Latem 2006 roku odtajniono niektóre z długo ukrywanych źródeł dotyczących Wielkiego Głodu z lat 1932-1933, przechowywanych w archiwach Służby Bezpieczeństwa Ukrainy (SBU)[1]. Część tych dokumentów i materiałów opublikowano w pozycji dokumentalno-naukowej «Odtajniona pamięć: Wielki Głód 1932-1933 na Ukrainie w dokumentach GPU NKWD[2]», która miała jedynie dwa wydania. Proces ujawniania informacji kontynuowano w roku 2008, tym razem obejmując nim materiały GPU, odzwierciedlające głównie działalność zagranicznych dyplomatów w USRR[3], zawierające dyrektywne oraz operacyjne dokumenty CzK.

O wydarzeniach, na które zwrócę uwagę w tym artykule, w listopadzie 1931 roku w jednym z dokumentów Konsulatu Generalnego Niemiec w Charkowie napisano:

(…) Silną rękę partii, a jednocześnie organ urzędowy stanowi policja państwowa, którą na Ukrainie kierował dotąd energiczny Balicki[4], oddelegowany w tym roku do Moskwy na stanowisko jednego z zastępców Menżyckiego[5]. Jego następca — pochodzący z Galicji Redens[6], był dotąd mało zauważalny w GPU. Z nie mniejszym zapałem, niż w poprzednich latach, również w przeciągu ostatniego roku trzeba było chronić bezpieczeństwo państwa metodami, które uznaje ono za stosowne i wypróbowane, zaś przede wszystkim bez litości prześladować i piętnować wszelkie  próby dokonania przewrotu, a nawet ich najmniejsze oznaki.

Jednak w sierpniu 1932 roku, w liście do Łazara Kaganowycza[7] Stalin wyraził niezadowolenie z działalności Redensa i zaproponował, aby do USRR skierować Wsewołoda Balickiego[8], mianując go na stanowisko kierownika tamtejszego GPU bądź pełnomocnika OGPU[9], a jednocześnie nie pozbawiając go funkcji zastępcy kierownika OGPU ZSRR. Jednak uwagi Stalina wprowadzane były stopniowo: 25 listopada 1932 roku, decyzją biura politycznego CK WKP(b)[10], ze względu na «wielkie doświadczenie w pracy na Ukrainie», przyznano Balickiemu stanowisko nadzwyczajnego pełnomocnika OGPU na Ukrainie, podporządkowując mu Redensa i cały aparat CzK w USRR. Dodatkowo, Balicki zobowiązał się co 20 dni przekazywać do CK WKP(b) krótkie doniesienia na temat pracy GPU USRR. W ten sposób czekiści na Ukrainie otrzymali, można by rzec, dwóch przywódców: formalnego (Redens) i faktycznego (Balicki). Całkiem prawdopodobne, że Balicki otrzymywał od Stalina osobiste wskazówki i rekomendacje, ponieważ 15 i 24 listopada złożył on wizytę u wodza, co odnotowano w rejestrze osób przyjmowanych przez Stalina.

Wzmacniając struktury CzK na Ukrainie, Stalin nie zapomniał o wierzchołkach władzy politycznej. Wspominany już list z 11 sierpnia 1932 roku, jak również inne listy do Łazara Kaganowycza, zawierają negatywne oceny Stanisława Kosiora, Hryhorija Petrowskiego i Własa Czybara[11]. Nieprzypadkowo przecież w 1932 roku do USRR oddelegowano, oprócz Wsewołoda Balickiego, również znanych popleczników Stalina: Wiaczesława Mołotowa (który miał później stanąć na czele Nadzwyczajnej Komisji Do Spraw Rekwizycji Zboża), Łazara Kaganowycza i Pawła Postyszewa (19 grudnia 1932 roku, wspólną decyzją obu instytucji, przydzielono im oficjalnie tytuły nadzwyczajnych pełnomocników CK WKP(b) oraz Rady Komisarzy Ludowych ZSRR). Zobowiązani do kontroli miejscowej władzy, ludzie ci stanowili faktycznie alternatywny ośrodek wpływów i władzy politycznej. Wszyscy oni byli zwolennikami metod nacisku i kierowali się założeniem a priori, że na Ukrainie istnieje zakonspirowany ruch oporu, który koniecznie trzeba zlikwidować.

Sugerował się tym również Balicki, mówiąc o «zorganizowanym sabotażu magazynowania zboża oraz jesiennego siewu, zorganizowanych kradzieżach w kołchozach i sowchozach[12], aktach terroru wobec najbardziej zasłużonych komunistów i partyjnych aktywów we wsiach, przerzutach dziesiątek petlurowskich emisariuszy, rozpowszechnianiu petlurowskich ulotek». Postawił też tezę o «bezprawnym istnieniu na Ukrainie zorganizowanej, kontrrewolucyjnej konspiracji powstańczej, ulegającej wpływom z zagranicy, [AKW1] na czele z polskim sztabem generalnym».

26 listopada 1932 roku prasa USRR podała do wiadomości rozporządzenie sankcjonujące represje jako jedno z potężnych narzędzi zapobiegania klasowemu sprzeciwowi odnośnie rekwizycji zboża. Dawało ono zezwolenie na zastosowanie bezwzględnych środków wobec kułaków i wszystkich «wrogów klasowych», którzy uniemożliwiali bądź hamowali skuteczną walkę o chleb. W tym czasie trwała już «masowa operacja zadania ciosu wrogowi klasowemu», którą rozpoczął GPU; stawiała ona sobie za cel «wykrycie ośrodków kontrrewolucyjnych, organizujących sabotaż i klęskę rekwizycji zboża, oraz innych działań polityczno-gospodarczych» i miała objąć 243 rejony USRR.

W czasie od sierpnia do listopada 1932 roku GPU pociągnął do odpowiedzialności 21197 osób, z czego w sierpniu — 1491 (7%), w wrześniu — 2526 (11,9%), w październiku — 2850 (13,4%), a w listopadzie —14330 (67%). Jak można zauważyć, działalność CzK znacznie wzmogła się w listopadzie, kiedy ruszyły prace Nadzwyczajnej Komisji do Spraw Niszczenia Ziarna. 32,7% represjonowanych zastało oskarżonych o rozkradanie, nielegalny handel i przechowywanie chleba, 30,4% — o agitację przeciwko rekwizycji zboża, zaś reszta oskarżeń dotyczyła spekulacji chlebem, oporu przy wywożeniu chleba, działań ukierunkowanych przeciwko oddawaniu chleba oraz krytycznych wypowiedzi na temat polityki władzy. Większość aresztowanych stanowili «pojedynczy-średniacy», zaś ci, których nazywano kułakami — 16,8%.

Balicki postanowił wzmocnić działania represyjne. 5 grudnia 1932 roku ogłosił «Operacyjną uchwałę GPU USRR Nr 1[13]», w której dał podwładnym

(…) podstawowe i główne zadanie — gwałtowny zryw, zdemaskowanie i rozgromienie kontrrewolucyjnej powstańczej konspiracji oraz zadanie potężnego ciosu wszystkim kontrrewolucyjnym elementom kułacko-petlurowskim, które aktywnie sprzeciwiają się i uniemożliwiają realizację głównych działań władzy radzieckiej oraz partii we wsiach.

By wprowadzić w życie ów nakaz zastępcy szefa OGPU ZSRR, stworzono specjalną grupę uderzeniowo-operacyjną, na czele z jego zastępcą na stanowisku kierownika GPU USRR — Karlem Karlsonem[14]. Później, w adresowanym do niego liście pochwalnym, Balicki napisze:

W latach 1932-1933 tow. Karlson osobiście kierował śledztwem w sprawie organizacji kontrrewolucyjnych we wsiach Ukrainy (sprawa «Kondensator-Niezadowoleni»). Wskutek energicznego i umiejętnego prowadzenia śledztwa wykryto i zlikwidowano potężną kontrrewolucyjną organizację powstańczo-dywersyjną, pod której wpływem znajdowały się 133 regiony Ukrainy. Organizacja liczyła sobie do 3000 osób i miała swoje ośrodki kontrrewolucyjne w 113 kołchozach, 102 SMT-ach[15] i 167 ośrodkach regionalnych na Ukrainie. Organizacja kontrrewolucyjna miała powiązania z zagranicą oraz z moskiewskim ośrodkiem kontrrewolucyjnym i przygotowywała się do wywołania powstania, zaplanowanego na wiosnę 1933 roku.

Tylko od 15 listopada do 15 grudnia 1932 roku, w ramach «operacji na wsi» obwodowe oddziały GPU aresztowały prawie 16 tysięcy osób. Czekiści brali bezpośredni udział w poszukiwaniach ukrywanego ziarna. 20 grudnia Balicki powiadomił, że od początku miesiąca pracownicy GPU wraz z miejscowymi aktywistami odkryli 7000 jam oraz 100 «czarnych» komór, w których znaleziono 11340 ton zboża. Jednocześnie, zdemaskowano według niego «wielkie ugrupowania powstańcze polskiego pochodzenia, formowane przez urzędników URL[16]», aresztowano  byłych członków zlikwidowanej wcześniej Ukraińskiej Partii Komunistycznej, członków KP(b)U[17], studentów i wykładowców kijowskich uczelni wyższych, pracowników Traktorocentrów, a w kołchozach wyśledzono 589 ugrupowań, które «dokonywały sabotażu magazynowania zboża oraz niszczyły kołchozy». Oto, jak opisywał Balicki ówczesne działania czekistów na wsi:

W przeciągu ostatnich 2 — 3 dni zastosowaliśmy na Charkowszczyźnie nową formę oddziaływania. Do kołchozu przychodzi umundurowany pracownik OGPU i rozmawia z kierownikiem oraz członkami zarządu o rekwizycji ziarna. Rozmowa jest uporczywa. W efekcie kołchoz «Czerwony gospodarz»[18] w ciągu dwóch dni zwiększył poziom oddawania ziarna z 58% do 96%, a «Nowe życie»[19] — z 54% do 80%. Chcemy rozszerzyć tę metodę działania również na inne obwody.

Można jedynie wyobrażać sobie charakter takiej «uporczywej rozmowy», która niewątpliwie przebiegała w formie pogróżek i szantażu. W okresie pomiędzy listopadem 1932 roku a styczniem roku następnego GPU USRR zlikwidował w kołchozach 1208 ugrupowań «kontrrewolucyjnych».

Podtrzymując zatem twardą politykę władzy odnośnie rekwizycji zboża, czekiści, za pomocą swoich specyficznych metod, od początku zapewniali wcielenie jej w życie. Przy tej okazji CzK miała również swój ponury wkład w «obumieranie» społeczeństwa USRR: według rządowych statystyk, tylko w 1932 roku, kiedy głód dziesiątkował już mieszkańców Ukrainy, organy GPU USRR rozstrzelały 51926 osoby (podczas gdy liczba wszystkich egzekucji na Ukrainie wynosiła wówczas 71574). Nie wpłynęło to jednak na skuteczność rekwizycji zboża na Ukrainie, co wywołało nową falę niezadowolenia na Kremlu. 24 stycznia 1933 roku CK WPK(b) przyjęło specjalną uchwałę, przewidującą zmiany kadrowe wśród bolszewickich władz na Ukrainie.

Na stanowisko drugiego sekretarza CK KP(b)U wyznaczono wówczas Pawła Postyszewa, któremu stalinowskie kierownictwo nakazało szukać wyjścia z sytuacji powstałej w wyniku głodu. Niedługo potem stało się jasne, że moskiewski wysłannik otrzymał jeszcze jedno istotne polecenie: «oczyścić» społeczeństwo z osób jawnie bądź skrycie popierających ukraiński nacjonalizm.

7 lutego 1933 roku plenum CK KP(b)U, omawiając wspominaną moskiewską uchwałę, szczególnie mocno zaakcentowało, że:

(…) rekwizycja zboża, zarówno na szczeblu centralnym, obwodowym, jak i rejonowym, była początkowo zbyt mało gorliwa, organy partyjne nie potrafiły dostatecznie wcześnie wykryć manewrów podejmowanych przez wrogów klasowych — kułaków, petlurowców, machnowców[20] — którzy przedostali się do kołchozów i objęli tam stanowiska przywódcze; nie potrafiliśmy dostrzec kułackiego kamuflażu i ich przebiegłości w walce z magazynowaniem zboża.

Razem z Postyszewem, na stanowisko kierownika GPU USRR powrócił Wsewołod Balicki (przy czym politbiuro CK WKP(b) zatwierdziło jego kandydaturę 17 lutego, a politbiuro CK KP(b)U — 18 lutego, chociaż Balicki pracował już wówczas aktywnie). Co więcej, według opinii niemieckich dyplomatów, to sam Balicki sprzyjał temu, że Postyszew wprowadzał porządek

«żelazną miotłą», a w 1933 roku stał się centralną figurą życia politycznego, ekonomicznego i kulturalnego oraz nabrał takiej siły, że bezsprzecznie jest najbardziej wpływową osobą, mającą poparcie Stalina — stał się wręcz Stalinem Ukrainy.

Z początkiem 1933 roku GPU USRR zintensyfikował swoją działalność. Sprzyjało temu podjęcie w styczniu uchwały politbiura CK WPK(b) odnośnie stworzenia w komórkach politycznych Stacji Maszynowo-Traktorowych i sowchozów stanowisk zastępcy naczelnika oddziału do spraw polityki. Byli na nie powoływani zaufani pracownicy GPU. Uchwała OGPU ZSRR Nr 0017 z 25 stycznia 1933 roku wyznaczała zakres ich obowiązków, do których należała walka z «ugrupowaniami kontrrewolucyjnymi i kułackimi», ochrona własności socjalistycznej, rewizja «polityczno-moralnej i wyrobniczo-gospodarczej sytuacji, panującej w SMT-ach i sowchozach».

Specjalną uchwałą CK WPK(b), 6 lutego wstrzymano kampanię magazynowania zboża do końca zasiewów. 13 lutego 1933 roku Balicki wydał uchwałę nr 2 «O kolejnych zadaniach pracy agenturalno-operacyjnej organów GPU USRR», w której zaznaczał, że

(…) analiza zakończonych spraw dowodzi, iż w tym przypadku spotkaliśmy się ze sprawnie przygotowanym planem organizacji powstania zbrojnego na Ukrainie wiosną 1933 roku, którego celem było obalenie władzy radzieckiej oraz utworzenie państwa kapitalistycznego, tak zwanej «Ukraińskiej Niepodległej Republiki».

Przy tym postawił on przed GPU USRR «podstawowe i główne zadanie (…) — ochronę wiosennego siewu».

Aby tego dokonać, rejonowe oddziały GPU odkładały na bok «sprawy bez większych perspektyw», z pomocą przychodzili również pracownicy obwodowych oddziałów GPU. Przy czym do regionów, w których rzekomo działali «powstańcy i szpiedzy», przysyłano pracowników specjalistycznych oddziałów, do regionów przemysłowych z wielkimi sowchozami — pracowników oddziałów ekonomicznych, a do wszystkich innych — pracowników biur politycznych.

16 lutego 1933 roku nadeszła państwowo-partyjna dyrektywa: «Kategorycznie zabrania się jakiejkolwiek organizacji oprócz GPU odnotowywać przypadki opuchlizny czy zgonów spowodowanych głodem». Wiejskie rady wydały rozporządzenia, by odnotowując zgon obywatela, nie podawać jego przyczyny.

W liście do Stalina z 15 marca 1933 roku, Stanisław Kosior nie tylko pozwolił sobie na komentarz, że «wielu kołchoźników głód wciąż nie nauczył rozumu», ale pisał również, iż sygnały o głodzie, które dochodzą do niego z poszczególnych obwodów i z GPU, są «zupełnie sprzeczne».

Na początku 1933 roku ogłoszono zdemaskowanie «kontrrewolucyjnej organizacji w USRR». Szybko została ona powiązana z kontrrewolucyjnymi organizacjami w Moskwie, Rostowie czy Mińsku. Do tej mitycznej organizacji zaliczano m. in. agronoma kijowskiego «Obłtraktora[21]» — Tychona Beliajewa[22], głównego dyrektora Wszechukraińskiego Instytutu Zaocznej Oświaty Gospodarstw Rolnych — Anatolija Hołowka[23], agronoma «Ukrowocztraktorocentru»[24] — Andrija Hoczarenkę[25], agronoma sektora planowania Narkomzemu ZSRR[26] — Fedora Kyjaszkę[27], referenta zarządu do spraw roślin zbożowych obwodu odeskiego — Oleksija Mańkowskiego[28], kierownika ekipy dniepropietrowskiego «Obłtraktora» — Iwana Pasicznyka[29], starszego referenta zarządu Narkomzemu ZSRR do spraw planowania — Stachija Fomenkę[30], naukowca odeskiego instytutu — Iwana Szabanowa[31], agronomów «Ukrtraktorocentru»[32]: Iwana Babaka, Iwana Zinczenkę, Oleksandra Ponomarenkę oraz Iwana Rodzewycza[33].

W Moskwie aresztowanych fachowców ukraińskich «dopisano» dodatkowo do ogólnoradzieckiej organizacji kontrrewolucyjnej działającej na wsi, która miała na celu «podburzać wiejskie gospodarstwa i wywoływać głód w kraju». 35 członków wykrytej organizacji, na czele z byłym zastępcą Narkomzemu ZSRR, mieszkańcem Galicji Fedorem Konarem[34], Kolegium OGPU ZSRR 11 marca 1933 roku skazało na śmierć, o czym następnego dnia doniosła gazeta «Prawda».

10 marca 1933 roku politbiuro CK WPK(b) przyjęło uchwałę, by «Przyznać prawo rozpatrywania spraw dotyczących ruchów powstańczych i kontrrewolucyjnych na Ukrainie, przy zastosowaniu największego stopnia socjalnej ochrony, trójce towarzyszy, w osobach Balickiego, Karlsona, Leplewskiego[35]». Balicki razem z Postyszewem objechał te regiony Ukrainy, które ucierpiały z powodu głodu, stosując stanowcze i twarde środki działania. Mógł dzięki temu mówić, że jego i Postyszewa przysłano, by ratowali Ukrainę, którą pod jego nieobecność doprowadzono do ruiny.

O tym, w jaki sposób urzeczywistniali ów «ratunek», szef GPU USRR mówił podczas wystąpienia na drugiej donieckiej konferencji partyjnej w styczniu 1934 roku. Balicki oświadczył tam, że dla usunięcia problemów w gospodarstwach rolnych USRR, należało «oczyścić sowchozy i kołchozy z obcych i wrogich nam elementów oraz zrewidować rejonowe kadry kierownicze». Przez dziesięć miesięcy 1933 roku «na lepszych pracowników zamieniono 237 sekretarzy rejonowych komisji partyjnych, 249 kierowników rejonowych komitetów partyjnych[36], 158 kierowników rejonowych komisji wykonawczych[37]».

Również przez następne lata specsłużby poświęcały wsi szczególną uwagę. Na przykład tylko w grudniu 1933 i w styczniu 1934 roku w ukraińskich kołchozach zlikwidowano 85 «kontrrewolucyjnych ugrupowań kułackich», wskutek czego represjonowano około 400 osób, przeważnie z kadr kierowniczych. Jeszcze później, 21 lutego 1935 roku, pojawił się dokument NKWD USRR «o pracy agenturalnej podczas wiosennego siewu», w którym domagano się «rozstawienia agenturalnie uświadomionej siatki na wsiach i zakładach rejonowych, tak aby objąć nią wszystkie istotne odcinki siewu».

GPU USRR używał również stanowczych środków, aby zapobiegać masowym wyjazdom chłopów po chleb za granicę Ukrainy. 22 stycznia 1933 roku Stalin i Mołotow przesłali organom partyjnym dyrektywę «O zawróceniu masowych wyjazdów głodujących mieszkańców wsi Ukrainy i Północnego Kaukazu». Mówiła ona, że procesy migracyjne, które rozpoczęły się na skutek głodu wśród ludności, zorganizowane zostały przez «wrogów władzy radzieckiej, socjalistów-rewolucjonistów[38] i agentów z Polski, aby „poprzez chłopów” agitować północne regiony ZSRR przeciwko kołchozom i ogólnie przeciwko władzy radzieckiej». Z tego względu organy władzy oraz GPU USRR i Północnego Kaukazu otrzymały nakaz, by nie dopuszczać do masowych wyjazdów mieszkańców wsi do innych regionów. Odpowiednie wskazówki otrzymały również oddziały transportowe OGPU USRR.

Drugim, po kontroli nad wsią, kierunkiem działań czekistów w latach 1933-1934 stało się ujarzmianie «ukrainizacji», niszczenie ukraińskiego potencjału, który w zamierzeniach nie miał się już nigdy odrodzić. Podobne starania prowadzili wcześniej bolszewicy.

Zmiany w polityce narodowościowej radykalnie odróżniały sytuację na Ukrainie od tego, co działo się, powiedzmy, w Rosji albo w Kazachstanie (gdzie straty spowodowane głodem także były znaczące). 14 grudnia 1932 roku Stalin razem z Mołotowem podpisali uchwałę CK WPK(b) i Rady Komisarzy Ludowych ZSRR, dotyczącą prowadzenia rekwizycji ziarna. Dokument ten, wśród innych postulatów, domagał się «prawidłowego przeprowadzenia ukrainizacji» na Ukrainie oraz poza jej granicami — w tych regionach, gdzie mieszkały społeczności ukraińskie. Dokument zawierał również kategoryczny wymóg walki z petlurowskimi oraz innymi «kontrrewolucyjnymi» elementami.

Przywiodło to czekistów do poszukiwania «nacjonalistycznej kontrrewolucji» nie tylko na wsiach, ale również w innych warstwach społeczeństwa, wśród inteligencji. Dokumenty ze źródeł archiwów Służby Bezpieczeństwa Ukrainy dają podstawę do stwierdzenia, że w 1933 roku, pod zarzutem wywołania głodu (adresowanym oczywiście do osób, które nie miały z tym nic wspólnego) rozstrzelano 438 osób. W tej liczbie mieszczą się jednak wyłącznie bezpośrednie oskarżenia. Czekiści analizowali i zbierali informację również o tych, którzy choćby wdawali się w rozmowy na temat głodu na Ukrainie. Stało się to ważną częścią pracy GPU, szczególnie na tle dwóch głośnych samobójstw, które upolityczniły społeczną atmosferę na Ukrainie: pisarza Mykoły Chwylowego w maju 1933 oraz jednego z konsekwentnych zwolenników polityki «ukrainizacji», byłego Ludowego Komisarza Oświaty USRR — Mykoły Skrypnyka, w lipcu tego samego roku.

Wcześniej, w grudniu 1932 roku, rozpoczęły się aresztowania tych, którzy zostali ogłoszeni członkami «kontrrewolucyjnej nacjonalistycznej „Ukraińskiej Wojskowej Organizacji (UWO)”[39]», mającej ponoć na celu «obalenie władzy Radzieckiej drogą zbrojnego powstania i ustanowienie na Ukrainie dyktatury faszystowskiej». Balicki uważał, że kwestia «UWO» zadała miażdżący cios przede wszystkim uchodźcom z Galicji. Było to praktycznie polowanie na mieszkańców Galicji, czemu sprzyjał rozkaz Balickiego:

Szczególną uwagę zwrócić na członków «UWO», którzy przeniknęli do partii oraz przybyli z zagranicy z fikcyjnymi legitymacjami partyjnymi bratnich partii. Są oni, jak ustaliło śledztwo, najbardziej aktywnymi organizatorami konspiracji, szpiegostwa i dywersji.

Mamy pełne podstawy, by «UWO» nazwać «giętką organizacją», do której w przeciągu następnych paru lat «dodawano» kolejnych rzekomych uczestników. Według niepełnych danych, już w latach 1933-34 z jej powodu skazano co najmniej 148 osób. Był wśród nich, między innymi, literat Borys Antonenko-Dawydowycz. W aktach jego procesu znajdują się donosy na jego rozmowy o ówczesnej sytuacji. Na przykład w lipcu 1933 roku, w Budynku Odpoczynku Literatów[40], w kręgu przyjaciół powiedział:

Jako że wszystkie gazety zagraniczne zapełnione są doniesieniami o strasznym głodzie na Ukrainie oraz o samobójstwach Skrypnyka i Chwylowego — Moskwa postanowiła zamydlać ludziom oczy, rzucając ukraińskim chłopom i robotnikom kilka milionów pudów zabranego im wcześniej chleba, a ukraińskim pisarzom zapewnić jedzenie i zbudować ten dom odpoczynku. Nienasycenie i chciwość Stalina, które nie znają granic, doprowadziły do tego, że tej wiosny z głodu zginęło na Ukrainie 800 tys. osób. Teraz partia pragnie zwalić winę za tę «stalinowską pomyłkę» na jakichś naukowców i literatów. Głupota i bezradność tych działań jest widoczna gołym okiem.

W lutym 1934 roku czekiści zapisali jeszcze jedną wypowiedź Antonenki-Dawydowycza:

(…) Na dzień dzisiejszy kultura ukraińska nie istnieje, a jeśli jest, to jest trupem kultury ukraińskiej, ponieważ cała ukraińska inteligencja wraz ze swoją kulturą znajduje się na wygnaniu. Władza radziecka, żeby rehabilitować się w oczach Zachodu za niezliczone dziwy na Ukrainie, w szczególności za śmierć głodową czterech i pół miliona Ukraińców, całą winę zrzuca na politykę nacjonalną towarzysza Skrypnyka.

Antonenko-Dawydowycz scharakteryzował sytuację bardzo szczegółowo: w 1933 roku, w ślad za chłopami, w pole represyjnej działalności GPU trafiają przedstawiciele aparatu administracji, ukraińska inteligencja, a szczególnie ci, którzy należeli kiedyś do innych nurtów politycznych, partii czy ruchów. Było to niszczenie wspominanego już wcześniej potencjału ukraińskiego, które zostanie eufemistycznie nazwane walką ze «skrypnyczywszczyzną». Prawdziwe przyczyny głodu leżały nie w aktywizacji ukraińskiego nacjonalizmu, a w polityce, jaką prowadziło stalinowskie kierownictwo. To kadra rządząca ukierunkowała działania GPU na tych, którzy byli otwarcie niezadowoleni z owej polityki i czekiści zdawali sobie z tego sprawę. Z drugiej strony, stanowcze i bezwzględne działania GPU miały na celu mobilizację tych, którzy się wahali (z partii i spoza niej), oraz wprowadzenie twardszej dyscypliny. Właśnie na to obliczone były represje w latach 1933 i 1934, które z czasem wpisały się w «wielki terror» lat 1936-1938.

Podsumowując, należy zaznaczyć, że działalność represyjna GPU USRR w latach 1932-1934 miała znaczenie wielorakie. Po pierwsze, było to dławienie potencjalnego i realnego sprzeciwu chłopów wobec kampanii rekwirowania zboża; po drugie, ważnym kierunkiem stało się bezpośrednie uczestnictwo czekistów w działaniach rekwizycyjnych na wsiach. Wreszcie, systematycznie zbierając informacje o przejawach niezadowolenia z twardej polityki reżimu, czekiści skierowali wysiłki przeciwko tym, których chciano obciążyć przewinieniami władzy — w pierwszej kolejności przeciw «nacjonalistycznej kontrrewolucji». W ten sposób «operacja na wsi» stopniowo rozrosła się do «operacji» przeciw całemu społeczeństwu, aby ostatecznie je ukorzyć i siłą odwieść od zastanawiania się nad tym, kto tak naprawdę stoi za Wielkim Głodem.

Jurij Szapował

Tłum. Darek Figura

---

[1] W oryginale: Галузевого державного архіву Служби безпеки України (ГДА СБУ) — przyp. tłum.

[2] W oryginale: ҐПУ НКВД — Państwowy Zarząd Polityczny NKWD — Государственное политическое управление при НКВД — przyp. tłum.

[3] Ukraińskiej Socjalistycznej Republice Radzieckiej — przyp. tłum.

[4] W oryginale: Балицький — przyp. tłum.

[5] W oryginale: Менжицького — przyp. tłum.

[6] W oryginale: Реденс — przyp. tłum.

[7] W oryginale: Лазара Кагановича — przyp. tłum.

[8] W oryginale: Всеволода Балицького — przyp. tłum.

[9] W oryginale: OҐПУ — Объединенное государственное политическое управление — Zjednoczony Państwowy Zarząd Polityczny — policja polityczna, zajmująca się również wywiadem i kontrwywiadem, działająca w ZSRR w latach 1922-1934 — przyp. tłum.

[10] W oryginale: ЦК ВКП(б) — Centralny Komitet Wszechzwiązkowej Partii Komunistycznej (bolszewików) — przyp. tłum.

[11] W oryginale: Станіслава Косіора, Григорія Петровського, Власа Чуваря — przyp. tłum.

[12] Sowchoz — państwowe przedsiębiorstwo rolne, charakterystyczne dla gospodarki ZSRR, odpowiednik polskiego PGR-u — przyp. tłum.

[13] Оперативний наказ ҐПУ УСРР №1.

[14] W oryginale: Карлом Карлсоном — przyp. tłum.

[15] W oryginale: «МТС» — Машинно-тракторна станція — Stacja Maszynowo-Traktorowa — przyp. tłum.

[16] Ukraińskiej Republiki Ludowej — przyp. tłum.

[17] Komunistycznej Partii (bolszewików) Ukrainy — przyp. tłum.

[18] W oryginale: «Червоний господар» — przyp. tłum.

[19] W oryginale: «Нове Життя» — przyp. tłum.

[20] Zwolenników Nestora Machno — ukraińskiego anarchisty i rewolucjonisty — przyp. tłum.

[21] W oryginale: «Облтрактора» — przyp. tłum.

[22] W oryginale: «Тихона Беляєва» — przyp. tłum.

[23] W oryginale: Анатолія Головка — przyp. tłum.

[24] W oryginale: «Укровочтрактороцентру» — przyp. tłum.

[25] W oryginale: Андрія Гончаренка — przyp. tłum.

[26] W oryginale: Наркомзему СРСР — przyp. tłum.

[27] W oryginale: Федора Кияшка — przyp. tłum.

[28] W oryginale: Олексія Маньковського — przyp. tłum.

[29] W oryginale: Івана Пасічника — przyp. tłum.

[30] W oryginale: Стахія Фоменка — przyp. tłum.

[31] W oryginale: Івана Шабанова — przyp. tłum.

[32] W oryginale: Укртрактороцентру — przyp. tłum.

[33] W oryginale: Івана Бабака, Івана Зінченка, Олександра Пономаренка, Івана Родзевича — przyp. tłum.

[34] W oryginale: Федором Конаром — przyp. tłum.

[35] W oryginale: Леплевського — przyp. tłum.

[36] W oryginale: «Райпартком» — przyp. tłum.

[37] W oryginale: «Райвиконком» — przyp. tłum.

[38] W oryginale: «есери» — przyp. tłum.

[39] W oryginale: «Української військової організації» — «УВО» — przyp. tłum.

[40] W oryginale: «Будинку відпочинку літераторів» — przyp. tłum.

Kultura Enter
2009/05 nr 10