„NATAŠA”: nowy podmiot wchodzi na arenę kultury Partnerstwa Wschodniego

Kultura i społeczeństwo obywatelskie w Partnerstwie Wschodnim

Przeszło dziesięć lat temu Polska, kraje bałtyckie oraz inne państwa Europy Środkowo-Wschodniej wstąpiły do Unii Europejskiej. Od czasu, gdy w roku 2007 wymienione kraje dołączyły również do Układu z Schengen, granice zewnętrzne UE stwarzają dla obywateli europejskich państw regionu ryzyko podziału wzdłuż kolejnej linii uskoku wschód – zachód. Inicjatywy kulturalne i głosy intelektualistów z obu stron granic EU uświadamiają potrzebę rozwiązania tego problemu na wczesnym etapie. Zwłaszcza po rewolucji pomarańczowej w Ukrainie liczne niezależne fundacje, ale także instytucje rządowe zaczęły wdrażanie programów wsparcia i rozwoju współpracy kulturalnej przekraczającej nowe granice UE. Jednym ze skutków tych programów stało się pojawienie się nowej sceny kulturalnej, mocno zakorzenionej w aktywności społeczeństwa obywatelskiego i pracy rozwojowej organizacji pozarządowych, często funkcjonującej w sferze kultury i sztuki współczesnej. W 2008 r. tak zwane Partnerstwo Wschodnie, inicjatywa polityki zewnętrznej UE zgłoszona przez Polskę przy poparciu Szwecji, dodała nowego wymiaru politycznego do istniejących ówcześnie starań w zakresie transgranicznej współpracy kulturalnej podejmowanych przez coraz bardziej intensywne, wciąż jednak ograniczone grono podmiotów.

Od czasu wejścia programu w życie w 2009 roku Partnerstwo Wschodnie określa transgraniczne relacje UE z Armenią, Azerbejdżanem, Białorusią, Gruzją, Mołdawią oraz Ukrainą na podstawie szeregu celów polityki zagranicznej i związanych z nimi obszarów rozwoju społeczno-ekonomicznego. Tak zwane PW uzupełnia politykę sąsiedztwa UE prowadzoną w ramach Wymiaru Północnego (z krajami bałtyckimi, państwami północnoeuropejskimi oraz Rosją) i Partnerstwa Euro-Śródziemnomorskiego. Wszystkie te programy ramowe w zakresie polityki sąsiedztwa UE zawierają otwarte, chociaż dość ogólne deklaracje poparcia dla współpracy międzyrządowej w dziedzinie reform polityki kulturalnej, w której wiodącą rolę powinny odgrywać podmioty społeczeństwa obywatelskiego. W porównaniu ze wszystkimi innymi programami polityki sąsiedztwa UE, Partnerstwo Wschodnie określa bezpośrednie konsultacje i współpracę ze społeczeństwem obywatelskim jako integralny komponent procesu opracowania porozumień w zakresie wspólnej polityki. Wobec tego podczas założycielskiego szczytu głów państw PW i UE w 2009 r. w Pradze oficjalnie wyrażono poparcie dla platformy dyskusji i komunikacji między sektorem publicznym i obywatelskim, tzw. Forum Społeczeństwa Obywatelskiego Partnerstwa Wschodniego. Rekomendacje Forum, propozycje ustawodawcze oraz rezolucje wypracowane w ramach corocznych spotkań przedstawicieli społeczeństwa obywatelskiego powinny być oficjalnie uznane we wszystkich relacjach międzyrządowych między Unią Europejską a państwami Partnerstwa Wschodniego. Te kanały wzajemnych konsultacji i komunikacji w rzeczywistości cechowały się mniejszą zdolnością przepustową i skutecznością, niż tego pierwotnie oczekiwały wszystkie strony. Połączenie kilkuset przedstawicieli NGOsów z całej Europy w samoorganizowany, strategicznie spójny i nastawiony na cel proces komunikacji z instytucjami i urzędami UE okazało się poważnym wyzwaniem dla społeczeństwa obywatelskiego. Jednak z perspektywy sektora kultury oficjalna akceptacja Forum jako platformy upoważnionej do opracowywania polityk i strukturalnego partnera w procesie podejmowania decyzji przez UE istotnie zwiększyła publiczne uznanie dla nieustannie rosnących liczebnie inicjatyw w tym zakresie pochodzących z dziedziny kultury i spowodowała znaczne efekty przyspieszenia. Inicjatywy te albo są bezpośrednio kierowane przez społeczeństwo obywatelskie, albo też angażują sektor kultury w charakterze partnera strukturalnego bądź beneficjenta.

Od czasu pierwszego spotkania w Brukseli w 2009 r. Forum Społeczeństwa Obywatelskiego Partnerstwa Wschodniego działa w ramach pięciu grup roboczych odpowiadających czterem platformom tematycznym Partnerstwa Wschodniego. Kulturę umiejscowiono, obok problematyki edukacji, młodzieży, wolontariatu i innych „miękkich” obszarów, w stosunkowo luźnej grupie roboczej ds. kontaktów międzyludzkich. W związku z tym podczas drugiego spotkania Forum Partnerstwa Wschodniego, które odbyło się w 2010 r. w Berlinie, niewielka grupa inicjatywna przedstawicieli organizacji pozarządowych z Ukrainy i Białorusi we współpracy z Europejską Fundacją Kultury (ECF) z Amsterdamu zdecydowała się zwiększyć uwagę na sprawy kultury i zainicjowała stworzenie podgrupy. Podgrupa ta zajmuje się zwłaszcza wszystkimi zagadnieniami z zakresu polityki kulturalnej, które są omawiane w ramach grupy roboczej nr 4. ECF jest jednym z najbardziej liczących się niezależnych donatorów, nadających wsparcie dla współpracy kulturalnej przekraczającej granice UE oraz uznanym orędownikiem reformy polityki kulturalnej w krajach Partnerstwa Wschodniego i na poziomie polityki unijnej. Od roku 2007 dość liczna grupa nowoutworzonych kulturalnych organizacji pozarządowych z państw Partnerstwa Wschodniego działa jako lokalni partnerzy w programach ECF skierowanych na budowanie potencjału, mobilność i nawiązywanie kontaktów, takich jak „Ukraińska Sieć Kultury” czy „Tandem” – Program wymiany menedżerów kultury. Zatem, przemawiając do tych wspólnot programowych i docierając do innych trwających projektów kulturalnych, nowa podgrupa ds. kultury w ramach Forum zaczęła rosnąć jako rezerwuar dla aspiracji najbardziej aktywnych w dziedzinie kultury NGOsów w zakresie reformy polityki kulturalnej.

Kluczowy wymóg stawiany przez tę grupę społeczeństwa obywatelskiego reprezentującego scenę kultury niezależnej to nawiązanie regionalnego dialogu w zakresie polityki kulturalnej. W tego rodzaju dialogiczny proces roboczy powinny zostać włączone samorządy i rządy państwowe, niezależne organizacje, nareszcie sektor biznesu we wszystkich krajach Partnerstwa Wschodniego i UE. Ustawiczny proces reform powinien docelowo doprowadzić do głębokiej modernizacji standardów w zakresie polityk, a także do całkowitej przebudowy struktur pomocowych, co doprowadziłoby do rzeczywistego uznania kultury za ważny filar rozwoju społeczno-ekonomicznego w regionie. Kierując się przewodnimi zasadami i sloganem „Transparentność i partycypacja na rzecz kultury”, przedstawiciele podgrupy ds. kultury z Mołdawii, Gruzji, Polski, Chorwacji i Holandii na zaproszenie Komisji Europejskiej ponownie zaprezentowali proponowany przez nich program roboczy na Konferencji Ministrów Kultury UE i PW, która odbyła się w 2013 r. w Tbilisi.

Nowe inicjatywy kulturalne w Partnerstwie Wschodnim

Kultura należała do pierwszych obszarów polityki Partnerstwa Wschodniego, dla których Komisja Europejska uruchomiła specjalny regionalny program finansowania i wsparcia w 2011 r. Obok wzmocnienia potencjału instytucji publicznych, samorządów oraz organizacji pozarządowych, kilka zakrojonych na szeroką skalę projektów rozwojowych w zakresie kultury zaczęło angażować niezależne organizacje kulturalne z państw Partnerstwa Wschodniego i (przeważnie) z państw sąsiadujących z UE. Jednym z projektów współfinansowanych z Programu ds. Kultury Partnerstwa Wschodniego jest SPACES – Sustainable Public Areas for Culture in Eastern Countries. Projekt został wymyślony i jest obecnie wdrażany przez siedem partnerskich organizacji społeczeństwa obywatelskiego z Mołdawii, Ukrainy, Armenii, Gruzji, Austrii, Luksemburga i Chorwacji. Jako regionalny projekt Partnerstwa Wschodniego, jest skierowany na wzmocnienie potencjału nieinstytucjonalizowanych podmiotów w dziedzinie kultury (z reguły samoorganizowanych organizacji kulturalnych oraz innych podmiotów, które nie są powołane samorząd czy władze państwowe i nie są finansowane wyłącznie z jednego (publicznego) źródła), szczególnie w bezpośrednio zaangażowanych państwach Partnerstwa Wschodniego, poprzez pracę przede wszystkim nad zagadnieniami z zakresu polityki przestrzennej i reformy polityki kulturalnej. Projekt jest poświęcony problemom partycypacji obywatelskiej w kwestiach rozwoju miast oraz przestrzeni i dóbr publicznych – ten obszar problemowy objawił się ostatnio jako jeden z palących problemów na skalę całej Europy. Zgodnie z podstawowym założeniem, to właśnie niezależny i nieinstytucjonalizowany sektor kultury jest potencjalnie w stanie wygenerować „żywiołowe” innowacje miejskie poprzez interwencje artystyczne i projekty kulturalne, które, z kolei, tworzą nową i wyjątkową normę społeczną – nie tylko w rozumieniu poprawy jakości życia miejskiego, ale też jako wkład w umocnienie spójności społecznej i sięgania po oddolny transformacyjny potencjał obywateli. W ciągu ostatnich kilku lat w różnych segmentach kultury i sztuki coraz większą uwagę zwracano na palące tematy polityczne i ogólnie społeczne. W wyniku tego doszło do nałożenia na siebie dyskusji społeczeństwa obywatelskiego i aktywności obywatelskiej w tych dwu obszarach. Co za tym idzie, operatorzy kultury często inicjują ruchy obywatelskie o podłożu politycznym oraz akcje (protestacyjne). To zdarza się zwłaszcza w sytuacjach, kiedy mechanizmy publiczne zbaczają z drogi którą im pierwotnie wyznaczono, kiedy państwo wycofuje się z pełnienia roli publicznej i zachodzi potrzeba stworzenia nowych form rządów. Jest to ostry temat do dyskusji dotyczącej nie tylko społeczeństw tych państw Partnerstwa Wschodniego, które są zaangażowane w finansowany przez Unię Europejską projekt „SPACES”. Stworzenie na nowo procesu partycypacji publicznej albo jego renegocjacja to kwestia niezwykle aktualna i bardzo na czasie także dla obywateli państw przechodzących proces destrukcyjnych i fundamentalnych zmian gdziekolwiek w Europie.

Obok tych niezależnych inicjatyw kulturalnych i nowych programów UE dla Partnerstwa Wschodniego, coraz większą rolę w międzynarodowej współpracy kulturalnej, zwłaszcza z udziałem Ukrainy, zaczęły odgrywać instytucje rządowe, szczególnie polskie. W ten proces od samego początku są włączone nie tylko instytucje państwowe i krajowe programy rządowe, lecz także samorządy – jak chociażby miasta Wrocław i Lublin, które z wyprzedzeniem wkroczyły na tę arenę. Lublin, na przykład, w roku 2011 zorganizował pierwszy Kongres Kultury Partnerstwa Wschodniego, którego następna edycja odbyła się w październiku 2013 r. Ostatni Kongres posłużył jako szeroka, przekraczająca granice strefy Schengen platforma spotkania dla wielu organizacji pozarządowych z UE i krajow Partnerstwa Wschodniego, która w końcu okazała się katalizatorem dla stworzenia nowej inicjatywy społeczeństwa obywatelskiego Partnerstwa Wschodniego w obszarze kultury.

Powołanie „Natašy” – Platformy Społeczeństwa Obywatelskiego Partnerstwa Wschodniego dla Kultury

Nowa platforma nazwana „Nataša” zrzesza głównie kulturalne organizacje pozarządowe, które działają w państwach Partnerstwa Wschodniego i w Unii Europejskiej. Ta inicjatywa opiera się na szereg już istniejących powiązań między grupą niezależnych organizacji kulturalnych. W ciągu ostatnich lat te NGOsy współpracują w ramach jednej albo kilku spośród wymienionych wyżej inicjatyw. Jak już wcześniej wspomniano, w ostatnim okresie stale zwiększała się liczba lokalnie zakorzenionych projektów transgranicznych w dziedzinie sztuki, jak również oferta nowych programów pomocowych dla współpracy ponad granicami strefy Schengen, wzmocnienia potencjału organizacyjnego i reformy polityki kulturalnej w kontekście Partnerstwa Wschodniego. Na początku roku 2013 ten proces doprowadził do powstania pomysłów o próbie sformalizowania wszystkich istniejących i wciąż tworzących się więzów współpracy poprzez powołanie nowej Sieci Kultury Partnerstwa Wschodniego. Toteż podczas ostatniego Kongresu Kultury Partnerstwa Wschodniego w Lublinie grupa kluczowych graczy w dziedzinie kulturalnych organizacji pozarządowych wykorzystała to spotkanie regionalne jako platformę dla dalszych dyskusji i rozwijania tych pomysłów.

Jednym z „wąskich gardeł” szybko zidentyfikowanych przez grupę roboczą na Kongresie w Lublinie było szeroko rozpowszechnione i wciąż dziś rosnące wśród działających w całej Europie kulturalnych NGOsów zjawisko ograniczonego potencjału finansowego i skąpych zasobów czasowych i ludzkich. Jeszcze większym problemem jest to dla wciąż kruchych scen kultury niezależnej w państwach Partnerstwa Wschodniego. Do dzisiaj nowe lokalne podmioty w tych państwach nie mogą właściwie liczyć na jakieś istotne wsparcie dla konsolidacji ich działalności poza pracą od projektu do projektu. Zwiększenie skali ich działalności poprzez dodanie nowych kierunków działań, co samo z siebie jest zadaniem trudnym, często jest olbrzymim wyzwaniem strukturalnym, z którym da się zmierzyć tylko na dłuższą metę. Dlatego też nowe pomysły na projekty i struktury sieciowe powinny zawsze przechodzić sprawdzian rzeczywistości, pokazujący ile tak naprawdę czasu i dobrowolnego zaangażowania jego inicjatory są w stanie poświęcić na inwestowanie we wszystko co wychodzi poza ramy ich zwykłej działalności. Zbyt często pobudzanie nowych nicjatyw w Partnerstwie Wschodnim nie powodzi się, ponieważ sami pomysłodawcy z czasem nie potrafią utrzymać swoje pierwotne zaangażowanie na tym samym poziomie, a do tego dochodzi konieczność zapewnienia ich własnego organizacyjnego i finansowego przetrwania. Ponadto w wyniku poprzednich doświadczeń ukształtowała się uzasadniona niechęć do tworzenia nowych struktur, które w najgorszym wypadku nie wywołują innych skutków niż natychmiastowa walka o przetrwanie połączona z tworzeniem się zatorów finansowych i niepożądanym selekcjonowaniem. To były jedne z najbardziej istotnych powodów praktycznych, dla których grupa robocza przedstawicieli organizacji pozarządowych podczas lubelskiego kongresu w 2013 r. nie optowała w końcu za tworzeniem formalnie zarejestrowanej struktury sieciowej. Jednakże stworzenie – zamiast oficjalnej sieci – bardziej rozbudowanej i zorganizowanej, a jednocześnie otwartej platformy współpracy podkreśla inkluzywny, nieformalny, niereprezentacyjny oraz niebiurokratyczny etos współdziałania organizacji, które weszły do grupy inicjatywnej na Kongresie. Zatem „Nataša” celowo nie funkcjonuje jako prawnie zarejestrowana, oparta na członkostwie organizacja czy klub profesjonalistów. Jest raczej płynną platformą dla zbliżonych duchem inicjatyw kulturalnych i poszczególnych graczy w dziedzinie kultury, którzy pragną wspierać siebie nawzajem w głębokim zaangażowaniu w inne projekty kulturalne Partnerstwa Wschodniego, a także w programy i sieci, do których dołączyli już wcześniej.

Nowa platforma jest ze swojej natury grupą społeczeństwa obywatelskiego, która niemniej jednak jest zdecydowanie otwarta dla wszystkich podmiotów niezależnych, publicznych czy prywatnych, które są zainteresowane współpracą kulturalną w ramach Partnerstwa Wschodniego. „Nataša” wspiera, promuje oraz inspiruje zrównoważony rozwój kultury we wszystkich krajach Partnerstwa Wschodniego i działa w ścisłej współpracy z innymi państwami Europy w granicach układu z Schengen i poza nimi. Platforma ma na celu tworzenie więzi między już istniejącymi podmiotami, ale spodziewa się także na włączenie szeregu nowych graczy w dziedzinie kultury Partnerstwa Wschodniego dla uzyskania większej koordynacji i synergii działań. W wymiarze praktycznym platforma będzie gromadzić i udostępniać istniejącą wiedzę, doświadczenia zawodowe i zasoby dla realizowanych obecnie i w przyszłości projektów współpracy kulturalnej w ramach albo z udziałem Partnerstwa Wschodniego. Zadanie to będzie zrealizowane poprzez stworzenie odpowiednich kanałów online i otwartego, generowanego przez użytkowników zasobu wiedzy dla praktyków. Bardziej ważne jednak jest to, że „Nataša” jest także wspólnotą szeroko pojętego społeczeństwa obywatelskiego, wspierającą fundamentalnie ważną koalicję NGOsów Partnerstwa Wschodniego, która funkcjonuje jako podgrupa ds. kultury w ramach Forum Społeczeństwa Obywatelskiego Partnerstwa Wschodniego. Wewnątrz tego oficjalnego mechanizmu politycznego „Nataša” będzie opracowywać, uruchamiać, promować i reprezentować inicjatywy społeczeństwa obywatelskiego na rzecz reform polityki kulturalnej na poziomie wszystkich lokalnych, krajowych oraz unijnych organów decyzyjnych i procesów zarządzania, które dotyczą rozwoju kultury w krajach Partnerstwa Wschodniego. Takie inicjatywy w zakresie tworzenia polityk mają w końcu doprowadzić do przyjęcia znacznie zmodernizowanych strategii dla kultury, których wynikiem staną się rzeczywiste reformy i realizacja bardziej innowacyjnych pomysłów w zakresie rozwoju kultury przez lokalnych i europejskich decydentów. Inicjatywy „NatašY” także przyczyniają się do wkładu społeczeństwa obywatelskiego w długofalowe sztandarowe projekty oraz ich promocję. Do takich projektów należy sformułowany ostatnio pomysł powołania Fundacji Kultury Partnerstwa Wschodniego jako nowego funduszu publiczno-prywatnego założonego przez wszystkie strony zainteresowane Partnerstwem Wschodnim ze wszystkich sektorów i z całej Europy.

„Nataša” – kontrowersyjna nazwa jako symboliczne narzędzie uprawomocnienia oraz niektóre konceptualne rozważania na temat pojęcia „kultura niezależna”

Twórcy nowej platformy społeczeństwa obywatelskiego powołanej podczas Kongresu w Lublinie w roku 2013 chcieli podkreślić jej nieformalny, niereprezentacyjny i niebiurokratyczny charakter poprzez nadanie jej nazwy „Nataša”. Tę nazwę postrzegano jako próbę podkreślenia poprzecznych powiązań między różnymi europejskimi tożsamościami i ich podłożem historycznym. Celowo prowokacyjnym, a jednocześnie inspirującym punktem wyjścia dla grupy zebranych na Kongresie organizacji – inicjatorów platformy stało się rozpoznawalne w skali międzynarodowej imię kobiece, które, według ich zamierzeń, obfituje w znaczenia i wyzwala różne reakcje emocjonalne. Założyciele platformy byli całkiem świadomi tego, że ten wybór wiązał się z częściowo kontrowersyjnym zestawem konotacji i stereotypów. Jednakże poprzez nadanie platformie nazwy „Nataša” pragnęli także podkreślić swój niepokój z powodu wciąż panującego dyskursu wokół wciąż istniejących podziałów na linii wschód – zachód, w tym stereotypów płciowych i nierówności w stosunkach władzy, jak również pragnienie platformy je przezwyciężyć. Z pełną świadomością wszystkich pozytywnych i negatywnych wydźwięków tego transeuropejskiego imienia, zaproponowali je jako symbol oznaczający afirmację i uprawomocnienie bezbronnego podmiotu społecznego. Nazwę „Nataša” wybrano jako wyraz wiary społeczeństwa obywatelskiego w debatę i promowanie wartości kulturowych, które są ważną ścieżką emancypacji wiodącą w kierunku bardziej otwartych, równych i partycypatywnych społeczeństw.

Wybór na pozór oderwanego, a jednocześnie mocno obciążonego konotacjami imienia kobiecego jako nazwy dla węzła koordynacji i ochrony interesów społeczeństwa obywatelskiego stał się dość barwną sensacją (w mediach społecznościowych) od razu po tym, jak inicjatywa została ogłoszona podczas Kongresu w Lublinie w 2013 r. Stało się oczywiste, że dziedzina kultury pozostaje skomplikowanym obszarem w procesach Partnerstwa Wschodniego. Kultura nie tylko reprezentuje wszechogarniającą komunikację transgraniczną i narzędzie tworzenia połączeń miedzy ludźmi, lecz także pozostaje symbolicznym „polem walki” między sprzecznymi poglądami, postawami i wartościami – zwłaszcza na obszarze państw z i spoza UE, najbardziej zaangażowanych w procesy Partnerstwa Wschodniego. Tutaj kultura nadal odzwierciedla wszystkie gospodarcze, polityczne i społeczne cechy regionu – cały system, który nie sposób rozpatrywać oddzielnie od jakiegokolwiek postępu w przyszłości.

W całej Europie debata krytyczna dotycząca ukształtowanych społecznych i politycznych systemów wartości, a także poszukiwanie namacalnych strategii kreatywnych jako narzędzia wzmocnienia praw obywateli stają się ważnymi filarami tej nowej roli publicznej, którą „niezależna” scena kulturalna ma odgrywać poza właśnie sektorem kultury. Ale co właściwie mamy na myśli, kiedy mówimy o potencjalnych funkcjach społecznych i politycznych, które „kultura niezależna” mogłaby pełnić w krajach Partnerstwa Wschodniego? Czy samo określenie „niezależna” nie wymaga najpierw dokładniejszej refleksji?

Analizując rozwój nowych, względnie młodych, kształtujących się scen kulturalnych Europy Wschodniej, które powstały w przeciągu mniej więcej dwu ostatnich dekad, zwykle używamy wobec nich określenia „niezależne”. Często traktujemy ten wyraz jako pewnik, nie zastanawiając się tak naprawdę, co znaczy owa „niezależność”. Zwykle nie stawiamy pytania: „niezależna od czego”? (Chociaż analiza kontekstowa polityki kulturalnej wykonana w ramach wymienionego wyżej projektu PW „SPACES” wielokrotnie stawała przed dokładnie tym samym pytaniem.) W niektórych bardziej świeżych badaniach odnoszących się do naszego tematu na przykładzie analizy sytuacji w Chorwacji badacze rozróżniają dwie różniące się koncepcje (patrz: Vidović 2014).

W słownictwie używanym przez publicznych administratorów kultury termin „kultura niezależna” obejmuje wszystkie struktury organizacyjne, które nie są powołane przez miasto, powiat czy państwo, ani też nie są ich własnością. Ten tak zwany nieinstytucjonalizowany segment kultury dotyczy sektora prywatnego i obywatelskiego, tradycyjnych i współczesnych form kulturowych. Jednakże w bardziej wąskim i bardziej dokładnym znaczeniu, jak twierdzą cytowani badacze, wyraz „niezależna” odnosi się do szeregu emancypacyjnych, inkluzywnych, edukacyjnych oraz krytycznych współczesnych praktyk kulturowych, jak już pokazano na przykładzie wymienionych wyżej projektów.

Być może, konieczność takich ustaleń terminologicznych jeszcze nie w pełni wyłoniła się jako temat dyskursu zawodowego w krajach PW. Dlatego też ważne jest, by określać, czego dokładnie dotyczy kultura „niezależna”, o której mówimy. Jaki mógłby być istotny wkład jej zwolenników w owocny rozwój kultury w kontekście Partnerstwa Wschodniego? Według Vidović (2014, w druku), niezależne praktyki kulturowe i inicjatywy oddolne tworzą dynamiczny i heterogeniczny obszar, który:

1. kształtuje współczesny charakter miasta,

2. odgrywa kluczową rolę w transformacji istniejącego systemu kulturowego,

3. wpasowuje się w panującą matrycę kulturową poprzez stosowanie nowych modeli samoorganizacji i taktycznego tworzenia sieci.

Niektórzy twierdzą, że ze względu na ten nowy zestaw ról określenie kultury jako „niezależnej” czy „alternatywnej” nie jest już właściwe. O ile nowe podmioty kulturalne, które do tej pory otrzymały miano „niezależnych”, właściwie dążą ku temu, by wywierać wpływ, transformować i przekształcać panujący system kulturowy, powinny stać się czynnikami zmiany – to znaczy, że działają w sposób polityczny.

W epoce neoliberalizmu ekonomicznego i wszechogarniającego konsumpcjonizmu nie możemy żyć w złudzeniu i wierzyć w to, że kultura nie jest częścią tego systemu i że produkt kultury nie jest towarem, który wymieniamy na rynku jak każdy inny. To jednak nie oznacza, że nie należy dołączyć do debaty na temat rekonceptualizacji panującego dyskursu ekonomicznego i politycznego poprzez kwestionowanie i podważanie strategii istniejącej sytuacji. Należy dążyć do zbudowania dyskursu krytycznego wobec systemu, w ramach którego się funkcjonuje. Powinniśmy próbować wywołać zmianę, wykorzystując wszelkie środki, jakie mamy do dyspozycji. Platforma „Nataša” obstawa przy wkładzie społeczeństwa obywatelskiego w ten proces. Platforma jest pomyślana jako krytyczny, poprzeczny węzeł, skupiający pracowników kultury, gotowych do refleksji nad swoją kondycją jako producentów kultury we własnych kontekstach. Biorą udział w toczących się europejskich debatach poprzez wymianę międzynarodową i przyczyniają się do rozwoju kultury swoich ojczystych regionów na wschodzie czy zachodzie, a także całego projektu europejskiego, opracowując narzędzia emancypacji poprzez myślenie krytyczne i konkretne działania (kulturalne).

Ostatnie postępy i perspektywa na rok 2014

Na tę chwilę platforma „Nataša” nie posiada sekretariatu ani nie zatrudnia pracowników. Wszystkie prace koordynacyjne i podejmowanie inicjatyw opierają się na nieodpłatnej pracy, staraniach wolontariuszy i poświęceniu organizacji oraz osób prywatnych, które angażują się w realizację celów platformy. Niemniej jednak został przyjęty program roboczy na rok 2014, który ma na celu zasygnalizowanie priorytetów społeczeństwa obywatelskiego na szlaku przeprowadzenia reformy kultury i rozwoju w krajach Partnerstwa Wschodniego. Fundamentem promowania celów i działalności platformy będzie szereg niskonakładowych narzędzi komunikacji, głównie mediów społecznościowych, które będą wspierały prace grupy inicjatorów „NatašY” w terenie. Członkowie-założyciele platformy zaczęli działać jako „lokalni ambasadorowie” w miejscach swojej działalności, w których oni będą reprezentować cele oraz interesy „NatašY” w lokalnych działaniach, wspierających społeczeństwo obywatelskie, a także starają się nawiązać więzi ze spokrewnionymi inicjatywami i rozszerzyć regionalną w skali PW oraz paneuropejską sieć poparcia.

Mniejsza grupa pracowników kultury skupionych w „NatašY” będzie nadal reprezentować platformę jako podgrupa ds. kultury w ramach przyszłych edycji Forum Społeczeństwa Obywatelskiego Partnerstwa Wschodniego lub innych wydarzeń społeczeństwa obywatelskiego w skali PW. Coraz częściej takie spotkania pozwalają na rzeczywiste, nastawione na wynik konsultacje z decydentami na poziomie rządów państw UE i PW, a także na bezpośrednie komunikowanie się z Komisją Europejską. Na przykład, we Wspólnej Deklaracji przyjętej na ostatnim szczycie Partnerstwa Wschodniego w ramach prezydencji Litwy w Radzie UE dobitnie stwierdzono, że „dialog polityczny w sprawie modernizacji polityk kulturalnych w krajach partnerskich Europy Wschodniej” pozostaje strategicznym priorytetem.

W roku 2014 platforma „Nataša” także będzie promować i wspierać dalsze starania w zakresie realizacji innego sztandarowego pomysłu, który omawiano podczas Kongresu Kultury Partnerstwa Wschodniego w Lublinie – powołania nowej i niezależnie działającej Fundacji Kultury Partnerstwa Wschodniego. W trakcie debat grupy roboczej większość uczestników podzieliła kluczową opinię zakładającą, że narzędzia pomocy i wsparcia dla przyszłego rozwoju kultury należy przekazać pracownikom kultury działającym w terenie i bardziej osadzić je w odpowiednich realiach. Należy zatem tworzyć przyszłe narzędzia pomocy w taki sposób, aby były inspirowane i generowane przez zapotrzebowania i doświadczenia praktyczne wiarogodnych graczy w tej dziedzinie. Takie nowe narzędzia miałyby w szczególności uwzględniać nowe osiągnięcia i potrzeby wsparcia zgłoszone przez nowo powstające inicjatywy społeczeństwa obywatelskiego. Tego istniejące programy jeszcze w pełni nie uwzględniają. Ponadto niezmiernie ważne jest, by rozszerzyć bazę finansową nowych programów poprzez zaangażowanie środków z różnych źródeł publicznych i prywatnych z i spoza regionu PW. Fundacja Kultury Partnerstwa Wschodniego mogłaby nie tylko odgrywać wiodącą rolę w bardziej zrównoważonym rozwiązywaniu problemu permanentnego braku środków finansowych dla rozwoju kultury w skali regionu PW. Pozwoliłaby także stworzyć zrównoważoną paneuropejską strukturę która by promowała, opracowywała i zapewniała długofalowe reformy polityki kulturalnej i wzmocnienie potencjału strukturalnego. Ogłoszone wcześniej przedłużenie wsparcia EU dla dalszego wzmocnienia potencjału poprzez kontynuację Programu ds. Kultury Partnerstwa Wschodniego, a także przywiązywanie przez rządy państw PW większej uwagi do kwestii spełnienia wymogów wstąpienia do nowego programu ds. kultury UE „Kreatywna Europa” dają przestrzeń do zbadania nowych pomysłów i możliwości. W 2014 roku platforma „Nataša” będzie nadal wspierała pomysł powołania nowej niezależnej fundacji, która gromadziłaby wiedzę, umiejętności i zasoby w jednej strukturze partnerstwa skupiającej wszystkie zainteresowane publiczne, obywatelskie i prywatne podmioty kulturalne oraz wszystkich związanych z tematem graczy politycznych w całym regionie. Jednakże utworzenie takiego konsorcjum to przedsięwzięcie strategiczne na wielką skalę. Jego realizacja będzie zależała nie tylko od inicjatywy i zapału podmiotów społeczeństwa obywatelskiego, lecz także od gotowości wsparcia tego sztandarowego pomysłu przez wpływowych sojuszników w środowisku decydentów politycznych i w sektorze prywatnym.

Najważniejsze jednak jest to, że platforma „Nataša” pragnie zostać coraz bardziej inspirującym narzędziem koordynacji dla wsparcia podmiotów społeczeństwa obywatelskiego w obszarze kultury poprzez fizyczne oraz intelektualne przekraczanie granic EU. Osiągnąć to można wyłącznie opierając się na wzajemnej solidarności wśród lokalnych inicjatyw prowadzących do zmian. Budowanie wspólnych celów i poczucia wspólnoty ponad granicami politycznymi, ekonomicznymi i społecznymi pozostanie nadrzędną wartością dla platformy, bez względu na to, jaki kształt i orientację przyjmie zewnętrzne otoczenie geopolityczne w roku 2014. Nawet jeśli nie wiadomo w tej chwili, do czego doprowadzą ostatnie wydarzenia w Ukrainie, już udowodniły znaczenie wszecheuropejskiej solidarności oraz kluczową rolę podmiotów kultury i strategii emancypacji kulturowej w procesie pobudzania ruchów społeczeństwa obywatelskiego.

Philipp Dietachmair (Amsterdam), Nataša Bodrožić (Zagrzeb)

Tłumaczenie z języka angielskiego Andrij Saweneć

 

Odnośniki i źródła

Partnerstwo Wschodnie www.eeas.europa.eu/eastern

Wymiar Północny www.eeas.europa.eu/north_dim

Partnerstwo Euro-Śródziemnomorskie www.eeas.europa.eu/euromed

Ukraińska Sieć Kultury www.ukrkult.net

„Tandem” – Program Wymiany Menedżerów Kultury www.tandemexchange.eu

Program ds. Kultury Partnerstwa Wschodniego www.euroeastculture.eu

Project „SPACES” www.spacesproject.net

Kongresy Kultury Partnerstwa Wschodniego – Lublin http://congress.lublin.eu/

 Szczyt Partnerstwa Wschodniego – Wilno www.eu2013.lt/en/vilnius-summit

Dea Vidović, Razvoj novonastajućih kultura u gradu Zagrebu od 1990 do 2010 (praca doktorska, Uniwersytet w Zagrzebiu, 2014 [w druku])

Philipp Dietachmair jest menedżerem programowym ds. polityki sąsiedztwa UE w Europejskiej Fundacji Kultury w Amsterdamie. Zajmuje się opracowywaniem i koordynacją długofalowych programów w zakresie wzmocnienia potencjału dla państw Partnerstwa Wschodniego, był współzałożycielem i koordynatorem podgrupy ds. kultury w ramach Forum Społeczeństwa Obywatelskiego Partnerstwa Wschodniego. Jest jednym z pomysłodawców i założycieli „NATAŠY” – Platformy Społeczeństwa Obywatelskiego Partnerstwa Wschodniego dla Kultury.

Nataša Bodrožić jest kuratorką i pracownicą kultury, mieszka i pracuje w Zagrzebiu w Chorwacji. Współzałożycielka zagrzebskiego stowarzyszenia praktyk sztuki współczesnej „Slobodne Veze”. Brałą udział w wielu inicjatywach kulturalnych Partnerstwa Wschodniego, jak np. projekt „SPACES”, należy do grona pomysłodawców i założycieli „NATAŠY” – Platformy Społeczeństwa Obywatelskiego Partnerstwa Wschodniego dla Kultury.

Grudzień 2013 r.