W 2004 roku polskie Ministerstwo Kultury utworzyło program „Znaki Czasu”. Pomysł ówczesnego szefa tego resortu – Waldemara Dąbrowskiego – zakładał powstanie regionalnych kolekcji, mających w przyszłości stać się zalążkiem instytucji zajmujących się sztuką najnowszą. Kolekcje tworzyły lokalne stowarzyszenia Zachęty Sztuk Pięknych, które znajdują się w: Białymstoku, Częstochowie, Gdańsku, Katowicach, Kielcach, Krakowie, Lublinie, Łodzi, Olsztynie, Opolu, Poznaniu, Szczecinie, Toruniu, Wrocławiu i Zielonej Górze.

Tworząc program „Znaki Czasu”, odwołano się do tradycji XIX-wiecznego Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych (stąd potoczna i skrótowa nazwa: Zachęty). Pomysł tworzenia regionalnych zbiorów sztuki nawiązywał przede wszystkim do wzorców francuskich. W 1983 roku Ministerstwo Kultury i Sztuki utworzyło dwadzieścia dwa Regionalne Fundusze Sztuki Współczesnej (Fonds Regional d’Art Contemporain – FRAC). Ich celem było inspirowanie, wspieranie i promocja sztuki współczesnej oraz gromadzenie zbiorów. W ten sposób od lat z powodzeniem tworzą one własne, często bardzo interesujące kolekcje, które nie są zamknięte w murach instytucji, lecz stale podróżują. Polska idea tworzenia sieci regionalnych Zachęt wiązała się z lokalnym kontekstem. Jak pisze Paulina Zarębska: „Nacisk położono przede wszystkim na naprawę wieloletnich zaniedbań w zakresie kolekcjonowania sztuki współczesnej. Promocja sztuki była także niezwykle potrzebna ze względu na wyraźne braki chociażby w bazie instytucjonalnej, których nie było we Francji. Bodźce do sformułowania programu «Znaki Czasu» stanowiły również niedostatki w edukacji wizualnej oraz mała liczba galerii sztuki współczesnej. Główną ideę programu określano jako: «Przywrócenie i ożywienie relacji współczesny artysta – jego dzieło – obywatel»”[1]. Kolekcje, które powstały w konsekwencji programu „Znaki Czasu”, nadal istnieją, mimo że program nie jest już realizowany. Każda z nich ma swoją specyfikę, zależną od lokalnej polityki oraz postrzegania swojej roli w zakresie tworzenia mecenatu artystycznego i promowania polskiej sztuki współczesnej. Podejmowane są również decyzje odnośnie do lokalizacji przyszłych siedzib i próby bardziej stabilnego osadzenia instytucjonalnego lokalnych Zachęt. Strona internetowa www.artkontakt.pl prezentuje wszystkie kolekcje w formie zdigitalizowanej, dzięki czemu wyraźnie zarysowuje się ich odrębność i specyfika każdej z osobna.

Podlaskie Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych w Białymstoku to jedna z najprężniej rozwijających się kolekcji, która stanowi barometr przemian sztuki aktualnej współczesnej. Początki kolekcjonowania tej sztuki w Białymstoku są związane z istniejącym od 1965 roku Biurem Wystaw Artystycznych. Pierwsza kolekcja została nazwana „Trzy nurty. Realizm – Metafora – Geometria” (w jej gromadzeniu miała udział Bożena Kowalska, badaczka sztuki powojennej, autorka licznych publikacji, specjalizująca się w abstrakcji geometrycznej). Po przemianach ustrojowych dyrektorką Galerii Arsenał została Monika Szewczyk. Był to moment przełomowy dla białostockich zbiorów sztuki współczesnej. Od 1990 roku tworzy ona autorską Kolekcję II Galerii Arsenał. Prace do kolekcji były pozyskiwane nawet w czasie, gdy muzea narodowe w Polsce zaniechały obowiązku kolekcjonowania – dokumentowania sztuki najnowszej. Na bazie Kolekcji II powstało Podlaskie Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych. Kolekcja II była wielokrotnie pokazywana na wystawach w Polsce (Muzeum Narodowe w Szczecinie, Państwowa Galeria Sztuki w Sopocie, Galeria „Kronika” w Bytomiu) oraz w Strasburgu. W kolekcji znajdują się prace istotne dla polskiej sztuki najnowszej – Krzysztof Czerwiński II Katarzyny Kozyry, Akcja równoległa i Biblioteka Mikołaja Smoczyńskiego, filmy wideo Józefa Robakowskiego z przełomu lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych, realizacje Doroty Nieznalskiej, Zbigniewa Libery Mistrzowie, Elżbiety Jabłońskiej, Konrada Kuzyszyna. Podlaskie Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych, utworzone w 2004 roku, przyczyniło się znacząco do uzupełnienia i dalszego rozbudowywania kolekcji białostockiej. Wśród artystów podlaskiej Zachęty pojawili się również tacy twórcy, jak: Laura Pawela, Julita Wójcik, Monika Sosnowska, Jan Simon, Oskar Dawicki, Anna Molska, Kuba Bąkowski, Maciej Kurak, Małgorzata Markiewicz, Robert Kuśmirowski. Kolekcja sztuki współczesnej, znajdująca się w Podlaskim Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych, odzwierciedla tendencje w sztuce po 2000 roku, gromadząc prace artystów młodego pokolenia, których debiuty przypadły na koniec lat dziewięćdziesiątych i na początek XXI wieku.

Imponującą kolekcję dzieł sztuki najnowszej zgromadziła także łódzka Zachęta. Zbiory łódzkiej kolekcji Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych związane są z historycznym i artystycznym kontekstem Muzeum Sztuki w Łodzi. W latach międzywojennych Władysław Strzemiński wraz z grupą „a.r.” postulował stworzenie w Polsce pierwszej międzynarodowej Kolekcji Sztuki Nowoczesnej. W 1931 roku przekazał w ramach depozytu kolekcję międzynarodowej sztuki nowoczesnej Wydziałowi Oświaty i Kultury Magistratu Miasta Łodzi. W tymże roku otwarto galerię sztuki nowoczesnej (w Miejskim Muzeum Historii i Sztuki im. Juliana i Kazimierza Bartoszewiczów), zaliczaną do pierwszych w świecie stałych muzealnych ekspozycji sztuki awangardowej. Był to początek gromadzenia zbiorów łódzkiego muzeum. W kolejnych latach kolekcja była sukcesywnie wzbogacana o nowe dzieła, m.in. ze zbiorów Mateusza Grabowskiego i Josepha Beuysa. Wyjątkowość kolekcji Muzeum Sztuki w skali światowej a także fakt, iż w 1977 roku powstał tu pierwszy w Polsce Dział Fotografii i Nowych Mediów nadały łódzkiej Zachęcie określony profil. Jej celem jest stworzenie równoległej, dopełniającej kolekcji, która nawiązałaby dialog z już istniejącą. Ten zdecydowanie określony kontekst miał istotny wpływ na wybór autorów i prac do kolekcji, wykorzystujących formy przestrzenne, dźwiękowe i możliwości technik cyfrowych. Pozyskano także prace, które w wyraźny sposób odwołują się do miejsc lub zdarzeń mających miejsce w Łodzi. Kolekcję łódzką budują dzieła, które tworzą kanon polskiej sztuki u progu XXI wieku. Wyraźnie daje się zaobserwować proces odchodzenia od malarskiej i rzeźbiarskiej materialności na rzecz efemerycznej natury nowych mediów. Jest on widoczny dzięki umiejętnemu wymieszaniu dzieł z pogranicza klasycznych technik oraz z obszaru fotografii, instalacji i wideo. O żywotności malarstwa stanowi bezpośredniość jego oddziaływania, czego rezultatem są nieliczne realizacje okołomalarskie, które koncentrują się na krytycznej rewizji medium i badaniu jego przystawalności do czasów obecnych (Magdalena Moskwa, Tomasz Ciecierski, Ryszard Waśko). Artyści w swoich dziełach percypują na różnych poziomach rzeczywistości, tworząc połączenia między nimi, zaszczepiają w ten sposób szczególny rodzaj doświadczenia. Zapis takich unikalnych relacji pomiędzy artystą a otoczeniem pokazała Joanna Rajkowska (Ciężarna panna młoda, fontanna i zimny październik), Agnieszka Chojnacka (wideo Krótka historia lotu), Jacek Niegoda (wideo Kontestator). Jednym z wątków widocznych w kolekcji jest dialog z miejscem i historią sztuki, recepcja wątków, które przebrzmiały. W ten sposób artyści potwierdzają wartość przeszłości i jej wpływ na obecne dokonania w sferze sztuki. Ten temat pobrzmiewa w twórczości Łodzi Kaliskiej, Cezarego Bodzianowskiego, Grupy Azorro.

Kolejny kierunek artystycznych poszukiwań wyznacza wątek związany z manifestowaniem tożsamości, funkcjonowaniem cielesności, podróżą do granic ciała i jego przedstawień – pojawia się on w pracach Zofii Kulik, Dominika Lejmana, Zbigniewa Libery, Jadwigi Sawickiej. Kolekcja Łódzkiego Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych znajduje się obecnie w depozycie Muzeum Sztuki w Łodzi.

Stowarzyszenie Zachęty Sztuki Współczesnej w Szczecinie, jak informuje na swojej stronie internetowej, „odwołuje się do ciągłości i niezmiernie istotnych dla ukształtowania się aktualnego pejzażu sztuki polskiej fenomenów artystycznych lat dziewięćdziesiątych, za punkt wyjściowy kolekcji Stowarzyszenie przyjmuje rok 1989 – moment politycznej, gospodarczej i świadomościowej przemiany, który ulokował sztukę polską w kontekście silniejszych i mniej skrępowanych interakcji ze sztuką europejską i towarzyszącą jej refleksją teoretyczną”[2]. Kolekcja skupia się wokół najbardziej istotnych zjawisk w sztuce polskiej – odwołuje się do perspektywy makroregionalnej i europejskiej. Opisując swój program, wyróżnia dwa podstawowe impulsy obecne w twórczości artystycznej: „potrzebę oczyszczenia komunikatu artystycznego z nacechowanej emocjonalnością anegdoty oraz potrzebę intensyfikacji w obrębie sztuki doświadczeń natury egzystencjalnej”[3]. W kolekcji szczecińskiej Zachęty znajdują się dzieła wybitnych twórców kanonu sztuki najnowszej: Józefa Robakowskiego, Ewy Partum, Natalii Lach-Lachowicz, Zygmunta Rytki, oraz przedstawicieli młodszego pokolenia: Grzegorza Klamana, Leszka Knaflewskiego, Zbigniewa Libery, Zuzanny Janin, Anny Baumgart, Bogny Burskiej, Anety Grzeszykowskiej, Kuby Bąkowskiego, Huberta Czerepoka i wielu innych. Zachęta organizuje cykliczny przegląd sztuki młodych pod nazwą „Przeciąg”.

Umiejętne łączenie wątków związanych z odkrywaniem lokalności i akcentowaniem uniwersalnych treści oraz tendencji sztuki najnowszej charakteryzuje również zbiory lubelskiej Zachęty. Podobnie jak łódzka i szczecińska skupia się ona na łączeniu działań związanych z miejscem i historią w szerszym kontekście. Lubelska kolekcja opiera się na dwóch osiach tematycznych: „Pierwsze zakupy wyznaczyły dwie kluczowe perspektywy, według których gromadzone są dzieła: jedna – MATERIA (W) PRZESTRZENI – obejmuje, mającą modernistyczny rodowód, refleksję nad autonomią obrazu malarskiego, jego statusem, materią, obecnością w przestrzeni; druga – SZTUKA IDEI – IDEE SZTUKI – nawiązuje do tradycji awangardy i związanej z nią idei sztuki «zaangażowanej», realizowanej głównie w poetyce konceptualizmu”[4]. Dwie nakreślone wstępnie osie pozwalają na rozbudowę kolekcji w rozmaitych kierunkach. Nie determinuje ściśle kształtu całości i dopuszcza różnorodność propozycji artystycznych w zakresie mediów i postaw. Lubelska Zachęta postuluje śledzenie i punktowanie współczesnego eksperymentu artystycznego przez pryzmat przeszłości, a zarazem przeszłości przez pryzmat współczesnego eksperymentu, aby ukazać dynamiczną naturę sztuki. Lubelska kolekcja ma formułę otwartą, ale jest silnie zakorzeniona w lokalnym kontekście. Jej profil jest kształtowany z uwzględnieniem potencjału zarówno środowiskowego, regionalnego, jak i ogólnopolskiego i międzynarodowego. Punkt wyjścia do stworzenia kolekcji to działalność Grupy Zamek, a także dorobek lubelskich galerii, m.in. Białej, Labiryntu i BWA, Kont, Ośrodka Sztuki Performance. Dziełem, które zainaugurowało lubelską kolekcję, był Biały obraz Mikołaja Smoczyńskiego. Praca powstawała w latach 1996–2000 i 2004–2005. Jest świadectwem wieloletnich twórczych doświadczeń artysty, który był jedną z najwybitniejszych postaci polskiej sztuki ostatnich lat, związanym z Lublinem. Kolejnym artystą, którego dzieła zakupiono do lubelskiej kolekcji, był Włodzimierz Borowski (kompozycja malarska Oko proroka oraz Uczulanie na kolor. VIII Pokaz synkretyczny). W zbiorach znalazły się między innymi prace malarskie Sławomira Marca, Leona Tarasewicza, Tomasza Tatarczyka, Stanisława Fijałkowskiego, prace konceptualne Stanisława Dróżdża, projekcje wideo Dominika Lejmana, Józefa Robakowskiego, Elizy Galey, fotografie Dieta Saylera, Natalii LL, obiekty Mirosława Bałki, Teresy Murak, Jerzego Beresia, Koi Kamoi, Zbigniewa Warpechowskiego, performance’y Ewy Zarzyckiej, Zygmunta Piotrowskiego, poszukiwania w obrębie języka i kodu sztuki Dariusza Korola, Jarosława Kozłowskiego. Marcin Lachowski, interpretując kształt lubelskiej kolekcji, pisze o transgresjach obrazu, które są wpisane w jej charakter: „Zasadnicze obszary odniesień stanowią awangardowe poszukiwania malarskie lat 50., tradycja konceptualna lat 70., nowe media oraz sztuka performance. Każda z prac w kolekcji ma swoją odrębną historię, kształtował ją inny kontekst, na nowo interpretowała przeszłość i współczesność, stawiała odmienne artystyczne problemy. Zgromadzone w kolekcji prace tworzą czytelny i różnorodny obraz XX-wiecznych i XXI-wiecznych poszukiwań w obszarze transgresji obrazu”[5]. Warto podkreślić, że Zachęta lubelska ma swoją galerię (pierwotnie ul. Rybna 4, obecnie Lipowa 13) i stale poszerza kolekcję o nowe nabytki. Prowadzi również działalność edukacyjną, organizując seminaria i warsztaty. Lubelska kolekcja została najpełniej zaprezentowana w 2010 roku we Lwowie podczas wystawy „Siła sztuki”, która odbyła się w Lwowskim Pałacu Sztuki (16 lipca–15 sierpnia 2010). Towarzyszyło jej sympozjum polsko-ukraińskie poświęcone tworzeniu kolekcji sztuki współczesnej, odnoszące się do zagadnień artystycznych, formalnoprawnych i finansowych.

Wielkopolskie Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych wyróżnia się na tle pozostałych, kładąc nacisk na fakt, iż zakupione prace muszą być eksponowane w publicznym miejscu. Kolekcja składa się głównie z rzeźb i instalacji. Mają stanowić kolejną atrakcję, która będzie przyciągać turystów i znawców do Poznania, dlatego też listę prac, mających znaczenie dla dzisiejszej sztuki współczesnej, przygotowują pracownicy Muzeum Narodowego oraz badacze sztuki współczesnej. Pierwszym sukcesem Wielkopolskiego Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych było otwarcie stałej ekspozycji dzieł Aliny Szapocznikow w poznańskim Muzeum Narodowym. Wielkopolska Zachęta, przy finansowym wsparciu Ministerstwa Kultury, wykupiła też dla Muzeum obraz Andrzeja Wróblewskiego Partyzanci. Pod koniec 2005 roku Towarzystwo zakupiło projekt znanego niemieckiego artysty Heinza Macka, który został zrealizowany w 2006 roku. Szesnastometrowa rzeźba – stela, zgodnie z wyborem twórcy, usytuowana jest naprzeciwko starego gmachu Muzeum Narodowego. Kolejną pracą zakupioną w ramach kolekcji wielkopolskiej oraz projektu Poznań Miasto Sztuki jest Life is a story Izabeli Gustowskiej, umieszczona w hali odlotów Portu Lotniczego Ławica. Poszczególne instalacje w przestrzeni publicznej, które cyklicznie zasilają zbiory wielkopolskiej Zachęty, pokazują rozmaite strategie artystyczne wobec przestrzeni miasta – spektakularne obiekty (Maciej Kurak), environmenty integrujące się z otoczeniem (Jan Berdyszak, Andrzej Banachowicz), przewartościowaną rzeźbę pomnikową (Sylwester Ambroziak, Małgorzata Kopczyńska) i wiele innych. Najnowszym nabytkiem wielkopolskiej Zachęty jest rzeźba Davida Černý’ego Golem, która stanęła w 2010 roku przy ruchliwych Alejach Marcinkowskiego. Realizacja najsłynniejszego czeskiego rzeźbiarza, którego prace można podziwiać w różnych miejscach publicznych w Pradze, stanowi dla Poznania duże wyróżnienie. Golem zaskakuje subtelną metaforyką – to unikalna praca na tle innych, wyrazistych i nieraz skandalizujących prac Černý’ego.

Dolnośląskie Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych we Wrocławiu oprócz gromadzenia kolekcji kładzie nacisk także na utworzenie we Wrocławiu instytucji kultury – Centrum Sztuki Współczesnej, powołanej w celu gromadzenia, ewidencjonowania i eksponowania dzieł sztuki, oraz na edukację i realizację projektów badawczych z obszaru sztuki najnowszej. Kolekcja wrocławskiej Zachęty koncentruje się na wybranych zjawiskach artystycznych konstytutywnych dla tradycji artystycznej środowiska wrocławskiego, a zarazem aktualizowanych w nowej sztuce. Wskazuje na „wyróżniającą Wrocław tradycję kontestacji instytucjonalnej i artystycznej, w którą wpisuje się ruch sensybilistów z lat 50., wrocławskie środowisko sztuki konceptualnej z lat 60. i 70. oraz zjawiska artystyczne związane z ruchami wolnościowymi lat 80. i przemianami początku lat 90.”[6]. W kolekcji wrocławskiej Zachęty znajdują się interesujące i istotne realizacje wideo Mirosława Bałki, Andrzeja Dudka-Dürera, Wojciecha Gilewicza, Hannah Adad, Grupy Sędzia Główny, obiekty Grupy Luxus (legendarnej wrocławskiej grupy transawangardowej), malarstwo Basi Bańdy, Dariusza Korola, Andrzeja Dłużniewskiego, wielkoskalowe instalacje Tomasza Domańskiego, Tomasza Bajera. Przekrój przez rozmaite media i trafny dobór nazwisk sprawia, że kolekcja stanowi ciekawą i reprezentatywną soczewkę dla polskiej sztuki.

Inne stowarzyszenia, gromadzące własne kolekcje sztuki najnowszej, to: Pomorskie Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych w Gdańsku, Regionalne Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych w Częstochowie (które skupia się głównie na malarstwie), Śląskie Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych w Katowicach, Świętokrzyskie Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych w Kielcach, Małopolska Fundacja Muzeum Sztuki Współczesnej w Krakowie, Warmińsko-Mazurskie Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych w Olsztynie, Opolskie Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych, Lubuska Zachęta Sztuki Współczesnej w Zielonej Górze. Siedem lat istnienia lokalnych stowarzyszeń kolekcjonujących sztukę współczesną pokazało, w jaki sposób funkcjonują one w obrębie polskiej polityki kulturalnej i jakie przyjmują strategie. Każde z nich zakładało utworzenie reprezentatywnej interdyscyplinarnej kolekcji sztuki współczesnej – i w wielu przypadkach założenie to udało się zrealizować. Kolekcje białostocka, lubelska, wrocławska, łódzka, poznańska, szczecińska wyróżniają się na tle pozostałych bogatą, zróżnicowaną ofertą. Każda z nich łączy pierwiastek lokalny i świadomość własnych tradycji makroregionu z szerszą, ogólnopolską i europejską perspektywą. Problem, jaki pojawia się podczas poszerzania zbiorów, to spójność i jednolity charakter, który w obliczu takich kryteriów często ulega rozmyciu. Zachęty zdają się iść w tym przypadku dwutorowo – eksplorując lokalną tradycję artystyczną i znajdując dla niej adekwatne ekwiwalenty oraz śledząc tendencje w sztuce polskiej ostatnich lat. Kolekcje są również otwarte na szerokie spektrum gatunków i mediów, jakimi posługują się współcześni artyści. Aktualna sztuka nieskrępowanie przekracza granice sąsiednich dziedzin, opierając się na tej różnorodności. Zachęty tworzą wielostronny i wieloaspektowy program promocji współczesnej kultury. Często realizują także działalność edukacyjną i zmierzają do pobudzenia aktywności społecznej na rzecz sztuki. Dzięki sieci regionalnych Zachęt polskie kolekcjonerstwo ożywiło się i usprawniło cyrkulację sztuki najnowszej w polskim obiegu.

Marta Ryczkowska

.

[1] Paulina Zarębska, Kolekcja Lubelskiego Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych, [w:] Siła Sztuki. Kolekcja Sztuki Współczesnej Lubelskiego Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych [katalog wystawy], Lubelskie Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych, Lublin 2010, s. 33.

[2] Zachęta Sztuki Współczesnej, Profil kolekcji, http://zachetaszczecin.art.pl/index.php?q=profil.

[3] Ibidem.

[4] Idea kolekcji, http://www.zacheta.lublin.pl/IDEA_KOLEKCJI-1-30-5-60.html.

[5] Marcin Lachowski, Transgresje obrazu, [w:] Siła Sztuki…, s. 21.

[6] Dolnośląskie Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych, O kolekcji, http://www.zacheta.wroclaw.pl/kolekcja_o.html.