Przestrzeń jest dobrem wspólnym i trudnoodnawialnym. Raz zniszczona może już nigdy nie odzyskać swoich wartości. Przestrzeń nie jest wyłączną domeną rządzących i inwestorów. Na jej kształt chcą dziś wpływać mieszkańcy, osoby zaangażowane w działalność organizacji pozarządowych, środowiska specjalistyczne. Szczególnie widać to w miastach gdzie presja inwestycji oraz zawiłość procedur powodują, że mieszkańcy czują się bezradni wobec przekształceń swojego otoczenia. Dobrze określa to potoczne sformułowanie „Znów coś nam tu budują…”. Jednak miasto należy przede wszystkim do jego mieszkańców, a jednym ze sposobów włączenia ich w proces decydowania o wspólnej przestrzeni są konsultacje społeczne.

Co konsultować?

Hasło konsultacji społecznych i partycypacji społecznej jest w Polsce znane. Najczęściej spotykamy się z nim podczas powstawania dokumentów planistycznych – planów zagospodarowania przestrzennego, studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego, wizje rozwoju miasta, programy rewitalizacji dzielnic i fragmentów miejscowości, poszczególne inwestycje miejskie, projekty konkursowe i wiele innych. Często możemy też usłyszeć o gwałtownych konsultacjach społecznych, kiedy dotyczą one przebiegu nowych dróg i autostrad. Pełny wachlarz zastosowań partycypacji społecznej jest jednak znacznie szerszy i może być wykorzystany w wielu różnych sytuacjach. Szczególnie warto podkreślić tu różnicę pomiędzy konsultowaniem poszczególnych inwestycji a udziałem mieszkańców w wypracowaniu wizji rozwoju. Oczywiście to drugie działanie wymaga od wszystkich uczestników większego zaangażowania i otwartości.

Konsultacje są procesem, który przynosi szereg korzyści dla rozwoju i funkcjonowania miasta. Spełniamy przede wszystkim warunek etyczny – prawo do współudziału społeczności w decydowaniu o własnych sprawach. Dzięki konsultacjom można także poznać potrzeby mieszkańców i skuteczniej na nie odpowiadać. Nie bez znaczenia jest także integracja społeczności i wzrost odpowiedzialności za przestrzeń. Konsultacje przynoszą również korzyści inwestorom, których działania stają się bardziej zgodne z wolą mieszkańców i dlatego spotykają się z lepszym przyjęciem. Pomimo dodatkowych kosztów, których zawsze wymaga partycypacja społeczna jest to proces opłacalny i korzystny.

Doświadczenia polskie

W Polsce znaleźć możemy obecnie szereg przykładów wdrażania konsultacji społecznych jako normalnego i standardowego mechanizmu w kształtowaniu przestrzeni. Warto tu wymienić kilka z nich.

W Warszawie za konsultacje ze strony Urzędu Miasta odpowiedzialne jest Centrum Komunikacji Społecznej, które organizuje spotkania i dyskusje oraz prowadzi portal internetowy „Konsultacje społeczne” (konsultacje.um.warszawa.pl). Nie ogranicza się on tylko do pojedynczych inwestycji, lecz próbuje uczestniczyć w kreowaniu wizji miasta. Jako przykład tego „wizjonerskiego” konsultowania może służyć projekt „Zielone debaty” z 2009 roku, na których w atmosferze pikniku dyskutowano o warszawskich terenach zieleni.

W Krakowie działa w ramach Urzędu Miasta program „Dialog Społeczny” (www.dialogspoleczny.krakow.pl) – dostępny głównie za pośrednictwem Internetu. Program dotyka głównie nowych inwestycji, ale także m.in. wizji przyszłości transportu w Krakowie. Pojawiają się także liczne oddolne inicjatywy, prowadzone najczęściej przez lokalne organizacje pozarządowe, a dotyczące konsultowania poszczególnych inwestycji lub obszarów.

Warto wymienić także projekt Partycypator Toruński (www.pzr.org.pl/Co-nowego) z 2010/2011 roku – dotyczący wizji jednego z toruńskich parków a także działania podejmowane przez takie organizacje i grupy jak: My Poznaniacy, SISKOM, czy też działające w Lublinie: Forum Rozwoju Lublina i Forum Kultury Przestrzeni. W czerwcu 2011 odbył się w Poznaniu „Kongres Ruchów Miejskich” na który przybyli przedstawiciele wielu tego typu środowisk. Pokazuje to wyraźnie, oddolne dążenie mieszkańców do współdecydowania o przestrzeni swoich miast.

Wraz z praktyką rozwijają się też teoretyczne podstawy konsultacji. W 2010 roku ukazała się dwutomowa książka „Zanim wybuchnie konflikt – idea i metody partycypacji społecznej” pod red. Krystyny Pawłowskiej, która stanowi przystępny podręcznik do prowadzenia konsultacji społecznych, zawierający zarówno elementy teorii jak i wskazania praktyczne. Jest ona dostępna bezpłatnie u wydawcy w wersji elektronicznej (http://tiny.cc/partycypacja).

Doświadczenia lubelskie

W Lublinie również mamy za sobą doświadczenia w konsultacjach społecznych. Swoistym symbolem stały się konsultacje planu miejscowego dla Starych Bronowic i Kośminka, przeprowadzone na początku lat 90-tych przez Ewę Kiptę. Były one jednocześnie spełnieniem wymogów urzędowych, jednakże niestandardowy proces prowadzenia stał się impulsem i sposobem na rewitalizację tej dzielnicy.

W 2010 r. odbyły się z kolei konsultacje zagospodarowania lubelskiego Podzamcza. Ich efektem stał się społeczny wniosek do planu zagospodarowania przestrzennego. Przy konsultacjach głównym sposobem pracy była praca z makietą, na której uczestnicy mogli komponować swoje propozycję na zmiany w tym niezwykle trudnym obszarze. Kolejnym działaniem jest inicjatywa dotycząca Parku Rusałka i Parku Ludowego, z których obecnie realizowane są konsultacje Parku Rusałka a konsultacje Parku Ludowego przewidziane są na jesień 2011 roku.

Park Rusałka – studium przypadku

Konsultacje społeczne Parku Rusałka to inicjatywa oddolna, której celem jest przywrócenie do życia tego położonego w bezpośredniej bliskości centrum fragmentu miasta. Zadanie realizowane jest poprzez zebranie wokół Parku Rusałka osób, którym na sercu leży los tego obszaru, wypracowanie wspólnego społecznego stanowiska a następnie przekazanie go władzom miasta. W tym celu zawiązała się grupa osób reprezentujących różne podmioty i organizacje.

Ważną rolę w miało tu Forum Kultury Przestrzeni – nieformalny sojusz wielu organizacji pozarządowych i instytucji i osób, które od kilku lat, na różnych płaszczyznach próbują działać na rzecz jakości przestrzeni w Lublinie. Na przełomie 2010 i 2011 roku grupa ta ponownie zintensyfikowała swoją działalność dzięki pomocy Prezydenta Miasta Lublin Krzysztofa Żuka, który powołał w jej ramach swoje ciało doradcze – Radę Kultury Przestrzeni. To właśnie na bazie FKP zawiązało się „społeczne konsorcjum”, do którego wchodzą m.in.: Rada dzielnicy Śródmieście, Rada Kultury Przestrzeni w Lublinie, Instytut Architektury KUL, Wydział Gospodarki Komunalnej UM Lublin, Wydział Planowania UM Lublin, Wydział Budownictwa i Architektury Politechniki Lubelskiej, Wojewódzki Ośrodek Kultury w Lublinie, Stowarzyszenie Handlowców i Przedsiębiorców „Ul. Rusałka”. Głównym organizatorem działania jest ogólnopolskie Stowarzyszenie Architektury Krajobrazu, które również w Lublinie posiada aktywnych członków, a finansowego wsparcia udzieliła Fundacja im. Stefana Batorego.

Konsultacje rozpoczęły się w kwietniu 2011 roku. Podzielone zostały na kilka etapów. Początek stanowiła kampania informacyjna za pomocą ulotek, specjalnie stworzonej w tym celu strony internetowej (www.parki.lublin.pl), mailingu, informacji w prasie, radio i telewizji. Jednocześnie organizatorzy nawiązali kontakt z Urzędem miasta Lublin, którego wydziały przystąpiły do inicjatywy oraz z innymi interesariuszami instytucjonalnymi, m.in. Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków, MOSiR-em itp.

Pierwszym etapem działania było otwarte spotkanie w dniu 6 kwietnia 2011 r., podczas którego zawiązała się liczna grupa osób, którym nie jest obojętny los Parku Rusałka. Jednocześnie wypracowano najważniejsze potrzeby, uwarunkowania i wizje dotyczące tego terenu. Drugim  etapem był piknik „Wiosenne porządki w Parku Rusałka” (28 maja 2011), którego idea zrodziła się podczas pierwszego spotkania. Uczestnicy pikniku ofiarnie sprzątali park, a jednocześnie był to sposób spędzenia czasu na świeżym powietrzu. Po sprzątaniu można było posilić się ufundowaną przez sponsora kiełbasą z grilla. Jednocześnie można było zgłaszać swoje opinie o przyszłości Parku Rusałka przy wielkiej makiecie terenu.

Kolejnym etapem była seria trzech warsztatów przy makiecie (1, 8, 15 czerwca 2011), podczas których uczestnicy pracowali w kilku zespołach projektowych. Warsztaty prowadził, wykorzystując metodykę warsztatów Charette, Bogusław Hajda. Powstało siedem roboczych koncepcji zagospodarowania parku a także szereg wniosków i dodatkowych opracowań wykonanych przez uczestników. Co warte podkreślenia w warsztatach uczestniczyli zarówno mieszkańcy najbliższej okolicy jak i innych dzielnic Lublina, urzędnicy, specjaliści, członkowie organizacji pozarządowych oraz studenci. Udało nam się spojrzeć na Rusałkę z różnych perspektyw i punktów widzenia, a obecność osób z różnych środowisk znacznie zwiększyła ilość informacji o terenie i bogactwo dyskusji. Na ostatnim spotkaniu warsztatowym drogą dyskusji wypracowaliśmy wspólną wizję parku, którą ujęliśmy w dwie koncepcje zagospodarowania różniące się głównie szczegółami.

Wizje te zostały następnie graficznie opracowane do postaci projektów koncepcyjnych przez studentów architektury krajobrazu KUL. Następnie projekty zostały zaprezentowane na wystawie i poddane publicznej dyskusji (7 lipca 2011). Po prezentacji założeń projektowych w wyniku ożywionej dyskusji wypracowaliśmy kolejne uwagi do projektów i w podsumowaniu sformułowaliśmy wytyczne do jednego, całościowego projektu społecznego. Ten ostatni etap konsultowania prowadził niezależny moderator – dr Tomasz Jeleński z Politechniki Krakowskiej.

Na podstawie wszystkich etapów konsultacji, w tym także uwag składanych za pośrednictwem strony internetowej, a przede wszystkim końcowej debaty, opracowany zostanie końcowy „Społeczny projekt zagospodarowania Parku Rusałka”. Ostateczny projekt będzie zawierał trzy główne części odnoszące się do różnych poziomów szczegółowości:

• wytyczne do dokumentów planistycznych (wskazania przeznaczenia terenu pod zieleń, budynki obsługi, parkingi etc.)
• wizję zagospodarowania parku (projekt koncepcyjny)
• rekomendacje do małych działań na terenie (wskazówki pomocne dla zarządzających terenem, m.in. Wydziału Gospodarki Komunalnej UM Lublin i MOSiR)

Po jego opracowaniu zbierane będą podpisy pod społecznym projektem, a następnie planowane jest otwarte spotkanie z Prezydentem Miasta Lublin i Radą Miasta, na którym planujemy przekazanie projektu. Ze względu na zróżnicowaną strukturę własności planowane są także rozmowy z właścicielami terenu.

Efekty i wyzwania

Efekty trwającego kilka miesięcy procesu to nie tylko wypracowany z wielkim zaangażowaniem wszystkich uczestników społeczny projekt parku. Dzięki konsultacjom zobaczyliśmy, że jest w Lublinie grupa osób, której zależy na stanie przestrzeni miasta. Przez cały proces konsultacji wzięło w nim udział około 150 osób, w tym wiele z nich uczestniczyło we wszystkich spotkaniach i warsztatach. Powoli także, dzięki licznym relacjom w mediach, w świadomości mieszkańców i władz Lublina pojawia się dotychczas zapomniany Park Rusałka jako obiekt, którym warto się zainteresować. Dzięki nagłośnieniu problemów terenu uzyskaliśmy deklarację władz miasta o wzięciu pod uwagę efektów konsultacji.

Opracowanie projektu nie kończy procesu konsultacji. Kolejnym etapem jest monitoring dalszych losów projektu oraz dialog z władzami miasta i właścicielami gruntów w celu wzięcia pod uwagę efektów konsultacji. Ważne jest jednak, że grupa osób, która skupiła się wokół Parku Rusałka może stanowić istotne wsparcie dla działań miasta w celu odnowy parku – zarówno niewielkich działań doraźnych jak i kompleksowej jego odnowy, która mamy nadzieję będzie zrealizowana. Natomiast doświadczenia zdobyte przy konsultacji Parku Rusałka pomogą w dopracowaniu warsztatu i metod pracy – ponieważ jesienią 2011 r. rozpoczną się konsultacje kolejnego lubelskiego terenu zieleni – Parku Ludowego. Z pełną dokumentacją prowadzonych konsultacji oraz projektami w formie elektronicznej można zapoznać się na stronie internetowej konsultacji www.parki.lublin.pl.

Jan Kamiński