KRAJE BAŁTYCKIE. Nowe formy upamiętniania historii i kultury Żydów. Muzeum getta w Rydze oraz Discouver Jewish Lithuania

Roman Romantsov

Początki historii Żydów na Litwie oraz Łotwie sięgają średniowiecza, stanowili oni integralną część społeczeństwa, współtworząc dziedzictwo kulturowe społeczeństwa litewskiego i łotewskiego. W ostatnich latach w państwach nadbałtyckich mają miejsce inicjatywy ocalenia od zapomnienia żydowskiej historii i kultury. Interesujące w tym są przedsięwzięcia orientowane na wprowadzenie współczesnych, innowacyjnych środków multimedialnych. Przede wszystkim są to wirtualne przewodniki po miejscach związanych z historią Żydów.

Na Łotwie Żydzi zamieszkiwali głównie miasta: Ryga (Rīga), Dyneburg (Daugavpils), Rzeżyca (Rēzekne), Lucyn (Ludza). Tylko niewielkie grupy osiedliły się na wsi. Będąc drugą mniejszością etniczną po Rosjanach, prowadzili własne życie gospodarcze, kulturalne, oświatowe i polityczne. Zagłada Żydów na Łotwie jest jednym z najbardziej tragicznych wydarzeń w historii tego kraju. Po zajęciu Łotwy przez Niemców rozpoczęły się prześladowania – zakazano Żydom korzystania z transportu publicznego, zobowiązano do noszenia gwiazdy Dawida. W niedługim czasie rozpoczęto eksterminację ludności żydowskiej.  Masowe egzekucje odbywały się w okolicach Rygi, w lesie Bikernieki. W zbrodni brali udział również łotewscy nacjonaliści. Szacuje się, że w wyniku Zagłady na Łotwie życie straciło prawie 70 tys. osób. Na podstawie rozkazu komisarza Ostland Henricha Loshego z 23 sierpnia 1943 roku w Rydze zostało utworzone getto. Wszystkich Żydów ze stolicy i okolic zmuszono do przesiedlenia. Getto znajdowało się w dzielnicy Maskavas priekšpilsēta, potocznie mówiono – Maskačka – czyli przedmieście moskiewskie. Już 25 października 1941 roku getto zostało zamknięte, znalazły się w nim 29 602 osoby. Miesiąc później doszło do największych masowych zbrodni – 30 listopada i oraz 8 grudnia 1941 roku w lesie Rumbula rozstrzelano około 28 tys. osób. Świat łotewskiej społeczności żydowskiej przestał istnieć. Po tej zbrodni do getta przesiedlono Żydów z innych krajów Europy: Czechosłowacji, Austrii oraz Niemiec. Getto w Rydze zlikwidowano we wrześniu 1943 roku, a pozostałych przy życiu ludzi przesiedlono do obozu koncentracyjnego Riga-Kaiserwald.

Muzeum Getta w Rydze zostało powołane w celu rekonstrukcji i ochrony pamięci o społeczności żydowskiej na Łotwie. Dużą rolę w powstaniu tej instytucji odegrał ryski rabin Menahem Barkahan. Otwarcie muzeum odbyło się we wrześniu 2010 roku. Część ekspozycji znajduje się na zewnątrz budynku, gdzie pokazano fotografie ryskiego getta, imiona i nazwiska ofiar. W ekspozycję muzealną został włączony zabytkowy budynek przeniesiony z terenu getta. Pozostała część wystawy znajduje się w pomieszczeniach. Sięga ona dalej w przeszłość i opowiada historię obecności Żydów na Łotwie, opisując najważniejsze konteksty życia społecznego: kulturę, religię, oświatę, tradycję. Do nowszych form narracji, z którymi możemy zapoznać się na stronie internetowej muzeum, należy wirtualna makieta ryskiego getta stworzona w oparciu o aplikację Google Maps[1]. Podczas wirtualnego zwiedzania można zobaczyć ówczesny i obecny wygląd domów, wysłuchać wspomnień z okresu przedwojnia. Przestrzeń byłego getta w projekcie oznaczona miejscami pamięci – są nimi wybrane miejsca, które autorzy w ten sposób upamiętnili. W projekcie użyto dźwięków ulicy z okresów przedwojennego i z czasów okupacji, co przybliża atmosferę tamtych lat. Każdy z obiektów posiada swoją historię, wspomnienia oraz zdjęcia z lat okupacji niemieckiej. Do wirtualnego zwiedzania wybrano między innymi Ludzas iela – główną ulicę byłego getta, żydowski szpital Linat Hatzedek, komendanturę getta, Praską Bramę, która służyła jako przejście między tak zwanym niemieckim a łotewskim gettem, Wschodnia Brama, przez którą wprowadzano przechodzili przybywające w getto Żydzi z Niemiec i Austrii.

Przewodnikiem wirtualnego spaceru po terenie ryskiego getta jest Yakob Basner, ocalony z Zagłady. Postać Yakoba Basnera w projekcie odgrywa rolę niezwykle istotną, był on więźniem getta oraz pięciu obozów koncentracyjnych. Dzięki wspomnieniom osób ocalonych z Zagłady uzyskujemy indywidualną perspektywę ówczesnych wydarzeń, wpływa to także na bardziej emocjonalny i zaangażowany odbiór. Odsłuchiwanie nagrań podczas oglądania obiektów przybliża atmosferę grozy panującą w getcie. Wspomnienia są udostępnione w języku angielskim, więc materiały zyskują szerokie grono odbiorców.

Również na Litwie zainicjowano wiele projektów związanych z historią najnowszą, które wykorzystują możliwości, jakie można stworzyć w oparciu o nowe technologie. Pamięć o litewskiej społeczności żydowskiej jest obszarem wymagającym szczególnych działań, ze względu na lata milczenia wokół tego tematu. Początki historii społeczności żydowskiej na Litwie sięgają VIII wieku. Do wybuchu drugiej wojny światowej Żydzi na Litwie stanowili największą grupę wśród innych mniejszości narodowych. W Zagładzie zginęło prawie 95% społeczności tamtejszych Żydów. Po włączeniu Litwy do Związku Radzieckiego pamięć o Zagładzie, jak i historia społeczności żydowskiej zniknęła z życia kulturalnego. Po proklamowaniu niepodległości Litwa mogła prowadzić samodzielną politykę historyczną, dlatego uległo zmianie podejście państwa do dziedzictwa historycznego Żydów na tych ziemiach.

Wstąpienie Litwy do Unii Europejskiej oraz nadchodzące zmiany w społeczeństwie litewskim dały początek nowym inicjatywom wyrastającym z szacunku dla wspólnej wielokulturowej przeszłości. W tym procesie bardzo istotne stały się inicjatywy obywatelskie. Z inicjatywy Jurgity Verbickienė, dyrektorki Centrum Badań Kultury i Historii Żydów Europy Wschodniej (Centre for Studies of the Culture and History of East European Jews), powstał interaktywny projekt Discouver Jewish Lithuania. Przy pomocy współczesnych technologii opracowano przystępną narrację o społeczności żydowskiej na Litwie. Instalując na smartfona aplikację Discouver Jewish Lithuania, możemy posłuchać osiemdziesięciu historii opowiadających o dziejach Żydów z różnych miast Litwy np. Wilna, Kłajpedy, Wiłkomierza, Kiejdanów, Janiszków, Żagorów. Discouver Jewish Lithuania jest częścią projektu międzynarodowego pod nazwą Actualization and presentation of Jewish cultural heritage through mobile applicatione. Projekt również otrzymał wsparcie od władz litewskich[2].

Zwiedzając wybrane miasto na Litwie przy pomocy aplikacji Discover Jewish Lithuania, możemy otrzymać informację o miejscach pamięci związanych z historią Żydów. Prawie każdy obiekt w aplikacji ma fotografię z okresu przedwojennego lub wcześniejszego, krótką informację historyczną, nagranie świadka wydarzeń. Ciekawostką projektu jest rekonstrukcja Wielkiej Synagogi w Wilnie oraz jej wnętrz w grafice trójwymiarowej. Informacja w aplikacji jest dostępna w pięciu językach – po litewsku, angielsku, polsku, rosyjsku i po hebrajsku.

Dla współczesnych mieszkańców Łotwy i Litwy, a szczególnie osób mieszkających w miastach, obiekty, które stanowią część dziedzictwa związanego z historią społeczności żydowskiej, znajdują się w ich najbliższej przestrzeni: są to budynki, ulice, chodniki. Osoby urodzone po wojnie i wychowane w czasach radzieckich i po 1991 roku nie odczuwają tragizmu i emocjonalnego związku z historią Shoah. Przestrzeń getta po wojnie przestała być czymś szczególnie ważnym dla pamięci mieszkańców Rygi, a z czasem stało się miejscem zwyczajnego rytmu życia. Podobnie jest na Litwie. Budynki i mieszkania otrzymali nowi właściciele, przestrzeń getta została włączona do nowego „radzieckiego” świata. Oczywiście dla społeczności żydowskiej teren byłego getta w Rydze był i jest wyjątkowym miejscem pamięci o największej zbrodni drugiej wojny światowej – to przestrzeń symboliczna, oddzielona od innych dzielnic. Z kolei dla Łotyszy, Rosjan, Ukraińców – tych, którzy wprowadzili się albo urodzili tu po zakończeniu wojny – teren byłego getta jest po prostu dzielnicą miasta. W pamięci zbiorowej obecnych mieszkańców jest to miejsce zabaw, gry w piłkę, spacerów, spędzania czasu wolnego czy po prostu zwyczajnych rytuałów życia codziennego. Na skutek polityki historycznej po 1945 roku pamięć o wyjątkowo tragicznym losie ludzi przebywających w getcie została zapomniana.

Projekt wycieczki po byłym getcie oraz miejscach związanych z historią i kulturą żydowską przy pomocy nowych multimedialnych i internetowych technologii jest próbą przywrócenia w pamięci zbiorowej tragicznych wydarzeń, które rozegrały się w tym miejscu. Wirtualny spacer jest okazją do zapoznania się z historią budynków, ulic, chodników, dróg, porównania ich ze zdjęciami z czasów okupacji niemieckiej. Obiektywnie te miejsca już nie istnieją, a pamięć o tym wydarzeniu została zachowana tylko w pamięci zbiorowej Żydów.

Fotografie z getta reprezentują pamięć wizualną. Zdjęcia użyte podczas interaktywnego spaceru pełnią ważną rolę w kształtowaniu myślenia o tym miejscu, rekonstruując pamięć o ludziach czy obiekcie zabytkowym – historia staje się bliższa i mniej abstrakcyjna, nasze próby rekonstrukcji przeszłości zyskują solidne oparcie w tych unikatowych materiałach. Ten nowy sposób opowiadania pozwala zachęcić szersze grupy zwiedzających, w tym szczególnie młodszych odbiorców, do zainteresowania się historią Łotwy i Litwy, wysłuchania opowieści o ludziach przez wieki tutaj obecnych i brutalnie na tych ziemiach pomordowanych.

Dwie inicjatywy mające na celu odbudowanie i zachowanie pamięci pokazują istotny wpływ instytucji pozarządowych na kształtowanie pamięci zbiorowej mieszkańców tych państw. Pojawienie się takich organizacji świadczy o nadchodzących zmianach w społeczeństwach litewskim i łotewskim oraz włączenie pamięci o Żydach do ogólnej narracji historycznej. Wykorzystywanie współczesnych środków multimedialnych w celu popularyzowania pamięci o dziejach i kulturze społeczności żydowskiej daje wiele możliwości, z których powinny również czerpać inne państwa, gdzie problem białych plam w historii jest szczególnie aktualny.

Roman Romantsov

Roman Romantsov – ur. w Wowczańsku na wschodniej Ukrainie. Doktor nauk humanistycznych, absolwent Wydziału Historycznego Uniwersytetu Pedagogicznego w Charkowie, studia magisterskie ukończył na uniwersytecie im W. N. Karazina, doktorat z nauk politycznych obronił w 2015 r. na Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, obecnie pracownik w Instytucie Europy Środkowo Wschodniej.