia pustkę obrazami i dźwiękami. A to, co zniknęło, rozpłynęło się, zginęło, i to, co zostało ukryte, wymazane, spalone, i to, co zostało zapomniane (…) Wracając do pamięci o miejscu, artysta przywołuje nam pamięć o wszystkich, którzy w tym miejscu zginęli. Dziś na Białorusi, która przeżywa bezprecedensowy kryzys ludzkości, projekt ten nie tylko przywraca pamięć o ofiarach Holokaustu. Brzmi to jak przenikliwe przypomnienie, że ukryta, nierozpoznana i nieświadoma zbrodnia przeciwko człowiekowi i ludzkości nigdy całkiem nie znika. I że nie musisz obawiać się pamięci.”
Tak zatem obchodzą artyści Teatru Kryly Halopa Międzynarodowy Dzień Pamięci o Ofiarach Holokaustu. Ironia co najmniej do kwadratu, jako że aktywiści stworzyli kilka lat temu niezwykle współczesne upamiętnienie żydowskich mieszkańców Brześcia w formie site-specific. Projekt Brest Guide Stories rozwija się i są tłumaczone nowe wersje językowe.
Tymczasem tuż przy naszej granicy w Brześciu trwają łapanki w nowym stylu. Towarzyszy im niewesoły bonus tranzytowy w czasach epidemii, nawet do Moskwy. Tylko w mijającym właśnie tygodniu zatrzymano Nadieżdę Kruts i co najmniej 11 innych osób. Aresztowanych przewieziono do Moskiewskiego Okręgowego Departamentu Spraw Wewnętrznych. W całym kraju jednej nocy doszło do nowych aresztowań 139 osób. Aresztowani są przetrzymywani od 5 do 25 dób. W styczniu tego roku liczba zatrzymań znowu rośnie.
Białorusini, podobnie jak Ukraińcy, wiele nas nauczyli, szczególnie zeszłego roku. Mimo aresztowań i innych prób ograniczania wolności działają na Białorusi organizacje bacznie rejestrujące kolejne przypadki aresztowań i zaginionych. Jedną z nich jest portal Wiosna. Wg stale aktualizowanych statystyk na Białorusi jest 221 więźniów politycznych. Pamiętajmy jednak o wielu innych represjonowanych.
Lublin, 29.01.2021
Tekst i fragmenty tłumaczeń z j. rosyjskiego Aleksandra Zińczuk
*Dane za https://spring96.org/.
Aksana Haiko jest reżyserką, aktorką, scenarzystką, założycielką Teatru Kryly Halopa (przekształconego z Wolnego Teatru Brzeskiego). Doświadczenie teatralne rozwijała podczas warsztatów polskich teatrów (m.in. 8 Dnia, Teatr Biuro Podróży, Akademia Ruchu, Teatr Węgajty), duńskich (Teatret Om, Odin Teatr) oraz podczas rezydencji festiwali teatralnych w Polsce (Reminiscencje Teatralne, Malta, Sztuka Ulicy, Boska Komedia itp.). W 2001 r. założyła Wolny Teatr Brzeski, niezależną grupę teatralną i jeden z nielicznych teatrów alternatywnych w Białorusi. Pełni funkcje dyrektora teatru ulicznego na Białorusi. Teatr Kryly Halopa występował w licznych międzynarodowych festiwalach teatralnych w Polsce, Białorusi, Ukrainy, Rosji, Danii, Niemczech. W ramach jego działalności odbywają się także warsztaty, czytania dramatów, debaty oraz pierwsze udostępnianie spektakli on-line w Internecie. Zagrała i wyreżyserowała w nim m.in. produkcje: 20 000 000 (dokumenty na temat wojny w Iraku, 2003), Bandarouna (na podstawie poezji Janki Kupały, 2003), Maleficium (wg własnego scenariusza, 2007), Trial (na podstawie tekstów Franza Kafki, 2009), Czarnobyl (spektakl dokumentalny, 2013). Aktywnie działa w projektach animacji kulturalnej na Białorusi; w sierocińcach, ośrodkach dla osób upośledzonych w klinikach psychiatrycznych. Teatr pracował z dziećmi w dzielnicy Praga w Warszawie, w obozie dla uchodźców czeczeńskich, w ośrodkach rehabilitacyjnych oraz w ośrodkach z upośledzonymi. Aktualnie zajmuje ją idea teatru dokumentu. W 2013 r. koordynowała festiwal PRYZBA-fest: Teatr. Ekologia. Sztuki społeczne w Białowieskim Parku Narodowym. Od listopada 2014 r. otworzyła centrum kultury niezależnej Prastora KH w Brześciu. Portal teatru: http://teatrkh.com/
Kultura Enter
29 stycznia 2021
Oksana Gaiko podczas testowania nowego spektaklu typu site-specific, materiały archiwalne Teatru Kryly Halopa.
Prezentacja m.in. magazynu Kultura Enter w przestrzeni kulturalnej Prastora KH (Przestrzeń KH), zaaranżowanym na osiedlu mieszkaniowym jako miejsce spotkań lokalnej organizacji kulturalnej Teatr Kryly Halopa. Fot. Magdalena Kawa, 2017.
Brzeskie getto i opowieść o mieszkańcach, zamieszkach antysemickich i Holokauście w teatralno-badawczym projekcie "Brest Guide Stories" Teatru Kryly Halopa.