HISTORIA. Hołodomor – czy (nie) pamiętamy?
Roman Romantsov

Nocą nie było widać, kto jest jeszcze żywy, a kto już umarł, dlatego spuchniętych i słabych wrzucali [aktywiści – przyp. aut.] do jaru za miastem, za ręce, za nogi wrzucano rozhuśtując, a potem czekano – kto wylezie, tego zabierano do przytułku. Dwa razy wychodziłem z takie jaru¹. W 1932 lub 1933 roku leżałem już spuchnięty².

Jedna z największych tragedii minionego stulecia na Ukrainie – Hołodomor 1932–1933 rozpatrywana jest w złożonym historycznym kontekście. Dyskusje o ilości ofiar i statusie Hołodomoru jako zbrodni ludobójstwa dzielą społeczeństwo ukraińskie na tych, którzy są za i na tych, którzy są przeciw, na tych, którym „nie jest wszystko jedno” i na tych, którym „nic do tego”. Z całą mocą należy powiedzieć, że temat Hołodomoru 1932–1933 ma ogromne znaczenie dla współczesnego społeczeństwa ukraińskiego, szczególnie w kontekście transformacji socjalnych i kulturowych na wschodzie Europy³.

Oczywistym faktem pozostaje to, że ofiarami sztucznego głodu stali się mieszkańcy wsi radzieckiej Ukrainy, którzy jako pierwsi odczuli całą grozę systemu. W rezultacie represyjnej polityki państwa radzieckiego na Ukrainie zapanował strach, roboty przymusowe, deficyt, korupcja i brak zaufania. Ukraina po Hołodomorze na długie lata otrzymała posłusznych chłopów, którzy nie próbowali już w sposób otwarty przeciwstawić się nowej polityce władzy radzieckiej wprowadzanej na wsi. Strach z lat 30. minionego wieku zajął centralne miejsce w świadomości ukraińskiego społeczeństwa. W większości sytuacji możliwość przeżycia na wsi zachowali ci, którzy podporządkowali się władzy, oddali swoją własność do kołchozu i zmienili sposób myślenia. Operatywność gospodarzy została przekształcona w nowy typ zachowania; chęć bycia uczciwym i postępowym przedsiębiorcą stłamszono lub schowano daleko od oczu władzy.

Przymusowa praca w kołchozach oraz nieludzkie warunki życia to przyczyny, które spowodowały w społeczeństwie ukraińskim zniechęcenie wiejskim życiem, pasywne nastawienie wobec ziemi i pogardliwe podejście do wspólnej własności. Brak dowodów tożsamości wśród chłopów przywiązywał ich do ziemi. Tym samym Stalin otrzymał wielką masę przymusowo związanych z ziemią ludzi, pracujących faktycznie bezpłatnie, ze stłamszonym poczuciem zaradności, przedsiębiorczości. Związek Radziecki stworzył nowy typ niewolnictwa XX wieku, którego konsekwencje możemy niekiedy obserwować w zachowaniu współczesnych mieszkańców Ukrainy.

„Biegnący człowiek” (1932-1933) Kazimierza Malewicza, Źródło: en.wikipedia.org.

Radziecka pamięć o Hołodomorze na Ukrainie

Na ostatnim etapie istnienia ZSRR, wraz z początkiem głębokich przemian zachodzących w społeczeństwie, naznaczonych polityką „głasnosti”, pojawiły się możliwości tworzenia kontr-narracji o wydarzeniach z historii państwa radzieckiego. Jednak wsparcie ze strony władz w związku z upamiętnieniem ofiar Hołodomoru było niemożliwe. Ludzie bali się, a później już nawet nie chcieli okazywać szacunku pokrzywdzonym w tej tragedii.

W Ukraińskiej SRR do końca lat 80. nie można było zorganizować żadnej inicjatywy mającej na celu zebranie wspomnień osób, które przeżyły tragedię z lat 1932–1933. Mówiąc zaś o badaniach naukowych, warto odnotować fakt, iż to właśnie zagraniczne instytucje włączały się w stworzenie dyskursu o Hołodomorze. Różnorodne praktyki upamiętniające oraz gromadzenie informacji na temat Hołodomoru lat 30. były karalne w ZSRR przez długi czas. W życiu codziennym większości Ukraińców panowało milczenie na temat głodu, zasadniczo nie był on komentowany publicznie, raczej „szeptało” o nim starsze pokolenie. Ani mieszkańcy miast, ani tym bardziej mieszkańcy wsi republiki nie dawali świadectwa pamięci o minionych tragicznych wydarzeniach. Przez długie lata temat ofiar tragedii Hołodomoru był przemilczany i w określony sposób, nie bez udziału władz, poddawany „zamrożeniu”.

Znaczące prace badawcze, odnoszące się do problemu Hołodomoru 1932–1933, były prowadzone za granicą – przede wszystkim w USA i Kanadzie ⁴. Należy zaznaczyć, że zagraniczni naukowcy nie mieli szerokiego dostępu do archiwów służb specjalnych ZSRR, ale udało im się stworzyć własny dyskurs odnośnie do wskazanych wydarzeń. Rezultaty badań zza oceanu udało się wykorzystać w niezależnej Ukrainie.

Próby włączenia Hołodomoru do polityki pamięci zostały podjęte pod koniec lat 80. Władimir Szczerbickij, pierwsza osoba w komunistycznej partii Ukrainy, w swym wystąpieniu z grudnia 1986 roku wspomniał o masowym głodzie lat 30.⁵ Mimo że temat stał się częścią dyskursu politycznego, nie oznaczało to wcale przyjęcia odpowiedzialności komunistów za te tragiczne wydarzenia. W tym kontekście odpowiedzialność za Hołodomor została przerzucona na abstrakcyjne „stalinowskie kierownictwo”. Jednakże postawa Szczerbickiego stała się impulsem dla dysydentów oraz działaczy kultury, głównie pisarzy, poetów i dziennikarzy, by wyrazić swoją opinię na temat Hołodomoru lat 1932–1933.

Symbolem odchodzącej epoki i radzieckiego tabu w kwestii Hołodomoru było zakończenie zdjęć do jednego z pierwszych ukraińskich filmów o tragicznych wydarzeniach lat 30. pt. „Głód 33” („Голод 33”) oraz śmierć w czerwcu 1991 roku Łazara Kaganowicza, generalnego sekretarza CK Kompartii Ukrainy (lata 1925–1928). W roku 2010 ukraińska służba bezpieczeństwa oskarżyła go o dokonanie ludobójstwa w latach 1932–1933, później sąd zakończył sprawę w związku ze śmiercią oskarżonego.

Między polityzacją a odrodzeniem? Pamięć o Hołodomorze w niezależnej Ukrainie

W czasie kadencji pierwszego prezydenta Ukrainy Leonida Krawczuka polityka pamięci o Hołodomorze 1932–1933 zyskała znaczące tempo rozwoju. Mimo iż na Ukrainie w początkowych latach niepodległości pośród ukraińskiej elity politycznej znajdowali się przedstawiciele radzieckiej nomenklatury partyjnej temat Hołodomoru wszedł w orbitę polityki historycznej nowej władzy. Ważnym momentem w kształtowaniu się polityki pamięci o tragicznych wydarzeniach lat 30. było włączenie niepaństwowych „aktorów” do procesu upamiętniania ofiar Hołodomoru.

Tuż przed ogłoszeniem aktu niezależności Ukrainy pod redakcją Lidii Kowalenko i Władimira Maniaka wyszedł zbiór wspomnień ludzi, którzy przeżyli głód lat 30.⁶ Tym samym władze wyraziły swoją aprobatę dla włączenia tematu Hołodomoru do oficjalnej ukraińskiej narracji historycznej. W 1993 roku z inicjatywy ukraińskiego dramaturga Oleksy Kołomyjca został odsłonięty monument poświęcony ofiarom Hołodomoru „Kurhan żałoby” (ukr. «Курган скорботи») w okolicach miasta Łubny, w obwodzie połtawskim. Wielki ośmiometrowy dzwon, postawiony na sztucznie usypanym kurhanie, jest symbolem pamięci o ofiarach Wielkiego Głodu.

Obok potężnego dzwonu zawieszono jeszcze 30 mniejszych, symbolizujących pamięć każdego obwodu, pozostałe pochodzą od prezydenta Ukrainy, mieszkańców miasta Łubny, Centrum Słowiańskiego, Małej Akademii Rzemiosł Ludowych z Iwano-Frankiwska i od studia filmowego Ukrtelefilm. Uroczyste odsłonięcie tego pomnika było pierwszym wydarzeniem w niezależnej Ukrainie, którym władze szczebla ogólnokrajowego uczciły pamięć ofiar Wielkiego Głodu.

Скульптурная композиция «Горькая память детства» и «Свеча памяти». Национальный музей «Мемориал жертв Голодомора», Киев. Источник: Palukopa, Wikimedia Commons.

Drugi prezydent Ukrainy Leonid Kuczma względem kwestii Hołodomoru przyjął strategię lawirowania pomiędzy zwolennikami komunistycznej wizji przeszłości a grupą ukraińskich nacjonalistów i liberalnych demokratów. Wewnętrzna oraz zewnętrzna sytuacja polityczna zmuszała Kuczmę do prowadzenia elastycznej polityki historycznej. Mimo wszystko w roku 1998 prezydent zdecydował się na podpisanie dekretu, na mocy którego wprowadzono „Dzień Pamięci Ofiar Wielkiego Głodu” i zaczęto obchodzić go rokrocznie w czwartą sobotę listopada⁷. Później Leonid Kuczma na mocy swych dekretów dwa razy zmieniał nazwę Dnia Pamięci. Ostatecznie od 2004 roku funkcjonuje nazwa „Dzień Pamięci Ofiar Wielkiego Głodu i Represji Politycznych”. Wydzielenie oddzielnego dnia poświęconego upamiętnieniu ofiar Wielkiego Głodu miało wielkie znaczenie dla wprowadzenia pamięci o wydarzeniach lat 30. nie tylko do oficjalnej sfery politycznej, lecz również do sfery kultury.

Objęcie władzy przez Wiktora Juszczenkę w 2015 roku sprzyjało wprowadzeniu aktywnej polityki upamiętniania wydarzeń Hołodomoru 1932–1933. Ważnym krokiem w polityce Juszczenki było utworzenie „miejsc pamięci” ofiar tragedii w niewielkich miastach i wsiach. Temat sztucznego głodu i praktyki upamiętniania ofiar coraz częściej pojawiał się w szkołach i instytucjach edukacyjnych. Dzięki Juszczence temat pamięci o Hołodomorze 1932-1933 został szeroko włączony do ogólnopaństwowej narracji politycznej i stał się symbolem wspólnej tragedii wszystkich Ukraińców. Pomimo podjętych starań połączenie społeczeństwa (z różnym, a czasem nawet sprzecznym doświadczeniem historycznym) na bazie wspólnej pamięci o Wielkim Głodzie nie odniosło sukcesu, szczególnie wśród mieszkańców wschodnich i południowych regionów. Mimo wszystko należy podkreślić, że władza poczyniła zdecydowaną próbę ustanowienia tego tematu organicznym elementem tożsamości ukraińskiej.

W listopadzie 2006 roku z inicjatywy prezydenta Juszczenki Werchowna Rada przyjęła ustawę „O Hołodomorze lat 1932–1933”, zgodnie z którą Wielki Głód lat 30., który miał miejsce na terytorium radzieckiej Ukrainy, został uznany za ludobójstwo. Przy bezpośrednim udziale Wiktora Juszczenki wzniesiono i otwarto Narodowe Muzeum „Pamięć ofiar Wielkiego Głodu” w Kijowie (tworzone w latach 2008-2010). Miejsce dla upamiętnienia tak ważnego i tragicznego wydarzenia w historii narodu ukraińskiego wybrano w symbolicznym i jednocześnie pięknie położonym rejonie Kijowa – na Peczersku [okolice Ławry Peczerskiej – przyp. tłum.]. Muzeum „Pamięć ofiar Wielkiego Głodu” usytuowano tuż przy pomniku „Wiecznej sławy” – miejsca ważnego dla zwolenników radzieckiej nostalgicznej narracji. Muzeum Hołodomoru od czasów Juszczenki stało się dla wyższych organów władzy centralnym miejscem wydarzeń upamiętniających tragedię. Pomimo swej nazwy, główna uwaga w nowej instytucji została skierowana na uczczenie wydarzeń z lat 1932–1933. Faktycznie pamięć o głodzie lat 1921–1923 oraz o głodzie lat 1946–1947 nie wpisała się w centralną linię polityki upamiętniania. Wartym podkreślenia jest to, iż wiele obiektów rozmieszczonych na memorialnym kompleksie zawiera własny metaforyczny sens. Wśród najważniejszych należy wskazać monument „gorzka pamięć dzieciństwa”, który poświęcony jest zmarłym i dotkniętym głodem dzieciom. Rzeźba dziewczynki, trzymającej w ręku pięć kłosów żyta, to symbol pamięci o tzw. prawie „o pięciu kłosach”. Ciekawa jest również kompozycja całego kompleksu muzealnego, w którego centrum umieszczono „świecę pamięci”.

Diametralnie różna polityka względem pamięci o Hołodomorze miała miejsce w czasie prezydentury Wiktora Juszczenki. Deklarując inne niż Wiktor Juszczenko podejście odnośnie do wydarzeń 1932–1933, Janukowycz nie uznawał Hołodomoru za ludobójstwo narodu ukraińskiego. Co więcej, oficjalnie potwierdził tezę o kolektywnym charakterze wydarzeń z lat 1932–1933, w których na skutek głodu ucierpiały i inne grupy etniczne, przede wszystkim Rosjanie i Kazachowie. Janukowycz przyjął taktykę lawirowania pomiędzy stronnikami i przeciwnikami tezy o wydarzeniach lat 1932–1933 jako ludobójstwie. Przykładem takiej postawy może być uznanie przez prezydenta Hołodomoru za jedną z największych tragedii w historii przy jednoczesnym odżegnaniu się od stwierdzenia, że Wielki Głód był ludobójstwem Ukraińców. Janukowycz, pozostając stronnikiem tezy o kolektywnym charakterze Hołodomoru, ogłosił interpretację tragedii dogodną dla rosyjskiej polityki historycznej.

Rewolucja Godności 2013–2014 i późniejsza agresja Rosji na wschodzie Ukrainy przyniosły zmiany w ukraińskiej polityce pamięci. Nowe władze przywróciły do dyskursu politycznego interpretację Hołodomoru jako ludobójstwa. Nowy prezydent Petro Poroszenko przeniósł odpowiedzialność za
Hołodomor na Federację Rosyjską, jako prawną spadkobierczynię ZSRR⁸. W ten sposób politycy zaczęli aktywnie wykorzystywać temat pamięci o Wielkim Głodzie 1932–1933 w antyrosyjskich kampaniach piarowskich. W kontekście rosyjsko-ukraińskiego konfliktu na wschodzie Ukrainy i aneksji Krymu taka retoryka posłużyła jako wsparcie dla proukraińskich nastrojów patriotycznych.

Społeczeństwo ukraińskie i pamięć o Hołodomorze

Przeprowadzone w 2018 roku badanie opinii publicznej wśród 2000 respondentów z całej Ukrainy pokazało, iż 79 proc. ankietowanych uważa Hołodomor 1932–1933 za ludobójstwo⁹. Taki wynik świadczy o tym, że ukraińskie społeczeństwo (w znacznej większości) chce pamiętać o Hołodomorze jako największej tragedii w swej historii. Ale warto zauważyć, że temat pamięci o głodzie wywołuje różne interpretacje. Na Ukrainie mieszkają ludzie o różnym doświadczeniu historycznym; bardziej patriotycznie nastrojeni mieszkańcy zachodnich regionów Ukrainy traktują Hołodomor, który dotknął miliony istnień ludzkich w centralnych i wschodnich regionach, jako ogólnoukraińską traumę i interpretują jako ludobójstwo zaplanowane przez radzieckie kierownictwo. Właśnie na zachodniej Ukrainie praktyki upamiętniające ofiary przyjmują bardziej świadomy charakter. Znamienne jest wykorzystanie tematu Wielkiego Głodu w szeregach ugrupowań nacjonalistycznych. Nacjonalistyczny ruch zachodnioukraiński potrzebuje pamięci o Hołodomorze jako o ludobójstwie narodu ukraińskiego. Na tle takiej retoryki możliwa jest mobilizacja zwolenników ideologii nacjonalistycznej i symboliczne połączenie dużych grup społecznych wokół wspólnej traumy. Podczas gdy na zachodniej Ukrainie Hołodomor traktuje się jako jedną z największych tragedii w historii narodu ukraińskiego, to w innych częściach Ukrainy sytuacja wygląda nieco inaczej.

Dla minionych i obecnych adeptów komunistycznej polityki pamięci temat Hołodomoru 1932–1933 wyzwalał i wciąż wyzwala wiele emocji. Przedstawiciele danej ideologii politycznej nie traktują tego wydarzenia jako największej tragedii, lecz interpretują je jako wymuszony krok ze strony władz ZSRR. Niwelują tym samym pamięć o ofiarach, które zmarły z głodu lub przeżyły tragedię. W upamiętnianiu Hołodomoru wykorzystują również kolektywną interpretację, przekonując, że głód miał miejsce nie tylko na Ukrainie, ale i w innych regionach ZSRR. Bazując na radzieckich przekonaniach, część społeczeństwa pozostaje przekonana o kolektywnym portrecie ofiar, wśród których znajdują się różne grupy narodowościowe i etniczne: Ukraińcy, Rosjanie, Kazachowie, Bułgarzy czy Żydzi. Zgodnie z ostatnimi ogólnoukraińskimi badaniami socjologicznymi z 2018 roku powyższy pogląd deklaruje 12 proc. ogólnej liczby przebadanych respondentów¹⁰.

Z drugiej strony część mieszkańców wschodniej i południowej Ukrainy nie uważa Hołodomoru za akt świadomego wyniszczenia narodu ukraińskiego. Takiego zdania jest 18 proc. ankietowanych z południa kraju i 22 proc. ze wschodu¹¹. Grupa osób nieuważająca Hołodomoru za ludobójstwo nadal myśli za pomocą radzieckich klisz i wyuczonych interpretacji wydarzeń historycznych. Próby zrozumienia tragizmu wydarzeń wśród tej grupy są niemożliwe z tej prostej przyczyny, iż ludzie ci nie mogą wyjść poza granice radzieckiej świadomości i interpretacji faktów. Ponadto przedstawiciele owej grupy przekazują swoje opinie na temat Hołodomoru własnym dzieciom, co prowadzi do nieprzyjęcia pamięci o tragedii również w świadomości następnych pokoleń Ukraińców.

Jeśli dwie grupy społeczne, nacjonalistyczno-patriotyczna i sentymentalno-radziecka, prezentują diametralnie różne poglądy na problem Hołodomoru, to dla „niezdecydowanych” kwestia pamięci wydarzeń z lat 30. jawi się jako temat, o którym należy wspominać z ostrożnością, strachem czy nawet niechęcią. Odsetek tych, którym „trudno powiedzieć”, czy Wielki Głód był ludobójstwem, czy nie, w ostatnich latach zdecydowanie się zmniejsza. W 2016 roku, zgodnie z badaniami, grupa ta składała się z 14 proc. wszystkich ankietowanych, zaś w 2018 roku liczyła 9 proc.¹². Osoby te charakteryzują się dość słabym zainteresowaniem wydarzeniami lat 1932–1933 i obojętnością wobec życia politycznego kraju.

Jedną z przyczyn tego, że mieszkańcy wschodnich i południowych regionów niechętnie przywracają pamięć o jednej z najtragiczniejszych stron historii Ukrainy XX wieku jest fakt, iż Ukraińcy boją się swojej przeszłości, boją się przyjąć ją taką, jaka była, ze wszystkimi traumami i koszmarami. Strach przed tym, że Ukraińcy staną się uformowanym narodem z krytycznym spojrzeniem na przeszłość utrzymuje się zarówno wśród polityków, którzy wykorzystują temat głodu w swych grach politycznych, jak również wśród części uczonych i społeczeństwa.

Temat Hołodomoru 1932–1933 w polityce pamięci i wspólnotowej świadomości narodu ukraińskiego, według mnie, powinien zająć należne miejsce; decydującym będzie pokonanie strachu przed przyjęciem „różnej pamięci” o tragedii. Na równi z pamięcią o niewinnych ofiarach należy znaleźć miejsce w świadomości narodowej dla faktów o współpracy Ukraińców z bolszewikami, o donosicielstwie, milczeniu, braku pomocy umierającym z głodu. Równie istotne dla społeczeństwa ukraińskiego pozostaje głębokie emocjonalne odczucie, przeżycie i przepracowanie jednej z najtrudniejszych stronic historii swojego narodu i swojego kraju, która pozostawia ślad w świadomości kolejnych pokoleń Ukraińców.

Roman Romantsov
Z rosyjskiego przełożyła Anna Jawdosiuk-Małek