Czyszczenie uszu
Słuchanie odbywa się ciągle, czy tego chcemy, czy nie. Posiadanie uszu nie gwarantuje jednak jego skuteczności. To założenie stanowiło punkt wyjścia do stworzenia przez Raymonda Murray’a Schafera programu ćwiczeń „czyszczenia uszu”.
W dniach 3-4 września 2008 r. odbyło się w Lublinie Interdyscyplinarne Seminarium „Dźwięk w krajobrazie. Stan i perspektywy badań”. Wiodącym celem seminarium było zapoznanie się z różnymi podejściami badawczymi w studiach nad dźwiękiem w krajobrazie i wypracowanie podstaw warsztatu badawczego. Zwrócono uwagę na konieczność współpracy różnych środowisk (naukowców, artystów, urzędników, dziennikarzy, mieszkańców) w trosce o życie i zdrowie człowieka, zagrożone narastającym hałasem. Rezultatem seminarium jest zapoczątkowanie dyskusji na temat jakości dźwiękowej krajobrazu, której konsekwencją będą interdyscyplinarne badania przekładające się na konkretne działania użyteczne dla społeczeństwa. Seminarium wykazało, że w Polsce są liczni specjaliści zainteresowani badaniem krajobrazów dźwiękowych. Związani są oni głównie z czterema ośrodkami: Poznań i okolice, Wrocław, Warszawa, Lublin (Bernat 2008).
Jednym z pierwszych działań podjętych po seminarium były akcje edukacyjne poprzez prezentacje otwarte (m.in. w ramach Lubelskiego Festiwalu Nauki) oraz audycje radiowe (Radio Lublin). Inne prowadzone działania (m.in. konsultacje społeczne Programu Ochrony Środowiska przed hałasem dla miasta Lublina) wykazały brak świadomości urzędników odnośnie potrzeby kształtowania krajobrazów dźwiękowych (nowej jakości dźwiękowej) dla mieszkańców jako integralnego elementu walki z hałasem. Potwierdziło to konieczność prowadzenia szeroko zakrojonych działań uwrażliwiających społeczeństwo na jakość dźwięku w krajobrazie. W niniejszym artykule przedstawiono przykładowe inicjatywy edukacyjne i artystyczne, które mogą w tych działaniach pomóc.
Edukacja
Słuchanie odbywa się ciągle, czy tego chcemy, czy nie. Posiadanie uszu nie gwarantuje jednak jego skuteczności. To założenie stanowiło punkt wyjścia do stworzenia przez Raymonda Murray’a Schafera (1995) programu ćwiczeń pomagających w „czyszczeniu uszu”. Początkowe ćwiczenia odnoszą się do słuchowej percepcji i wyobraźni, dalsze polegają na tworzeniu dźwięków, zaś ostatnie dotyczą roli dźwięków w społeczeństwie.
Ogromne możliwości „czyszczenia uszu” stwarza spacer dźwiękowy. Spacer jest najprostszym i ogólnodostępnym zajęciem rekreacyjnym, umożliwiającym odpoczynek a także doskonalenie umiejętności orientacji w środowisku. Spacery dźwiękowe powinno poprzedzać umiejętne zaprojektowanie ścieżek spacerów dźwiękowych (Westerkamp 1974). Odbywanie spacerów w różnych miejscach oraz w różnych porach dnia i przy różnych warunkach pogodowych pozwoli zróżnicować krajobrazy dźwiękowe. Spacery dźwiękowe rozpoczyna się od słuchania dźwięków własnego ciała w czasie poruszania się, przez co nawiązany zostaje pierwszy dialog między spacerującym a środowiskiem. Po zakończeniu spaceru konieczna jest ocena postrzeganych krajobrazów dźwiękowych, m.in. wyróżnienie dźwięków przyjemnych i nieprzyjemnych, dźwięków „nieobecnych” oraz dźwięków sztucznych, modyfikujących naturalny krajobraz dźwiękowy.
Innym ciekawym ćwiczeniem jest kształcenie pamięci słuchowej oraz sięganie do jej zasobów poprzez rozmowy ze starszymi osobami o dźwiękach które słyszeli w dzieciństwie. Oprócz rozmów ze starszymi osobami równie ważne jest analizowanie opisów dźwięków, tak przestrzennie jak i czasowo w literaturze. Sięganie do zasobów pamięci sprzyja poczuciu identyfikacji z miejscem zamieszkania i chęci brania odpowiedzialności za losy „małej ojczyzny”.
Cennym wsparciem w zakresie edukacji dźwiękowej jest program edukacyjny Sonic Postcards (pocztówki dźwiękowe)[1] wprowadzony w Wielkiej Brytanii przez organizację Sonic Arts Network. Uczniowie w wieku 9-14 lat samodzielnie wyszukują atrakcyjne krajobrazy dźwiękowe, rejestrują je w terenie a następnie w warunkach kameralnych (w komputerze) tworzą pocztówkę dźwiękową. Ważnym narzędziem wykorzystanym w projekcie jest internet umożliwiający komunikowanie się, wymianę informacji (pocztówek dźwiękowych) pomiędzy uczniami różnych szkół, przez co ułatwiający poznawanie i porównywanie odmiennych krajobrazów dźwiękowych.
Projekt Soundscape of London[2] stworzony przez studentów geografii ma za zadanie promowanie ważności dźwięku w kreowaniu sensu miejsca (zrozumienia i doświadczania świata). Wynikiem projektu jest interaktywna mapa dźwiękowa (sound map) z 23 punktami, poprzez kliknięcie których odtwarzane są charakterystyczne krajobrazy dźwiękowe określonych miejsc, (m.in. Big Ben, Trafalgar Square, China Town, Tamiza, Oxford Street, British Museum, Westminister Abbey), jak również zdarzeń dźwiękowych, m.in. zmiany warty, czasu „na herbatkę”, gołębi, meczu, roznoszenia gazet, przejazdu londyńskiego autobusu. Poprzez „zanurzenie” w nich uruchomiona zostaje wyobraźnia, czynione są próby jego rozpoznania, wskazania lokalizacji i interpretacji w swoisty sposób. Kolejne kliknięcie umożliwia kontekstualizację dźwięku – odwołanie się do opisu miejsca i krajobrazów dźwiękowych, wzbogaconego o fotografie. Wybór dźwięków zilustrowanych na mapie poprzedzony został podziałem na luźne tematy odnoszące się do najważniejszych aspektów życia, jak kultura, transport, komercja, następnie zrealizowano nagrania w terenie i zaproponowano miejsca reprezentatywne dla Londynu. Bardzo ciekawą propozycją jest strona Sound Transit[3] umożliwiająca odbycie wędrówki dźwiękowej po różnych miejscach świata według własnego planu. Każdy może być jednocześnie współtwórcą strony poprzez dodanie nagranych przez siebie dźwięków. Jest to unikalna biblioteka fonograficzna dźwięków całego świata.
Działania edukacyjne powinny być skierowane do młodego pokolenia ale także do całego społeczeństwa. W kilku miastach (Chicago, Beijing, Manchester, Londyn, Praga) realizowane są bardzo interesujące projekty dotyczące ulubionych dźwięków(favourite sounds). Jednakowy kwestionariusz adresowany do mieszkańców umożliwił wskazanie dźwięków charakterystycznych dla poszczególnych miast i porównanie ich ze sobą. Dodatkowo uzyskano informacje które miejsca brzmią wyjątkowo i jaki jest ulubiony widok.
Oprócz działań edukacyjnych z wykorzystaniem internetu cenne w kształtowaniu świadomości dźwiękowej byłyby inicjatywy związane z wkomponowaniem w przestrzeń publiczną rzeźb dźwiękowych czy otwarcie na inne działania artystyczne.
Działania artystyczne
Artystyczne instalacje, rzeźby dźwiękowe wzbogacają przestrzeń publiczną przyczyniając się do wzmocnienia tożsamości miejsca, wzrostu jakości życia. Niekiedy rzeźby dźwiękowe pozwalają uświadomić wymiar globalny świata dźwięków. W ramach projektu Worldtune dźwięki z całego świata emitowane są z banków próbek dźwiękowych w Helsinkach, Berlinie, Pekinie, Hongkongu, Lizbonie, San Francisco do rzeźb-obelisków zlokalizowanych w czterech miejscach świata (Finlandii, Lizbonie, Szwajcarii, Niemczech) (Siwak 2005).
Innym projektem była European Sound Map[4] – świetlno-dźwiękowa instalacja artystyczna autorstwa Thomas Gerwina wystawioną na targach EXPO 2000 w Hannoverze. Miała ona na celu identyfikację Europy akustycznie i wizualnie, fizycznie i emocjonalnie. W ramach prezentacji odtwarzano oryginalne krajobrazy dźwiękowe miast oświetlanych w danym czasie na mapie Europy.
Dźwięki miast portowych Ends & Entries[5] to projekt francuskiego Radia Grenouille 888, w którym 15 artystów zostało poproszonych o sportretowanie swojego miasta. Wybrane zostały ośrodki, które są zarówno „końcami” jak i „wejściami” – porty i miasta nadmorskie: Neapol. Liverpool, Istambuł, Marsylia i Gdańsk.
Na przedmieściach Dortmundu (Niemcy), gdzie charakterystyczną cechą krajobrazu od 1856 roku stała się kopalnia i koksownia, dziesięć lat po likwidacji zakładów mieszkańcy podjęli próbę stworzenia pomnika akustycznego[6]. Pomnik ten miał opierać się na systemie oryginalnego sygnału, który przez ponad 100 lat dominował pracę pod ziemią oraz codzienne życie ludzi znajdujących się na powierzchni. W ten sposób twórcy chcieli przywrócić nostalgiczny charakter ery przemysłowej. Podobnie jak dzwony kościelne, dośrodkowy dźwięk sygnału miał na nowo zmieniać codzienne życie poprzemysłowej społeczności, a także promować nową tożsamość miasta po upadku ery węgla w Dortmundzie. Niestety, architekci i planiści odrzucili twórczą koncepcję dźwiękowej wizytówki miasta, twierdząc, że hałas emitowany przez pomnik odstraszałby nowych inwestorów.
W centrum Brukseli stanęły we wrześniu 2008 roku trzy rzeźby uchofonów[7], czyli uszu wielkości człowieka z głośnikami, które emitowały dźwięki ułożone według klucza tematycznego. Przechodnie mogli usłyszeć folk (dźwięki oryginalnych instrumentów ludowych, m.in.: trombit, cymbałów, fujarek, basów), ale też elektroniczno-kontemplacyjny ambient (odgłosy natury, np. nagrania z hali podczas wypasu owiec, górskiej łąki z koncertującymi pasikonikami czy pohukiwania sów w nocy, wreszcie dźwięki życia miasta, hejnału mariackiego, tramwaju, zatłoczonej ulicy).
W 1924 roku powstał pomysł prezentacji instalacji edukacyjnych oddziałujących wielozmysłowo, wkomponowanych w parkową przestrzeń miasta Norymberga. Twórcą jego był Hugo Kukelhaus, pasjonat i konstruktor wielu zabawek edukacyjnych. Pomysł ten zrealizowano dopiero w kilka lat po śmierci jego autora (1984). Początkowo funkcjonowała przenośna instalacja, zaś w 1996 roku założono stałą ekspozycję plenerową nazwaną Polem Doświadczeń Zmysłowych (Gołąb 2007).
Przedsięwzięcie to było przykładem dla realizatorów projektu „Nowa Huta – Nowa Szansa” (Ośrodek Kultury im. C.K. Norwida). W Krakowie w Parku Lotników Polskich na Czyżynach w 2007 roku powstał pierwszy w Polsce park edukacyjny – Ogród Doświadczeń im. Stanisława Lema. Celem krakowskiego parku edukacyjnego jest zachęcenie zarówno młodszych, jak i starszych osób do kontaktu z przyrodą i bliższego poznania zachodzących w niej praw. Każdy z odwiedzających staje się badaczem – uczestnikiem doświadczeń naukowych w formie zabawy. Specyfiką ogrodu jest oddziaływanie na wszystkie zmysły. Zabawy z dźwiękiem ukierunkowane są głównie na różne sposoby wytwarzania dźwięków, ale zwracają również uwagę na oddziaływanie dźwięków na człowieka. Ekspozycja Ogrodu Doświadczeń będzie podlegać ciągłemu rozwojowi, stale poszerzając swoją ofertę nauki przez zabawę.
Dźwięk jako tworzywo w kompozycji ogrodu to prawdziwe wyzwanie dla projektantów. Ogrody sensoryczne, czyli kompozycje w której bodźce pozawzrokowe są użyte celowo i to w większym natężeniu niż zwykle są spotykane na świecie (np. Brooklyn Botanic Garden czy GreenAcre Park w Nowym Yorku), zaś w Polsce nie są jeszcze dzisiaj popularne. Władze samorządowe znajdują pilniejsze potrzeby niż urządzanie zieleni, wyobrażenia wielu urzędników nie wykraczają poza stereotyp drzewek sadzonych w czynie społecznym i placów zabaw dla dzieci z urządzeniami podobnymi do narzędzi tortur (Pawłowska 2008).
W ramach EXPO Hanower 2000 zaprezentowano m.in. Kontener Słyszećzaprojektowany w obrębie Parku Kulturowego utworzonego w zrekultywowanym kamieniołomie wapienia w pobliżu dolnosaksońskiego miasteczka Rinteln. Zwiedzający poznawali wpływ i oddziaływanie hałasu na możliwości postrzegania i zdolności odnajdywania się w otoczeniu. Można się było również przekonać jak niektóre materiały przenoszą dźwięk lub go tłumią i jak mogą być wykorzystywane np. przy izolacjach do maszyn (Włodarczyk 2005).
W ramach programu Europejska Stolica Kultury 2009 austriackie miasto Linz realizuje m.in. kampanię przeciw obecności hałasu i muzyki tła w przestrzeni publicznej (akustyka przestrzeni publicznych oraz walka z hałasem). Projekt miasto akustyczne (Hörstadt) zaplanowany jest na okres 29 listopada 2008 – 21 listopada 2009. Celem projektu jest zachęta do świadomego słuchania dźwięków miasta i przeciwstawienie się hałasowi poprzez codzienne wybory. W ramach kampanii zaplanowano m.in. dzień świadomości hałasowej, konwersacje, instalacje dźwiękowe. W finałowym „dniu bez muzyki” Linz zaprezentowany zostanie jako modelowe pod względem troski o ciszę miasto Europy. Służyć ma temu akustyczny manifest skierowany na świadome projektowanie środowiska akustycznego odpowiedniego dla ludzi. Projektowanie akustyczne ma służyć zachowaniu równowagi środowiska i ułatwiać orientację w przestrzeni. Wspomnieć jeszcze należy, że w partnerskiej Europejskiej Stolicy Kultury 2009 – litewskim Wilnie – po raz pierwszy na żywo, przy użyciu technik audio-video, zabrzmią głosy różnych miast wkomponowane w specjalne utwory muzyczne.
*
„Czyszczenie uszu” według Schafera (1976) to proces kształcenia, który zaczyna się od jednostki lub małej grupki i stopniowo się rozszerza, aż w końcu obejmie całe społeczeństwo. Jest on ciągłą walką o uczynienie świata piękniejszym. „Koncert świata” wciąż trwa, a miejsca na audytorium są darmowe. Bardzo ważne jest zachęcanie coraz większej liczby ludzi do słuchania dźwięków wokół nich z większą krytyczną uwagą. Musimy nauczyć się utraconej zdolności słuchania, wyczulić nasze ucho na wspaniały świat dźwięków wokół nas.
Nowe możliwości stwarzają akcje edukacyjne skierowane na kształtowanie wrażliwości dźwiękowej z wykorzystaniem internetu. Kluczowe może okazać się także wytyczenie przykładowej ścieżki spaceru dźwiękowego oraz wkomponowywanie rzeźb dźwiękowych w przestrzeń publiczną.
Świadome kształtowanie krajobrazu (także w warstwie akustycznej) jest sposobem na przeciwstawienie się inwazji wszechobecnego hałasu. W walce o zdrowe środowisko akustyczne konieczne jest podjęcie współpracy różnych środowisk: naukowców, artystów, planistów, urzędników, dziennikarzy i mieszkańców.
Literatura:
Bernat S.(red.), 2008, Dźwięk w krajobrazie. Stan i perspektywy badań. Materiały Interdyscyplinarnego Seminarium Lublin 3-4 września 2008. Zakład Ochrony Środowiska Instytut Nauk o Ziemi UMCS PTG Lublin.
Gołąb M., 2007, Ogród Doświadczeń im. Stanisława Lema w Krakowie. Foton 96, 72-74.
Pawłowska K., 2008, Ogrody sensoryczne. W: Bernat S.(red.), Dźwięk w krajobrazie jako przedmiot badań interdyscyplinarnych. Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego PTG nr 11. Instytut Nauk o Ziemi UMCS, Komisja Krajobrazu Kulturowego PTG, Lublin, s. 143-152.
Schafer R.M., 1976, The tunning of the world, Mc Clelland and Stewart Toronto.
Schafer R. M., 1995, Poznaj dźwięk: 100 ćwiczeń w słuchaniu i tworzeniu dźwięków.(tłum.): R.Augustyn. Wyd. Muz. Brevis Poznań.
Siwak W., 2005, Audiosfera na przełomie stuleci. (w:) Hopfinger M. (red.), Nowe media w komunikacji społecznej w XX w., Oficyna Naukowa, Warszawa, s. 153-177
Westerkamp H., 1974, Soundwalking [w:] Sound Heritage 3, 4., Provincial Archives Victoria B.C.
Włodarczyk M., 2005, Dawne kamieniołomy jako miejsca rekreacji. (w:) Dziedzictwo przemysłowe jako atrakcyjny produkt dla turystyki i rekreacji. Doświadczenia krajowe i zagraniczne. Katowice s. 267-272.
[1] Sonic Postcards http://www.sonicpostcards.org/
[2] Soundscapes of London http://www.gg.rhbnc.ac.uk/MA/soundscape/index.html
[3] Sound Transit http://soundtransit.nl/search/
[4] European Sound Atlas. http://europa.eu.int/expo2000/pavilion/blueplanet/index_en.htm
[5] http://www.grenouille888.org/dyn/spip.php?article1591
[6] http://www.ietu.katowice.pl/aktual/Coal/abstrakty/Uta_Schmidt_pl.pdf
[7] http://www.malopolskiedzwieki.pl/
Kultura Enter
2009/08/09 nr 13/14