Skazany w Polsce może liczyć na przepisy Kkw Art. 102 oraz Art.130 – 134, które mówią o tym, że wszyscy osadzeni w zakładach karnych i aresztach śledczych mają możliwość realizacji prawa do nauki. W momencie przygotowania skazanych do opuszczenia więzienia możliwość kształcenia oraz podniesienia umiejętności zawodowych jest jednym z najważniejszych czynników kształtujących ich życie na wolności. Każdy stopień edukacji przybliża skazanych do podniesienia ich kwalifikacji na rynku pracy co zmniejsza ich szanse na powrót do przestępczości.

Nauka w polskich Zakładach Karnych i Aresztach Śledczych odbywa się na tej samej zasadzie jak w szkołach publicznych, a jest to działanie na mocy ustawy o systemie oświaty w Polsce. Realizowane są tam identyczne podstawy programowe jak w szkołach „wolnościowych”, a nauczyciele w tych placówkach podlegają tym samym przepisom jak ci ze szkół prowadzonych w normalnych warunkach. Warto zauważyć, że wyposażenie przywięziennych szkół spełnia wymogi do realizacji procesu dydaktycznego, co pokazują wysokie wyniki w egzaminach zewnętrznych skazanych. Jest to rezultatem wysiłku jaki wkładają w proces edukacji nie tylko nauczyciele ale i skazani, by sprostać egzaminom, których poziom nie odbiega od powszechnych zaliczeń.

Kształcenie osób skazanych w Polsce odbywa się na pięciu poziomach edukacyjnych: podstawowym, gimnazjalnym, zasadniczym, średnim i policealnym. Areszt Śledczy w Radomiu jest obecnie jedyną w Polsce jednostką penitencjarną, w której istnieje możliwość odbycia studiów wyższych na kierunku Logistyka w Transporcie. Szkoły oraz placówki oświatowe działające przy Aresztach Śledczych i Zakładach Karnych są więc organizowane na wszystkich poziomach edukacji, a więźniowie mają też możliwość nauki poza zakładami karnymi, co gwarantuje im Art. 131 Kkw. Z takiej alternatywy korzysta około 131 osadzonych w 71 szkołach poza miejscem odbywania kary.

Sieć szkół przywięziennych zapewnia możliwość edukacji przede wszystkim skazanym nieletnim, którzy mają obowiązek podejmowania nauki, ale także osobom pełnoletnim chcącym z własnej woli podjąć naukę.

W roku szkolnym 2008/2009 przy jednostkach penitencjarnych działało 50 szkół zorganizowanych w 11 centrach kształcenia ustawicznego oraz 8 w zespołach szkół. Reasumując szkoły funkcjonują w 22 zakładach karnych i 2 aresztach śledczych.

Obecna sieć szkół przy zakładach penitencjarnych obejmuje: 3 szkoły podstawowe, 9 gimnazjów, 19 zasadniczych szkół zawodowych, 9 techników zawodowych (w tym uzupełniające), 9 liceów ogólnokształcących (w tym uzupełniające) i 2 szkoły policealne.

Poza tym przy aresztach śledczych zostały utworzone tzw. szkoły pomocnicze składające się z 16 szkół podstawowych, oraz gimnazjalnych, które powstały z myślą o osobach nieletnich aresztowanych tymczasowo, by nie zaprzestawały one obowiązku nauki szkolnej.

Oferta podejmowania nauki kierowana jest przede wszystkim do osób młodocianych oraz odbywających karę po raz pierwszy – to oni stanowią większość uczących się w tego typu szkołach. Jest to liczba 66% wszystkich uczniów przywięziennych placówek. Przy planowaniu takich jednostek nacisk kładzie się przede wszystkim na szkoły podstawowe i gimnazjalne, gdyż bez ich ukończenia nie ma możliwości kontynuacji nauki na dalszych szczeblach. Miejsc organizowanych jest tyle by każdy, kto musi ukończyć podstawowy etap edukacji, miał na to szanse. W każdym roku naukę w formie szkolnej umożliwia się grupie 3500 osób osadzonych. Są oni poddani działaniu dydaktyczno-wychowawczemu, które jest ważnym elementem przebiegu ich resocjalizacji. Tym samym osoby uczące się stanowią 4,5% wszystkich więźniów aresztów śledczych i zakładów karnych.

Istotnym etapem jest zapewnienie edukacji na poziomie zawodowym, nauka odbywa się w zasadniczych szkołach zawodowych, profile kształcenia w takich szkołach są organizowane z uwzględnieniem zapotrzebowania rynku pracy. Szkoli się więc kucharzy małej gastronomi, malarzy, tapicerów i tym podobnych fachowców z branży usługowej. Ofertą tego typu szkół są także zawody przemysłowe np. mechanik, monter maszyn, ślusarz, elektromechanik. Skazane osoby wyrażające chęć podjęcia dalszej nauki zawodowej mogą starać się o przyjęcie do techników uzupełniających, można się tam kształcić w takich zawodach jak: technik żywienia, technik budownictwa, technik technologii drewna, technik poligraf.

Dla grupy skazanych, którzy uzyskali wykształcenie średnie ale nie kończyło się ono żadnym tytułem zawodowym, przy zakładach karnych we Wrocławiu oraz Włocławku zostały stworzone szkoły policealne, dające taką możliwość. Można tam kształcić się w zawodzie informatyka.

Jeśli chodzi o szkolenie zawodowe skazanych, duży nacisk jest kładziony na szkolenie praktyczne, którego wyniki weryfikują okręgowe komisje egzaminacyjne podczas egzaminów zewnętrznych. Od początku ich funkcjonowania widać dobre przygotowanie uczniów podejmujących naukę w przywięziennych szkołach: na 494 skazanych którzy przystąpili do zewnętrznych egzaminów zawodowych zdało 447, co stanowi 90% zdawalności.

Uzyskanie dyplomu zdania egzaminu z certyfikatem w języku angielskim, powoduje, że taki kandydat ma duże szanse na rynku pracy. Skazani, którzy mają już przygotowanie zawodowe mogą ubiegać się o przyjęcie do uzupełniających liceów ogólnokształcących, w 2009 roku naukę w takich szkołach podjęło aż 261 skazanych. Na uwagę zasługuje też fakt dość wysokiej zdawalności z egzaminu maturalnego właśnie przy placówkach penitencjarnych.
W ostatnich trzech latach wskaźnik zdawalności wynosił 61%.

W każdym roku pewna liczba więźniów podejmuje naukę w placówkach poza obrębem zakładów karnych czy śledczych, w 2009 roku naukę w szkołach średnich kontynuowało 130 osób, a 26 w szkołach wyższych.

Uzupełniającą ofertą w zakładach penitencjarnych dla osób dorosłych nie posiadających żadnych umiejętności zawodowych, lub w celu ich przekwalifikowania, są kursy szkoleniowe, organizowane przede wszystkim z myślą o osobach kończących odbywanie wyroku. Szkolenia te są organizowane w porozumieniu z lokalnymi urzędami pracy, a ich zakres tyczy się obecnych potrzeb na rynku pracy. Nauka zawodów realizowanych w ramach szkoleń obejmowała zajęcia przyuczające do zawodu: dekarza, kucharza, malarza budowlanego, stolarza, ogrodnika terenów zielonych i brukarza. Takie szkolenia kursowe są bardzo pożądaną formą dokształcania, gdyż okres ich trwania jest krótki oraz cechuje go duża różnorodność oferty, biorąc pod uwagę ogólny okres odbywania przez skazanych kary w zakładach penitencjarnych, wynoszący około dwóch lat, szkolenia te stanowią dość duże uzupełnienie oferty edukacyjnej dla skazanych z krótkim wyrokiem.

Podejmowanie nauki przez skazanych, a szczególnie podnoszenie ich kwalifikacji zawodowych, jest jednym z celów placówek penitencjarnych. Zadania związane z poprawą warunków szkolenia zawodowego oraz miejsc na szkoleniach kursowych, były priorytetem dla działań ustalanych przez programy resortu. Efektem tych wszystkich działań jest bardzo duża i odczuwalna poprawa warunków pracy w ośrodkach szkolnych przy placówkach penitencjarnych oraz co najważniejsze jakość kształcenia zawodowego osób skazanych. I o ile nie można pertraktować z wagą edukacji w procesie każdego człowieka, o tyle należałoby określić, jak właściwie edukacja w warunkach penitencjarnych wpływa na jakość życia osób osadzonych po wyjściu na wolność. Jak do tej pory rzeczywistość poza kratami weryfikuje niejednokrotnie zbudowaną w więzieniu chęć zmiany swojego życia przez byłych więźniów.

Patrycja Tymczyszyn