Demokracja w przestrzeni realizuje się wtedy, kiedy jako obywatele mamy możliwość aktywnego wpływania na jakość przekształcanej przestrzeni. Etycznym obowiązkiem decydentów i architektów w tym procesie jest zapewnienie, by była to przestrzeń cementująca spójność społeczną przez zaspokajanie nie tylko potrzeb bieżących, ale również przyszłych i tych mniej rzucających się w oczy, których zaspokojenie zwraca się w dłuższym okresie.

PlaNetWAWA to interdyscyplinarna grupa studentów architektury i psychologii środowiskowej powołana do życia w Warszawie w 2006 roku w ramach międzynarodowej sieci studentów planowania miejskiego Planet. Główną motywacją jej działania była chęć przeniesienia doświadczeń demokracji zachodnich na grunt polski.

Niniejszy artykuł jest próbą syntezy zachodzącego w Polsce procesu przystosowywania się społeczeństwa do nowej filozofii życia umożliwionej przez ustrój demokratyczny. Od przełomu w 2004 roku inwestorzy publiczni są obligowani prawem europejskim do traktowania podmiotowo wszystkich stron dotkniętych każdą znaczącą inwestycją publiczną. Wobec braku powszechnej edukacji obywatelskiej prawdziwe, głębokie zmiany w świadomości społecznej są wypracowywane drobnymi krokami za pomocą lokalnych projektów partycypacyjnych (np. projekty angażujące społeczność lokalną prowadzone przez urbanistę Piotra Lorensa w Gdańsku i Wejherowie) lub adresowanych do określonych odbiorców akcji edukacyjnych inicjowanych przez pojedyncze organizacje (np. Zielone Mazowsze lub Stowarzyszenie Liderów Lokalnych Grup Obywatelskich).

Top Down / Bottom Up

Społeczność miejską, która aktywnie lub biernie, pośrednio lub bezpośrednio uczestniczy w przekształcaniu miasta można podzielić na dwie strony: skupiającą władzę i zarządzaną. Charakter przedsięwzięć ukierunkowanych na przestrzeń zależy od tego, która strona jest głównym prowodyrem danego działania. Kiedy inicjatorem przekształcenia jest miasto lub deweloper, duży kapitał inwestycyjny zgromadzony w rękach niewielu jest zachętą do działania w sposób niewrażliwy na interesy grup słabszych. Z kolei oddolnym akcjom podejmowanym samodzielnie przez mieszkańców towarzyszy mały kapitał inwestycyjny skupiony w rękach wielu osób i jest skierowany bezpośrednio na zaspokojenie bieżących potrzeb w małej skali. Brak komunikacji pomiędzy obiema stronami prowadzi z reguły do frustracjitej liczniejszej, ale słabszej grupy.

Oczekując odwrotnego efektu, mamy obowiązek (my, Polacy) wypracowywać równorzędne warunki współpracy obu stron i aktywnie uczestniczyć w tworzeniu platformy dialogu niezależnie od napotykanych trudności. W krajach dojrzałej demokracji wymyślono i przetestowano już szereg odpowiadających naszym czasom narzędzi służących skutecznemu przeprowadzaniu projektów z udziałem społeczności lokalnych. Jedną z baz danych poświęconych tej tematyce jest witrynawww.communityplanning.net będąca jednocześnie wzorem czytelnej komunikacji za pomocą internetu, bez którego trudno wyobrazić sobie współczesną demokrację. Z kolei instytucje takie jak holenderska Media Guild wymyślają i szkolą, jak podnosić wydajność przepływu wiedzy w ramach konkretnej grupy ekspertów z wykorzystaniem przestrzeni wirtualnej. Wiara badaczy MG w synergię wynikającą z kreowanego tak myślenia krzyżowego każe spodziewać się, że jesteśmy w stanie komunikować się coraz doskonalej i dzięki temu być może tworzyć coraz bardziej spójną przestrzeń życiową.

Każdy ratusz miejski – postawiony wobec wyzwań XXI-wieku takich jak utrzymanie tożsamości lokalnej w konfrontacji z globalną gospodarką – planując wydanie publicznych pieniędzy na dużą inwestycję miejską, zwiększy swoją skuteczność opierając cały proces od samego początku na obustronnym dialogu. Nie jest tajemnicą, że sprawne komunikowanie i profesjonalna edukacja na temat podejmowanych przedsięwzięć wpływa wymiernie na poprawę i umocnienie dobrego wizerunku władz samorządowych w oczach społeczności lokalnej, będąc przy tym zawsze niezauważalną kroplą wydatków w kontekście całej inwestycji. Pomocne tutaj będą innowacyjne strategie komunikacji społecznej. Pojęcie to do niedawna mniej rozpoznane również w starych demokracjach Europy zostało uporządkowane i rozpropagowane w ramach projektu Grands Travaux dofinansowanego przez program INTERREG III. Efektem jest przystępny przewodnik dostępny na http://grandstravaux.net/

Pionierskie działania w Warszawie

W 2007 roku grupa PlaNetWAWA była organizatorem międzynarodowego kongresu planistycznego Partycypacja społeczna w kształtowaniu przestrzeni miejskiej w ramach rewitalizacji Pragi Północ i Żoliborza. Kongresowi towarzyszyły cztery warsztaty zlokalizowane w wybranych obszarach Warszawy nastawione na znaczący udział lokalnych społeczności. Były one poprzedzone długomiesięcznym wnikaniem w życie mieszkańców i instytucji oraz pytaniem ich o odczuwane i oczekiwane zmiany zachodzące w najbliższym otoczeniu. Oprócz setek indywidualnych spotkań PlaNetWAWA uczestniczyła w Dniach Żoliborza i Pragi, a na bardziej zaawansowanych etapach inicjowała spotkania tematyczne dla konkretnych mieszkańców z obszarów objętych warsztatami. Dzięki nawiązanej współpracy oraz przychylności władz współpraca trwa do dziś.

Retrospektywna wystawa po warsztacie planistycznym na osiedlu Cytadela Południowa stworzona w czerwcu 2008 przez Joannę Szczepańską przyciągnęła dziesiątki Żoliborzan i potwierdziła w ich oczach sensowność wcześniejszego uczestnictwa w warsztatach. Urzędnicy dzielnicowi po roku od warsztatów deklarują niewiarygodną zmianę w postawie mieszkańców – zarówno tych aktywniejszych jak i tych niedowierzających, przyglądających się z boku. Dzięki warsztatom PlaNet oraz konsekwentnym spotkaniom organizowanym przez Urząd Dzielnicy dla zapewnienia rzetelnej i ciągłej wymiany wiedzy na temat podejmowanych działań, mieszkańcy są dużo przychylniej nastawieni do planów władz dzielnicowych. Tym samym, rozpisany na lata 2007-2013 Mikroprogram Rewitalizacji, który poddaliśmy weryfikacji podczas warsztatów, ma szansę przebiegać sprawniej i w zdrowszej atmosferze.

Na Pradze Północ zaproponowaliśmy działania w trzech skalach. Warsztat Szlaki emocjonalne polegał na stworzeniu wspólnie z mieszkańcami emocjonalnej mapy dzielnicy. Działanie rozpoczęło się od poinformowania ich przez pracownika Urzędu Dzielnicy o zamierzeniach inwestycyjnych oraz od wykładu o historii dzielnicy wygłoszonego przez dyrektora nowopowstającego Muzeum Warszawskiej Pragi. Następnie utworzono wspólnie dwie trasy spacerowe przebiegające często „ukrytymi” miejscami nieznanymi wszystkim mieszkańcom. Spacer był pretekstem do poznania i nazwania elementów składających się na całokształt dzielnicy. W trakcie spacerów mieszkańcy dzielili się opiniami o rozwoju przestrzennym miejsca i dyskutowali na żywo proponowane przez urzędników zmiany. Szlaki emocjonalne mają swoje echo w działalności nowego pracownika Muzeum Pragi Katarzyny Kuzko, która była jedną z prowadzących warsztat.

Warsztat Centrum Szmulek polegał na próbie nawiązania dialogu z mieszkańcami konkretnego, kilkutysięcznego osiedla przechodzącego zmiany charakterystyczne dla kapitalistycznego miasta. Przestrzeń należąca niegdyś do rdzennych mieszkańców jest dość agresywnie przejmowana przez współczesnych użytkowników (np. parkowanie samochodów na placu przed bazyliką) lub wręcz zagrożona przez duże inwestycje miejskie. Stowarzyszenie Michałowa (mniejsza część Szmulowizny) wspomagane dzisiaj przez prowadzącego warsztat Karola Langie musiało niedawno powstrzymać na drodze protestu proponowany przez miasto przebieg trasy obwodnicowej przez środek osiedlowego parku.

Celem warsztatowych działań było rozpoznanie tych konkretnych problemów, a także unaocznienia mieszkańcom niektórych metod pracy urbanistów i architektów. Ważnym elementem działań były warsztaty z edukacji architektonicznej dla dzieci specjalnie przygotowane przez Annę Rytter z Krakowa. Dziesiątki pomysłów na zagospodarowanie przestrzeni lokalnego parku posłużyły jako temat dyskusji na spotkaniach z mieszkańcami. Energia wprowadzona na plac przez dzieci pomagała zaistnieć na nim również rodzicom. Z czasem przekonują się oni coraz bardziej do sensowności swojego udziału w dialogu o lepszą przestrzeń.

Najmniejszy w skali warsztat Piękne Podwórko polegał na wejściu grupy architektów w przestrzeń konfliktu pomiędzy mieszkańcami kamienicy a nowymi użytkownikami, którzy wtargnęli weń w ramach szeroko pojętej przez Urząd Dzielnicy rewitalizacji. Okazało się, że teatr i trzy kluby przynoszą Pradze oprócz dobrej sławy również dużo uciążliwości samym jej mieszkańcom. Poprzez otwarte spotkania po dwóch stronach symbolizującego konflikt, fizycznie wybudowanego kilkanaście lat temu muru dzielącego podwórko, uczestnicy warsztatów pod kierunkiem Piotra Pindora szukali możliwych dróg dialogu. Działanie zakończyło się instalacjami po obu stronach przegrody. Ta po stronie półpublicznej manifestowała nocnym użytkownikom potrzebę prywatności należną mieszkańcom. Część półprywatna podwórka została zagospodarowana zielenią z wykorzystaniem donic sporządzonych z elementów dostarczonych przez samych mieszkańców.

Tam, gdzie architektura i urbanistyka spotkała się bezpośrednio z jej użytkownikami, uczestniczący w warsztatach architekci poczuli się przekwalifikowani na mediatorów i animatorów społecznych. Ucząc się stosowania zasad planowania partycypacyjnego, dostrzegliśmy potrzebę znacznego dostrojenia własnej wrażliwości do potrzeb komunikacji ze zwykłymi obywatelami nie posługującymi się branżowym językiem. Jako architekci nie odważylibyśmy się podjąć tej problematyki bez sztabu psychologów środowiskowych współdziałających z nami. Dzisiaj to oni zaszczepiają na polskim gruncie profesjonalne podstawy budowania komunikacji pomiędzy animatorami przestrzeni (samorządami, inwestorami i architektami) a społeczeństwem będącym ich odbiorcą. Równolegle do działań kongresowych, spośród „planetowych” psychologów środowiskowych ukonstytuowało się Stowarzyszenie Miastosfera (www.miastosfera.pl) prowadzące badania na temat relacji pomiędzy konkretnymi elementami przestrzeni miejskiej a człowiekiem. Stowarzyszenie zostało publicznie zaproszone do dalszej współpracy na linii władza-mieszkańcy.

Relacja z kongresowych warsztatów, wykładów i dyskusji została zapisana w postaci książki. Zainteresowanych zapraszam do kontaktu – gallpodlaszewski@gmail.com.

Gall Podlaszewski

Kultura Enter
2002/11 nr 04