CYRK – PRÓBA DEFINICJI

Co stanowi ikony cyrku? Bez jakich elementów cyrk w powszechnym wyobrażeniu nie mógłby istnieć?

Bez namiotu i areny. Bez klauna. Bez zwierzęcia. Bez numeru w powietrzu. Bez żonglera. Bez orkiestry dętej. Bez parady. Bez realnego ryzyka.

Cyrk współczesny może istnieć bez tych elementów. Każdy z tych elementów może stać się osobną sztuką, definiowaną jako sztuka cyrkowa:

Istnieje cyrk bez klauna. Istnieje cyrk wyłącznie klaunów.
Istnieje cyrk bez zwierząt. Istnieje teatr woltyżerki konnej.
Istnieje cyrk bez numerów powietrznych obok cyrków skupionych tylko wokół tych numerów powietrznych. Dotyczy to również innych technik cyrkowych.
Istnieje cyrk bez areny, namiotu obok innych miejsc dla jego prezentacji.
Istniej cyrk bez orkiestry dętej i w ogóle bez żadnej muzyki, w ciszy.

Cyrk uniezależnił się od cyrku.

Każdy twórca współczesnej sztuki cyrkowej ma swoje własne zdanie na temat tego, czym jest cyrk. Wciąż jednak punktem odniesienia pozostaje tradycja, jej ikonografia, estetyka, elementy składowe. I ryzyko. Ryzyko pozostaje rzeczywiste, jest nieodłącznym elementem praktyki i prezentacji technik cyrkowych. W cyrku współczesnym często staje się tematem dramaturgii spektaklu.

TECHNIKI CYRKOWE

Środkiem wyrazu cyrku są techniki cyrkowe, związane z ciałem (np. kontorsjonistyka, akrobatyka, gry ikaryjskie), z przedmiotem – rekwizytem – obiektem (np. żonglerka, akrobatyka powietrzna) oraz ze zwierzęciem (np. woltyżerka, tresura).

Wszystkie techniki cyrkowe łączy jeden wspólny mianownik – jest nim ciało w ruchu. Ciało w sytuacjach ekstremalnych, ciało w relacji z partnerem – rekwizytem – obiektem – zwierzęciem. A więc środkiem wyrazu w cyrku jest ciało w ruchu w relacji z partnerem (człowiekiem – obiektem – rekwizytem – zwierzęciem).

Cyrk składa się z numerów cyrkowych wykonywanych przez performerów cyrkowych. Każdy numer cyrkowy prezentuje inną technikę, wykorzystywaną jako numer solowy lub grupowy. Wszystkie numery cyrku tworzą program cyrku.

Cyrk to collage numerów, technik, artystów.
Cyrk to collage ludzi i zwierząt.
Cyrk to collage ciał ludzkich i zwierzęcych w ruchu.

Niejednorodność stylistyczna, mieszanina technik, ludzi, zwierząt jest jedną z cech charakterystycznych cyrku.

PRZESTRZEŃ

Cyrk to miejsce. Przestrzeń i sposób życia artystów. Dom. Przestrzeń prywatna. Obóz. Koczowisko. Namiot i arena. Karawany mieszkalne artystów i klatki zwierząt zgromadzone wokół centrum – namiotu i areny. Ciągłe przemieszczanie się z miejsca na miejsce, nieustanna podróż (w sezonie), każdego dnia w innym mieście.

W tym kontekście pójście do cyrku staje się pójściem w gościnę, a przyjazd cyrku do miasta – rodzajem święta i wspólnej celebracji w kręgu. J. M. Guy – francuski teoretyk cyrku – cyrk nazywa rytuałem.

To, gdzie odbywa się spektakl, ma wpływ na jego odbiór. Artyści cyrku współczesnego, nawet jeśli nie decydują się na prezentację w namiocie cyrkowym, często podkreślają ten „rodzinny”, „wspólnotowy”, „domowy” charakter widowiska np. poprzez scenografię, dzielenie się z widownią np. wódką, bezpośrednie zwracanie się i kontakt z publicznością. W cyrku nigdy nie było „czwartej ściany”.

Cyrk to miejsce pewnego określonego kontekstu społecznego, wiąże się z ludycznością, populizmem, które nadaje ten specyficzny kontekst spektaklom nie-cyrkowym odbywającym się w kręgu areny.

Reinhardt na swoje pytanie – „czy uda się dziś stworzyć przestrzeń, która warunkowała tak potężne działanie teatru antycznego?” – znalazł odpowiedź w architekturze cyrku (jako rozwiązanie prowizoryczne). Reinhardt szukał bezpośredniości oddziaływania w relacji aktor – widz, teatru żywego, „teatru dla pięciu tysięcy”, co ograniczała scena wywodząca się z włoskiego baletu.

Cyrk to miejsce odwracania porządku społecznego.
Cyrk to miejsce rywalizacji, prezentacji, popisu, zespołowości.
Przestrzeń może tworzyć kontekst dla spektaklu, numeru cyrkowego. Jej wybór dla artystów cyrku współczesnego staje się osobistą decyzją, punktem startowym do pracy nad spektaklem i definiującym go.

Każdy numer cyrkowy może się odbyć w innej przestrzeni niż namiot cyrkowy, nie straci kontekstu, bo cyrk żadnego kontekstu nie wytwarza (dla innych sztuk – tak, np. dla spektaklu teatralnego prezentowanego w przestrzeni cyrkowej). Każdy numer cyrkowy może uzyskać nowy kontekst w innej przestrzeni, takie strategie stosuje cyrk współczesny. Przestrzeń tworzy kontekst. Cyrk to miejsce bez kontekstu dla własnych praktyk.

Nowa przestrzeń tworzy nowy ruch, sposób poruszania się. I odwrotnie – rodzaj ruchu może sugerować określoną przestrzeń.

Cyrk współczesny posiada designerów nowych przestrzeni, przy czym przestrzeń to coś więcej niż scenografia. Cyrk tradycyjny nie używa scenografii, jest samą przestrzenią. Cyrk współczesny dysponuje scenografią, wykorzystuje tradycyjną przestrzeń cyrku oraz szuka nowych przestrzeni do prezentacji.

Prezentacja niektórych technik cyrkowych wymaga specjalnych przestrzeni. Może być zwyczajną konstrukcją – rampą (spełniającą techniczne wymogi dla prezentacji danej techniki) lub machiną cyrkową o określonej funkcji dramaturgicznej lub przestrzenią video.

CZAS

Fourmaux – francuska badaczka cyrku – wskazuje na istnienie zbieżności trzech czasów w przedstawieniu cyrkowym: jest to czas obecny (wieczór grania spektaklu), czas wyobrażony (wynikający z narracji, fabuły) oraz czas proroczy – czas związany z realnym podejmowaniem ryzyka – dziejący się w zawieszeniu i niepewności.

W cyrku ryzyko zajmuje miejsce nadrzędne w spektaklu. Ryzyko jest widowiskowe, fizyczne, cielesne. W cyrku tradycyjnym momenty ryzyka podbijane są biciem w werbel orkiestry. W cyrku współczesnym ryzyko staje się tematem inscenizacji i gry zespołowej.

Artysta cyrkowy gra siebie w sytuacji ekstremalnej, prawdziwej, tu i teraz. Nie jest to sytuacja pozorowana, prawdopodobna, ale rzeczywista.

W pewnym sensie element ryzyka istniejący w cyrku jest bliski charakterowi sztuki performance. Realność ryzyka tu i teraz. Autor jest przedmiotem i podmiotem dzieła. Ciało jest materią dzieła. Performer jest podmiotem i przedmiotem jednocześnie. Jego działanie może powodować prawdziwy ból, skaleczenie, śmierć, przynosi adrenalinę, oczyszcza. Jego ciało staje się symboliczną ofiarą w rytuale społecznym, jakim jest cyrk.

Nie wszystkie techniki cyrkowe niosą ze sobą ten sam poziom ryzyka. Są techniki bardziej i mniej ryzykowne. Tylko uprawianie niektórych technik cyrkowych jest związane z wystawianiem swojego ciała na niebezpieczeństwo, realną możliwością utraty własnego życia.

MUZYKA

Czy muzyka jest środkiem wyrazu cyrku? Wyobraźmy sobie cyrk bez muzyki. Muzyka towarzyszy numerom, ale pełni też funkcję dramaturgiczną – podbija dźwiękiem uderzenia w werbel niebezpieczne momenty numeru. Tworzy aurę, klimat, wigor. Muzyka w cyrku tradycyjnym grana jest na żywo przez orkiestrę dętą, która (obok rekwizytu, którym się artysta posługuje) jest partnerem dla artysty. Orkiestra z czujnością śledzi każdy jego ruch, aby uderzyć we właściwym momencie.

Ale często artysta wykonuje swoją „partyturę” ruchową niezależnie od muzyki, obok niej. Orkiestra cyrku tradycyjnego gra jazzowe standardy jako podkład, tło dla numeru.

Możemy zapytać każdego twórcę o to, czy muzyka jest inspiracją dla jego ruchu, czy jest akompaniamentem dla ruchu, czy dźwięki i ruch ze sobą współgrają czy są od siebie niezależne czy grają przeciw sobie. Każdy odpowie inaczej, to osobista decyzja odzwierciedlająca sposób patrzenia na świat i na uprawianą przez siebie techne.

KLOWN

Klown jest postacią emblematyczną cyrku.

Trudno klaunadę nazwać techniką cyrkową, jest to rodzaj aktorstwa.

W cyrku tradycyjnym jego wejścia często stanowią tylko przerywnik dla innych numerów, odwracając uwagę od montażu rekwizytów. Zadaniem klowna jest odwrócić uwagę widzów od montażu technicznego do kolejnego numeru. Jego numer odbywa się w trakcie montażu do innych numerów.

Klown jest jedyną postacią cyrku, która kilkakrotnie powraca na arenę w trakcie spektaklu. Guy i Rosenberg – francuscy badacze cyrku – nazywają klowna ogniwem dramaturgicznym cyrku, postacią tworzącą jednorodną linię ciągłą pomiędzy numerami, łącznikiem spektaklu, figurą centralną i powracającą, kontrapunktem dla spektaklu poprzez możliwość odreagowania silnych emocji śmiechem.

Generalizując, rola klowna w cyrku tradycyjnym została ograniczona do roli głupka, zaklejdziury, klownów postawionych najniżej w hierarchii tej sztuki – klownów dywanowych i repryzowych. Artyści cyrku współczesnego wykorzystują postać klauna m.in. do działań prospołecznych – jako mediatora, łącznika społecznego, kulturowego, działającego w imię szerzenia miłości, pokoju, budowania trwałych relacji w społeczeństwie i między kulturami (klown – humanista, przywracający ład i porządek).

Postać klowna jest starsza niż sam cyrk. Klown jest obecnością, która przywołuje chaos, nieład, odwracanie porządku, narusza i kpi z obowiązujących w kulturze i społeczeństwie norm społecznych, narusza tabu.

Przodkiem klauna jest klaun rytualny i głupek królewski. Pełnił on funkcje społeczne. Mógł odwrócić do góry nogami autorytet króla, mówić otwarcie to, co inni ukrywali lub bali się powiedzieć. Był językiem, myślą ludu, narzędziem komunikacji i propagandy przeciwko autorytetom. (P. Jacob – francuski badacz cyrku).

„Rytualnym odpowiednikiem cyrkowego klauna jest święty klaun. Rytualny klaun jest postacią dwuznaczną, niepodobną do innych ludzi, jako że zamieszkuje sacrofanum, próg między idiotyzmem a świętością. Święty klown nie jest jednak obrazoburcą, lecz kimś, kto ucieleśnia powrót do stanu pierwotnego przed zaistnieniem zróżnicowań; skoro wszystko stanowi pierwotnie niezróżnicowaną jedność, to kto i co miałby obrażać? Stan ten można określić jako przedkreacyjny chaos, zachowanie typowe dla dziecka, osoby chorej psychicznie albo szalonego mistyka wyzbytego zróżnicowań. Święty klown nigdy nie jest całkowicie zabawny ani nie zachowuje pełni powagi, oscyluje pomiędzy powaga a śmiesznością, podkreślając względność granic i podziałów. Jest postacią stricte liminalną. Jeśli istotą zachowania klauna cyrkowego jest łamanie reguł, spowodowane protestem przeciw standaryzacji i mające na celu uwolnienie się od rutyny codzienności, to funkcją klauna rytualnego jest łamanie tabu kulturowych. Klauny cyrkowe zawsze występują parami i stanowią swoje przeciwieństwo: reprezentują pewne raz na zawsze ustalone typy. Klaun rytualny natomiast interioryzuje w sobie zróżnicowanie, jest typem wewnętrznie niestabilnym, który nieustannie się przekształca.” (Jacek Sieradzan „Szaleństwo w religiach świata”).

ZWIERZĘTA

Korzenie cyrku tkwią w obecności zwierzęcia – mówi P. Jacob – podobnie jak korzenie wielu świeckich rytuałów i świąt religijnych. Począwszy od teatru okrucieństwa i mordowania zwierząt w starożytnych cyrkach rzymskich po nowożytny model cyrku Astleya, dla którego konny woltyż był fundamentem dla powstania nowego rodzaju widowiska, nie mającego nic wspólnego z rzymską areną.

„Cyrk zaczyna się od konia Philipa Astleya” (stwierdza C.Hodak-Druel u J.M.Guy, „Avant garde, cirque!”). Tak więc cyrk od swoich początków wykorzystywał zwierzęta. W cyrku Astleya, który stał się modelem dla widowiska cyrku tradycyjnego, był to koń wykorzystywany do pokazów wojskowych ćwiczeń.

Zwierzęta stanowią jedną z głównych atrakcji cyrku tradycyjnego, są jego emblematem, hasłem reklamowym, bo podobno to one przyciągają publiczność. Na plakatach reklamowych cyrków tradycyjnych można zobaczyć albo dzikie zwierzę albo klauna. Często zwierzęta są po prostu pokazywane na arenie jako widowisko samo w sobie, podobnie jak w XIX wiecznych menażeriach. Najważniejsza, podnosząca frekwencję widzów w cyrku, jest obecność dzikich, egzotycznych zwierząt, ze względu większego poziomu ryzyka numeru ludzie wolą oglądać tresowane lwy niż np. psy. Liczy się sama ich obecność i aura niebezpieczeństwa, śmierci.

Współczesny cyrk nazywany jest cyrkiem bez zwierząt. Często jest to jednym z głównych wyznaczników różnic pomiędzy cyrkiem tradycyjnym i współczesnym. Cyrk współczesny w centrum uwagi stawia człowieka i jego umiejętności, ale nie jest cyrkiem bez zwierząt. Niektórzy artyści świadomie odnoszą się do zwierzęcości związanej z areną cyrkową. Zwierzęta w cyrku współczesnym występują w sensie symbolicznym (np. w ruchu, dźwięku, w postaci pluszaków), stanowią przedłużenie ciała-aktora tworząc nowy rodzaj aktora-centaura lub traktowane są na równi z człowiekiem – jako partner dla numeru, a nie popis władzy człowieka nad naturą.

NUMER CYRKOWY

Cyrk tradycyjny jest programem złożonym z numerów.

W cyrku osobą odpowiedzialną za wykonywany numer jest artysta wykonujący ten numer, zatrudniany przez dyrektora cyrku – podróżującej firmy. Artysta jest autorem, właścicielem i wykonawcą swojego numeru, który staje się częścią programu cyrku, w takiej formie, w jakiej go artysta przygotował.

Artysta występuje ze swoim numerem w różnych cyrkach, ale z tym samym numerem, na zasadzie kontraktu. Cyrk jest w tym kontekście sposobem organizacji widowiska, podróżującą rodzinną firmą impresaryjną. Często artysta cyrkowy gra jeden i ten sam numer przez całe swoje życie, przez lata doprowadzając go do technicznej perfekcji, wirtuozerii.

Artysta cyrku współczesnego nie specjalizuje się tylko w jednej technice, nie wykonuje tylko jednego numeru. Numer cyrkowy w cyrku współczesnym nie trwa kilka minut, ale rozciąga się do osobnego spektaklu.

Każdy twórca ma swój własny punkt widzenia dotyczący sposobu budowania własnego numeru – spektaklu. Dla jednych liczy się poziom techniczny umiejętności, dla innych – intencja, która staje się tekstem ich pracy, dla jeszcze innych – scenariusz, tekst, kontekst lub temat, który spaja numer cyrkowy lub spektakl.

Ciało i rekwizyt są instrumentami artysty cyrkowego, przez sposób ich wykorzystania staje się widzialna jego intencja, idea, przekaz, punkt widzenia. Podobnie jak w każdej innej sztuce performatywnej.

RUTYNA – TRIKI, FIGURY i KSZTAŁTY

Na numer cyrkowy składają się najlepsze lub wybrane przez jego twórcę triki i figury. Twórca układa je w tzw. „rutynę”, czyli ciąg płynnie wykonywanych po sobie trików i figur. Triki, figury i kształty, w jakie układa się ciało lub rekwizyt w ruchu, posiadają swoje nazwy – podobnie jak figury w balecie. Dotyczy to wszystkich technik cyrkowych. Oprócz klowna. Jak zwykle. Klaunadę trudno nazwać techniką cyrkową. Klaun to postać, ikona cyrku. Klown to aktor.

„Rutyna” numeru cyrkowego ma etymologiczny związek z mechanicznym, wyuczonym, nieświadomym wykonywaniem czynności. Jest czystym popisem techne – umiejętności. W cyrku współczesnym „rutyna” nabiera znaczeń, włożona jest w określony kontekst, wypełniona intencją (poza intencją zwykłego popisu) oraz świadomością ruchu i sposobu wykorzystywania rekwizytu. „Rutyna” może pozostać też czystym ruchem, ale wtedy również staje się ważny nie techniczny poziom umiejętności, ale sposób poruszania się. Każdy twórca ma w tej kwestii własny punkt widzenia. Jedni bawią się rytmem, inni, – jakością, jeszcze inni rozbijają ruch na odrębne cząstki, rozciągają w czasie itd.

Artyści cyrkowi, podobnie jak tancerze używają pojęcia „pracuję nad materiałem” (dla swojego numeru, tańca). „Praca nad materiałem” dla każdego artysty oznacza coś innego. Każdy artysta sam odkrywa sposób, jak powinien się ruszać. „Praca nad materiałem” dla twórcy cyrkowego oznacza regularny trening fizyczny, siłowy, sprawnościowy, utrzymujący ciało w formie (zdolność do wykonywania danej techniki cyrkowej), pracę nad „rutyną” – układanie figur i trików w różnorodne ciągi, szukanie ciekawych, płynnych przejść między nimi, praca nad jakością ruchu – ukrywanie trudności (i czasem bólu) w wykonywaniu „rutyny”, estetyzowanie ruchu – poszukiwanie „ładnych” kształtów ciała, ciała w relacji z obiektem, rekwizytu, według ogólnie przyjętych zasad baletowo – atletycznego sposobu poruszania się (pointy, ułożenie ramion, akrobatyczna sztywność ciała, nadawanie ruchowi charakteru dystyngowanego – zapożyczonego z baletu) i estetyczno-wizualnych walorów ułożenia ciała względem obiektu oraz wartości widowiskowych. Przed publicznością pokazywany jest idealny efekt końcowy w postaci wykończonego numeru. Proces twórczy, niedoskonałości, błędy, porażki, ból, upadki, kontuzje są przed publicznością cyrku tradycyjnego ukrywane, wręcz niedopuszczalne.

To, co ukrywa cyrk tradycyjny – cyrk współczesny eksponuje, podważa, stawia jako punkt wyjścia dla dramaturgii spektaklu, zakłada pokazywanie procesu twórczego. Artysta cyrku tradycyjnego jest ciałem doskonałym, instrumentem działającym bezbłędnie, a jeśli błąd się pojawia w trakcie prezentacji numeru przed publicznością, należy powtórzyć trik dopóki nie wykona się go bezbłędnie. Jest to pewien rodzaj okrucieństwa. Ciało staje się instrumentem do pokazywania perfekcji. Artysta cyrku współczesnego ciałem opowiada, nie demonstruje.

STYL

Można rozpatrywać kwestie stylu w obrębie jednej dziedziny cyrkowej, każdego artysty i grupy.
Styl, co jest to, co odróżnia jednego twórcę od drugiego. Styl, to jest to, co odróżnia żonglerkę Jerome Thomasa od żonglerki Phia Menard z Cie Non Nova. Styl, to jest to, co odróżnia spektakle Jamesa Thierre od Grupy Archaos.

Sposób poruszania się artysty cyrkowego jest zależny od rekwizytu – obiektu, z jakim pracuje. Każda technika cyrkowa wymaga nauczenia się pewnego zestawu umiejętności – figur – trików – kształtów – ruchów. Elementem wartościującym jest poziom techniczny i jakość jego wykonania (skill, techne) oraz osobowość i sposób ich wykonania (prezencja, energia). Artyści cyrkowi wymyślają własne triki, których nikt inny nie potrafi wykonać, własne rekwizyty, które są charakterystyczne dla ich numeru lub wykonują triki i figury pod maską postaci – kostiumu, charakteru, której wybór wpływa na ich sposób zachowania się, poruszania się i obecności scenicznej. Ale może to również działać odwrotnie – rekwizyt – obiekt artysty cyrkowego jest zależny od tego, w jaki sposób chce się ruszać artysta. Częstym zabiegiem w spektaklach cyrku współczesnego jest również przesuwanie tego, co charakterystyczne dla danej dziedziny cyrkowej na inną.

W jaki sposób twórcy cyrkowi szukają sposobu ruchu? W cyrku tradycyjnym – poprzez powtarzanie. W cyrku współczesnym – np. ciało, osobowość, kreatywność, wygląd, gender, technika, biografia – mogą być sposobami realizacji tych poszukiwań. Artyści cyrku współczesnego wychodzą ponad prezentację technicznych umiejętności.

W cyrku tradycyjnym jeden artysta może być zastąpiony innym, jeden numer może być zastąpiony innym, prezentującym tę samą lub inną dziedzinę cyrkową. Nie ma to większego wpływu na program. W cyrku współczesnym zmiana obsady spektaklu nie zawsze jest możliwa, gdyż cały spektakl jest zbyt mocno związany z ciałem, osobowością, wyglądem, gender, techniką lub biografią danego artysty.

Cyrk tradycyjny jest sztuką prezentacji i popisu techne, cyrk współczesny – jest osobistą wypowiedzią artysty, wyjściem poza techne.

ZNACZENIA

W cyrku współczesnym wszystkie elementy (performer, technika cyrkowa, muzyka, przestrzeń, światło) pracują ze sobą, ścierają się, uzupełniają, dopełniają się, tworząc wielopłaszczyznowy spektakl, integralną całość. Każdy z tych elementów, jako sam w sobie pozbawiony jest znaczenia, ale razem zaczynają je tworzyć lub sugerować. To sieć powiązań poszczególnych elementów kreuje znaczenie.

Cyrk tradycyjny nigdy nie jest integralną całością, jest collagem obcych elementów. Każdy numer jest czymś obcym w stosunku do poprzedniego. Każdy numer może być zastąpiony jakimkolwiek innym. Nie ma iluzji tworzenia konkretnego świata, charakterów, postaci, opowieści spinającej wszystkie elementy. Artyści występują pod swoim nazwiskiem lub pseudonimem, nie podporządkowują tego co robią innym występującym lub całości programu pod względem tempa, rytmu, struktury, kostiumu i czasu trwania numeru. Jedynym spoiwem jest muzyka, klaun i konferansjer – przerywnik, „zaklej dziura”, zapowiadacz.

Cyrk tradycyjny jest integralną całością w swojej nieintegralności. Jest czymś w rodzaju postmodernistycznej dekonstrukcji, collagem nieuprzywilejowanych odrębnych tekstów – numerów, nieuporządkowaną, niejednolitą, pozbawioną logiki, ładu, sensu, kontekstu i intencji prezentacją. Zestawieniem obok siebie obcych elementów.

Strategie budowania znaczeń w cyrku współczesnym polegają na izolowaniu elementów składowych cyrku, co pozwala na eksperymentowanie z nimi. Każdy z tych elementów staje się partnerem równorzędnym w procesie twórczym – Ruch / Technika cyrkowa (każdy sposób poruszania się, technika i działanie poza techniką cyrkową), Performer (fizyczność, styl, osobowość, gender, kostium, wiek, osobista historia, pochodzenie), Muzyka (mowa, dźwięk, hałasy i inne), Przestrzeń (nie tylko scena-miejsce, ale wszystko, co się w niej zawiera), Czas (rzeczywisty, tu i teraz; wymyślony, związany z opowieścią, jeśli jest; związany z ruchem). Relacje zależności od siebie poszczególnych elementów są punktem wyjścia dla procesu twórczego i badawczego.
Inną strategią budowania znaczeń w cyrku współczesnym jest kwestionowanie powszechnie akceptowalnych kodów reprezentacji cyrkowej oraz poszukiwanie kontekstu dla ruchu związanego z techniką cyrkową, który uniemożliwi automatyczne, literalne odczytanie działań, zapraszając w ten sposób widza do refleksji (której cyrk tradycyjny nie oczekuje, a widz cyrku tradycyjnego nie wymaga).

Jeszcze inną strategią jest konstruowanie odrębnego integralnego świata scenicznego, w którym działania artystów cyrkowych (ruch, techniki, postać, charakter, kostium) podlegają ogólnej logice, tematowi, wątkowi lub opowieści snutej przez spektakl oraz użycie rekwizytów związanych z daną techniką jest uzasadniane lub budowanie spektaklu z wykorzystaniem tylko jednej dziedziny cyrkowej lub tego, co dla niej charakterystyczne (rodzaj ruchu, ale bez typowego rekwizytu), ujednolicającej działanie, ruch, dramaturgię i temat.

AUTONOMIA CYRKU

Specyficzne dla cyrku rekwizyty, obiekty i sposoby ich wykorzystywania? Maczugi i trapez są w cyrku jak spódniczka tutu i baletki dla tańca? Cyrk współczesny korzysta z charakterystycznych rekwizytów cyrku tradycyjnego lub je odrzuca, przeobraża, tworzy nowe rekwizyty, wykorzystuje istniejące, które przynależą do świata współczesnego. Nie obowiązuje jeden kanon estetyczny dla przedstawień cyrkowych, każdy spektakl cyrku współczesnego wygląda inaczej, w przeciwieństwie do cyrku tradycyjnego. Produkcje cyrku współczesnego są spektaklami autorskimi, sposoby ich tworzenia są indywidualną propozycją każdego artysty lub grupy.

Specyficzna przestrzeń prezentacji – namiot i arena? W cyrku tradycyjnym miejscem prezentacji jest arena pod namiotem. Arena jest kręgiem z jednym wejściem dla artystów, otoczonym wokół przez publiczność. Arena i publiczność znajdują się pod namiotem – to przestrzeń wynaleziona specjalnie dla cyrku. W cyrku współczesnym pojawiają się inne przestrzenie prezentacji – ulica, video, site-specific, przestrzenie teatralnej sceny pudełkowej, przestrzenie – maszyny specjalnie zaprojektowane dla cyrku. Cyrk współczesny szuka nowych przestrzeni prezentacji – tworzących kontekst dla danej prezentacji lub odwołuje się do tradycji prezentacji w kręgu i związanego z tym wspólnotowego charakteru widowiska, stylu życia i traktowania publiczności. Cyrk może kreować, stwarzać społeczność, utopię, inny, lepszy świat. Być wspólnym doświadczaniem, rytuałem.

Techniki cyrkowe i związane z nimi fizyczne ryzyko? Techne i ryzyko. Techniki cyrkowe, których jest wiele, które nie są jednorodne i które są związane z realnym ryzykiem podejmowanym przez performera. Niekoniecznie jako prezentacja w formie numeru, ale jako podstawa, punkt wyjścia dla artystycznych poszukiwań. Ryzyko jest bliskie poczuciu wolności. Ryzykowne działania mogą być komentarzem norm społecznych – ryzyko fizyczne może być ryzykiem społecznym, przełamywaniem granic, przekraczaniem społecznych i fizycznych norm społecznych.

Cyrk jest sztuką autonomiczną. Wszystkie jego elementy – techniki cyrkowe – przestrzeń i jej znaczenia – muzyka – czas i realne ryzyko – performer w ruchu fizycznym, emocjonalnym i psychologicznym – elementy znaczeniowe numeru/spektaklu – posiadają pełną autonomię, parafrazując T. Kantora, to znaczy taki stopień ekspresji własnej, że stają się wartością niezależną, same dla siebie.

Cyrk dla każdego artysty współczesnego jest czym innym, jednak w poszukiwaniu własnej definicji i przyszłości rozwoju odnosi się do elementów cyrku tradycyjnego i tego, co wartościowego ze sobą niosą.

Cyrk tradycyjny w porównaniu do cyrku współczesnego jawi się jako hybryda, twór minionej epoki, nieprzystający do współczesności, anachroniczny w formie i treści. Mimo to wciąż z sukcesem prosperuje, posiada własną publiczność i stanowi źródło inspiracji dla artystów współczesnych.

Katarzyna Donner 

Bibliografia:
J. M. Guy, „Avant garde, cirque!”, Autrement 2001.
F. Fourmaux, „Le nouveau cirque ou l’esthetisation du frisson”, Ethnologie francaise XXXVI 2006.
J. M. Guy i J.Rosenberg „Esthetiques du cirque contemporaine” HorsLesMurs 2007.
P. Jacob „Le cirque: un art a la croisee des chemins”, Gallimard 2001.
J. Sieradzan „Szaleństwo w religiach świata”, inter esse 2007.

@ Fragment pracy magisterskiej „IDOMY (NOWEGO) CYRKU” (Cyrk – próba definicji), autorstwa Katarzyny Donner, pod kierunkiem Mirosława Kocura (PWST Wrocław 2014).