Kamil Pecela

Bardzo łatwo przeoczyć chwilę, kiedy jakaś odległość zmienia się tylko w niewielkim stopniu. Wiolonczela to pierwszy krok zmniejszający oddalenie polskojęzycznego czytelnika od twórczości Laury Sintiji Černiauskaitė. W sąsiedniej Litwie krytyczni i entuzjastyczni odbiorcy literatury nie mają wątpliwości, że warto czytać teksty tej autorki. Napisała ona jedenaście książek, za niemal każdą z nich otrzymywała wyróżnienia i nagrody, a ich nakłady szybko się wyczerpywały. Największym, jak dotąd, sukcesem okazała się powieść Kvėpavimas į marmurą (Tchnąć marmur) z 2006 roku, która miała trzy wydania, została umieszczona na prestiżowej liście Instytutu Literatury i Folkloru Litwy dwunastu najbardziej artystycznych książek roku, nagrodzono ją Nagrodą Literacką Unii Europejskiej (w 2009 roku), przełożono na cztery języki, a w 2018 roku zekranizowano. W pełni ujawniły się w niej cechy pisarstwa Černiauskaitė, które do dziś podbijają serca czytelników.

Choć Wiolonczela jest wcześniejsza, pochodzi ze zbioru Artumo jausmas (Poczucie bliskości) z 2005 roku, daje jednak wyobrażenie o zaletach tej literatury. Wizytówką Černiauskaitė jest rozbudowana i wnikliwa, choć subtelna i aluzyjna, psychologia. Nie jest to jednak ekspresja długich i żmudnych wycieczek introwertyczki ani też wyczerpujące, nudne analizy skwapliwej portrecistki. Wydaje się, że zasadą nie jest tutaj naukowe badanie, obiektywna dociekliwość i chłodna obserwacja, ale raczej kontemplacja, której motywacją albo efektem jest emocjonalny stosunek do obserwowanego zjawiska. Kontemplacyjna natura odsłania się w narracjach marzycielskich, jak na spowolnionej taśmie filmowej. Z natury tej wynika też główny, objawiający się na wszystkich poziomach opowieści, zabieg oparty na konfrontacji. Obrazowanej codzienności towarzyszą zjawiska nadrealne albo przynajmniej świadomość lub podejrzenie ich istnienia. Życie i śmierć to chętnie wykorzystywana opozycja. Przeciwstawieni są sobie także bohaterowie Černiauskaitė, która najchętniej pisze o relacjach damsko-męskich albo skomplikowanych więziach między matką a dzieckiem. Zawsze też na konfrontowane osoby i fenomeny działają dwie przeciwne siły – wynikające z silnych uczuć próby zmniejszenia dystansu oraz niszcząca, odśrodkowa siła inercji.

Przeciwstawienie – gra bliskości i oddalenia znacząco wpływa na poetykę tekstów. Uderza dwubiegunowość opowiadania. Biegowi wydarzeń towarzyszy w nim wolniejszy nurt zdystansowanej refleksji. Odbiciem tej dwoistości jest podział na dialogi i przypominający didaskalia komentarz narratora. Nie jest to przypadkowe. Laura Sintija Černiauskaitė studiowała reżyserię w Litewskiej Akademii Muzycznej i jest autorką tekstów dramatycznych. Jej sztukę Liučė čiuožia (Liučė się ślizga, z książki pod tym samym tytułem z 2003 roku) nagradzano na Litwie, wystawiano w Moskwie, a w 2004 roku zdobyła pierwsze miejsce festiwalu teatralnego „Theatertreffen” w Berlinie.

„Teatralnym” zabiegom wtórują dramatyczne napięcia, paradoksy, transgresje, odwrócenia i zmiany wartości (ten fragment Wiolonczeli, gdy rudowłosa przerywa narratorowi!). Zresztą nawet stylistyka jest tu na służbie przeciwstawienia. W tekstach komentujących pisarstwo Černiauskaitė często pojawia się określenie „poetycki”. Choć oczywiście środki stylistyczne wzmacniają refleksyjny aspekt opowiadanych historii, jednak sens zastosowanych środków jest bardziej złożony: chętnie wykorzystywane porównania, metafory i symbole w istocie mają w niekonwencjonalny sposób zestawiać rzadko sąsiadujące ze sobą zjawiska. Zmieniające się odległości pomiędzy nimi i zmienne uczucia, które im towarzyszą, dynamizują teksty autorki. W tym kontekście sformułowanie „poczucie bliskości” nabiera dodatkowego znaczenia. Wydaje się, że to trafny termin i może być kluczem do twórczości Laury Sintiji Černiauskaitė, która z czułością kontempluje życie będące na wyciągnięcie ręki, co jest dystansem nie do pokonania.

Wydaje się, że to trafny termin i może być kluczem do twórczości Laury Sintiji Černiauskaitė, którą od kontemplowanego z taką czułością życia dzieli – jak w paradoksie Zenona – dystans nie do pokonania.

Kamil Pecela

Kamil Pecela – poeta, literaturoznawca, nagradzany tłumacz z języka litewskiego (tłumaczył m.in. Herkusa Kunčiusa, Ričardasa Gavelisa, Dalię Grinkevičiūtė i Tomasa Venclovę); autor dysertacji doktorskiej o Rapolasie Mackonisie i literaturze litewskiej międzywojennego Wilna, za którą otrzymał Nagrodę im. Juliusza Bardacha; miłośnik i propagator kultury Litwy.

Kultura Enter
nr 2020/05 nr 98