Lenin, postpamięć i społeczeństwo Ukrainy
Roman Romantsov

Spieszę się do klubu. Nad czerwonym stołem
„Co zrobiłeś?» – spyta mnie Lenina wzrok.

Z wiersza Wołodymyra Sosiury
Sypią płatki śniegu mgliście i łagodnie (1927)

Przeszłości ślad dłoń nasza zmiata,
Przed ciosem niechaj tyran drży!
Ruszymy z posad bryłę świata,
Dziś niczym – jutro wszystkim my!

Fragment hymnu Międzynarodówka Eugène’a Pottiera
w polskim tłumaczeniu Marii Markowskiej

Postać Włodzimierza Iljicza Lenina, jak i wydarzenia, które miały miejsce na terytorium dzisiejszej Ukrainy w latach 1917-1921, budzą na Ukrainie wciąż silne emocje i sprzeczne oceny. Włodzimierz Lenin (1870-1924) był założycielem Rosyjskiej Partii Socjaldemokratycznej (bolszewicy), przywódcą rewolucji 1917 r. w Imperium Rosyjskim, założycielem Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, inicjatorem tzw. „czerwonego terroru”, a także reform gospodarczych: „polityki komunizmu wojennego” i „nowej polityki ekonomicznej”. Działalność Lenina jako przywódcy Związku Sowieckiego doprowadziła do głębokich przemian sołecznych. które wpłynęły na wiele sfer życia znacznej cześci ludności. Ciało wodza rewolucji (zmarł w 1924 roku) zostało zmumifikowane i do dziś spoczywa w mauzoleum na Placu Czerwonym, w pobliżu murów Kremla w Moskwie.

Lenin symbolem minionej epoki

Dla społeczeństwa ukraińskiego historyczny obraz Lenina sytuuje się w obszarze postpamięci, czyli nie stanowi doświadczenia uczestników tamtych wydarzeń, ale jest dziedzictwem następnych pokoleń, historią będącą przedmiotem badań instytucji państwowych i debat społecznych. Dla części Ukraińców Lenin budzi pozytywne wspomnienia z dzieciństwa: pod portretami, popiersiami i pomnikami wodza rewolucji wielu młodych ludzi przeżyło emocjonalne chwile pasowania na członka organizacji komunistycznych (Oktiabr, Komsomoł).

Trudności z upamiętnieniem Lenina

Pomnik, który zapoczątkował proces upamiętniania wodza rewolucji, wzniesiono w Kijowie w 1919 roku zaraz po wkroczeniu Armii Czerwonej; usytuowao go w symbolicznym miejscu – na Placu Sofijiwskim. Monument istniał niedługo, bo jeszcze w tym samym roku, po wycofaniu się wojsk bolszewickich, został zburzony przy udziale żołnierzy Ukraińskiej Republiki Ludowej Atamana Symona Petlury i wojsk generała rosyjskiej Białej Gwardii, Antona Denikina. Następna fala wznoszenia monumentów przypada na lata 1920-1921, kiedy Ukrainę ponownie zajęli bolszewicy. Pomniki Lenina pojawiły się w Charkowie, Dniepropietrowsku, Sumach, Czernihowie, Ługańsku.

Śmierć Włodzimierza Iljicza w 1924 r. utrwaliła obecność bolszewickiego przywódcy w przestrzeni miejskiej. Okres wojny niemiecko-radzieckiej w latach 1941-1945 i okupacja terytorium Ukrainy przez wojska Wehrmachtu zredukowała znacznie ilość pomników, jednak w okresie powojenym wzniesiono wiele nowych. Do lat 70. i 80. XX wieku obiekty te, w takiej czy innej formie, były stałym elementem krajobrazu mniejszch i większych miast Ukrainy. W 1991 r. w całym państwie było ich ponad 5 tys.

Proklamowanie niepodległości Ukrainy (1991 r.) i kres rządów komunistycznej partii wyznacza początek bardziej aktywnych działań na rzecz usuwania pomników Lenina. Do zredukowania ich liczby najwcześniej przystąpiły zachodnie regiony Ukrainy. Pierwsze pomniki zostały zrzucone na początku lat 90. XX wieku. W pozostałej części kraju pozostały w przestrzeni publicznej do 2013-2014 roku.
Burzliwy „Leninopad” 
Rozbiórka pomników Włodzimierza Lenina w latach 2013-2014 otrzymała nazwę „Leninopad”. Ta masowa likwidacja rozpoczęła się spontanicznie i chaotycznie. Prologiem okazały się wydarzenia w Kijowie w czasie „Rewolucji godności” w 2013 roku, przewrócono wtedy jednen z najbardziej znanych pomników.

Uczestnicy akcji protestacyjnej rozbijają głowę zrzuconemu pomnikowi Lenina w Kijowie. Zima 2013 r. Fot. Mstyslav Chernov/Unframe, licencja: CC BY-SA 3.0.

Ustawy dekomunizacjyjne przyjęte w 2015 r. przez Radę Najwyższą Ukrainy przyczyniły się do prawnej regulacji dotychczas nielegalnej rozbiórki pomników. Władze z opóźnieniem próbowały prawnie zalegalizować usuwanie pomników. Na tle deklarowanych przemian rzuca się w oczy pasywność ukraińskich władz w ponownym zagospodarowywaniu miejsc, które do niedawna zajmowała sylwetka wodza rewolucji. W niektórych przypadkach przestrzenie te zostały natychmiast „przejęte” przez inne środowiska.

Z reguły pomniki Lenina natychmiast były niszczone. W przypadku legalnego demontażu obiekt miał szansę na przeniesienie w nowe miejsce – głównie na zaplecza muzeów krajoznawczych. Ale nie każde dzieło „radzieckiej rzeźby monumentalnej” spotkał taki los. Niektórzy przedstawiciele władz i zainteresowani w tej kwestii obywatele wykazali się pomysłowością, dając pomnikom drugie życie.

Kreatywność po ukraińsku

W Żytomierzu w miejscu po zdemontowanym w 2017 r. pomniku Lenina pojawił się monument metropolity Ukraińskiej Autokefalicznej Cerkwi Prawosławnej Illariona (Iwan Ohijenko), jednak – niefortunnie – pomnikowe rysy twarzy nieodparcie przypominają wizerunek usuniętego niedawno wodza rewolucji. Władze miasta Sumy na wschodniej Ukrainie do problemu dekomunizacji podeszły bardziej twórczo. Lenin przedstawiony na wielkim muralu na jednym z bloków, znajdującym się przy jednej z głównych ulic miasta, zmienił się w… Kozaka Zaporoskiego. W innym przypadku z nogi pomnika Lenina wykonano nową rzeźbę poświęconą zawodnikowi chodu sportowego, Wołodymirowi Gołubniczemu.

W 2015 r. w Odessie na terenie fabryki obróbki metali „Presmash” z inicjatywy „ludzi pracy” pomnik Lenina uległ „transformacji” w fikcyjnego bohatera amerykańskich filmów z serii Gwiezdne wojny, dowódcę oddziałów galaktycznych Dartha Vadera. Umieszczony pod jego hełmem router wi-fi emituje bezpłatny sygnał internetowy. W miasteczku Novoaleksejevka w regionie Zaporoskim Włodzimierz Iljicz zmienił się w hetmana Pylypa Orlyka, twórcy pierwszej – według oficjalnej historiografii – ukraińskiej konstytucji przyjętej w 1710 roku, znanej pod nazwą: Pakty i Konstytucje Praw i Wolności Wojska Zaporoskiego. W sąsiedniej wsi Łozowatka Lenin, po retuszu, stał się kupcem Dianowem, założycielem miejscowości. Najbardziej chyba intrygującą przemianę należy odnotować w obwodzie Mikołajewskim, gdzie pomnik wodza rewolucji bolszewickiej zastąpiono pomnikiem… buraka cukrowego.

W Charkowie młodego Uljanowa „ubrano” w modną ukraińską, haftowaną koszulę z symbolami narodowymi. W obwodzie ługańskim wojsko aktywnie przyłączyło się do procesu dekomunizacji. Żołnierze jednego z oddziałów desantowych pomnik Lenina przebrazili w pomnik Tarasa Szewczenki.

We wrześniu 2018 r. w Kijowie, w pobliżu zburzonego „głównego” pomnika Lenina, pojawił się monument „Middle Way” w formie wzniesionej niebieskiej dłoni. Autorem kompozycji jest rumuński rzeźbiarz Bogdan Rata. Niebieska ręka, zdaniem rzeźbiarza, symbolizuje przyjaźń, komunikację i wzajemny szacunek. Dzieło zostało zainstalowane tymczasowo, ponieważ rzeźba jest częścią międzynarodowego projektu „Moving Monuments”. Władze Kijowa nie przygotowały planu zagospodarowania tego miejsca, a przestrzeń w pobliżu zburzonego pomnika wykorzystują artyści i prezentują tam swoje wystawy.

Desakralizacja i patriotyzm

Omawiając stosunek ukraińskiego społeczeństwa do pomników Lenina, trzeba podkreslić rodzaj swoistej sakralizacji. Pomniki postawione w akcie wdzięcznosci wodzowi rewolucji posiadały niemal sakralny status. W Związku Sowieckim wszelkie odbiegające od normy zachowania w pobliżu pomnika były zabronione i podlegały dość radykalnej penalizaji – groziło pozbawienie wolności lub nawet kara śmierci. Upadek ZSRR i późniejsze procesy społeczne niosły za sobą krytyczną ocenę politycznej działalności Lenina i stały się początkiem desakralizacji samych pomników.
Negatywny stosunek do Lenina ludzie wyrażali, nie obawiając się potencjalnych konsekwencji prawnych. Przeobrażenia wizerunku wodza: ubieranie pomnika w haftowane ukraińskie koszule, pojawiające się żółto-niebieskie barwy czy wreszcie różnego rodzaju dodatki, które, odwołując się do ukraińśkiej tradycji narodowej, odwracały symboliczne znaczenie monumentu.

Pokonać strach

Jedną z przyczyn „Leninopadu” było także odejście od polityki powszechnego strachu, na której opierał się cały Związek Sowiecki. Strach, jaki wzbudzali komunistyczni liderzy, po 20 latach niepodległości zastąpiła złość obrócona przeciw obiektom ku czci Lenina. Warto zauważyć, że zaangażowani w akcję burzenia pomników byli ludźmi młodymi w wieku od 15 do 25 lat. Nie mając wystarczającej wiedzy o działalności lidera bolszewików, wynieśli ją z rodzinnych domów (przejmowanie modelu myślenia od rodziców) oraz ze szkoły.

Charakterystyczną cechą usuwania pomników Lenina na Ukrainie była ekspresja triumfu i radości uczestników „Leninopadu”. Wiązało się to przede wszystkim z samą możliwością manifestowania wolności i symbolicznym zerwaniem z komunistyczną przeszłością. Znaczenie szczególne miała funkcja komunikacyjna aktów obalania pomników. Entuzjastyczna reakcja ( np. uśmiech na twarzy) w chwili upadku rzeźby pełniła funkcję komunikacyjną wewnątrz grupy, spełniała rolę wskaźnika odróżniającego zwolenników burzenia monumentów od ich przeciwników. Publiczne manifestowanie radości sprzyjało także zjednoczeniu zwolenników dekomunizacji oraz odgrywało w społeczeństwie rolę znaku rozpoznawczego – jesteś swoim czy obcym, z nami czy przeciw nam.

Po 2013 roku „Leninopad” na Ukrainie przybrał szczególne cechy upodabniające akcje do karnawału. Celebrowano spotkania przed pomnikami, główni aktywiści ubrani byli w czarne maski. Wszystko odbywało się pod osłoną nocy, a spotkaniom towarzyszyło swoiste przygotowanie – przemówienia i wznoszenie patriotycznych haseł przez lokalnych nieformalnych liderów młodzieżowych. Moment upadku pomnika był „wzmacniany” zapalaniem świec dymnych lub generowano sztuczny dym, co stopniowało napięcie, angażowało widzów emocjonalnie, tworzyło mistyczny klimat.

Zburzenie i zdemontowanie tak wielu monumentów Lenina świadczyło o odrzuceniu przez większą część społeczeństwa ukraińskiego symboli sowieckich negatywnie kojarzonych z imperialną polityką Rosji, ale także utożsamianych z prorosyjskim wektorem ukraińskiej polityki. Z drugiej strony, opisywany proces ujawnił dominującą rolę zakorzenionych w społeczeństwie sowieckich wartości. Burzenie albo demontowanie pomników odbywało się według „zasad” i „metod”, które charakteryzowały politykę pamięci bolszewików na początku lat 20. ubiegłego wieku, kiedy to w podobny sposób zostały zniszczone symbole carskiej Rosji.

Podsumowując: w kwestii polityki pamięci same demonstracje towarzyszące usuwaniu pomników Lenina na Ukrainie pokazały, że społeczeństwo nie zerwało z wartościami wywodziącymi się z czasów sowieckich. Co więcej, po praktyki charakterystyczne dla bolszewickich sięgała również władza. Projekty przeniesienia pomników do osobnego muzeum lub skansenu nie powiodły się. Akcje burzenia w obecnej sytuacji politycznej nie służyły tworzeniu pozytywnego wizerunku Ukrainy w oczach społeczności międzynarodowej. „Kompleksy” powstałe w okresie sowieckiej dominacji, zarówno wśród polityków, aktywistów, jak i znacznej części społeczeństwa, zostały przykryte maskami karnawału nazwanego dekomunizacją. Przed ukraińskim społeczeństwem jeszcze wiele pracy, która pozwoli gruntownie zbadać najnowszą historię Ukrainy z jej trudnym komunistycznym dziedzictwem.
dr Roman Romantsov
Z języka rosyjskiego przełożył andrij Saweneć. Redakcja Krzysztof Bąk.

Roman Romantsov – ur. w Wowczańsku na wschodniej Ukrainie. Doktor nauk humanistycznych, absolwent Wydziału Historycznego Uniwersytetu Pedagogicznego w Charkowie, studia magisterskie ukończył na uniwersytecie im W. N. Karazina, doktorat z nauk politycznych obronił w 2015 r. na Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie.

Kultura Enter
3o.12.2019