Obserwatoria kultury
Prezentujemy ciągle aktualny w postawionych diagnozach raport Pétera Inkei [i] ze spotkania poświęconego obserwatoriom kultury w Europie (24-25 listopada 2006 roku w Budapeszcie). Dyrektor założonego w 1999 roku Obserwatorium Kultury w Budapeszcie dokonał tu przeglądu istniejących obserwatoriów, ich roli, form i zakresu działalności. Tytuł oryginału – „Buda retreat”. Źródło: http://www.budobs.org/budapest-retreat/budapest-retreat/report.html (red.).
Obserwatoria kultury w Europie to dla niektórych zjawisko bardzo dobrze znane. Już w roku 2002 Mark Schuster zauważył „dramatyczny wzrost ich liczby”.[ii] Z drugiej strony, nawet dziś, w roku 2007, są osoby, także związane z sektorem kultury, którym ten termin niewiele mówi. Nie dziwi więc znaczna liczba konferencji i warsztatów przeprowadzonych w 2006 roku, mających na celu pochylenie się nad tym zjawiskiem.[iii] Skoro liczba obserwatoriów kultury jest tak duża, powinniśmy przynajmniej ustalić, czym one są (oraz czym nie są). Z drugiej strony, ponieważ nawet najstarsze obserwatoria kultury są stosunkowo nowe (a w wielu częściach Europy jeszcze w ogóle nie istnieją), nie powinno dziwić, że obserwatoria, jako instytucja, budzą zainteresowanie niewtajemniczonych. Te okoliczności skłoniły Europejską Fundację Kultury do wsparcia organizacji spotkania dotyczącego obserwatoriów kultury w Europie.
Przed Spotkaniem na Zamku Buda nie istniała mapa obserwatoriów kultury w Europie. Uczestnikom udostępniono liczne listy oraz kilka zestawień (europejskich) obserwatoriów. Wcześniejsze prace na temat obserwatoriów kultury, na przykład Bilbao Reader czy artykuły z warsztatów w Belfaście, a także kilka publikacji w językach innych niż angielski, zostały udostępnione do konsultacji podczas warsztatów (Załącznik 3).
O formule spotkaniaFormuła warsztatów została zaproponowana przez Lidię Varbanovą, redaktorkę naczelną oraz menedżerkę LabforCulture. Spotkania miały być prowadzone w swobodnej, luźnej i kreatywnej atmosferze i stwarzać jak najlepsze warunki do formułowania maksymalnie innowacyjnych pomysłów, wymiany i sugerowania strategii i narzędzi kreatywnych. Pomóc miała w tym ograniczona liczba uczestników, którzy spędzają cały czas razem, włączając w to posiłki oraz dwie krótkie wycieczki. Spotkanie na Zamku Buda miało być pilotowym spotkaniem, mającym dowieść, że tego typu wydarzenie wpisuje się w misję LabforCulture – laboratorium gdzie tworzone są progresywne pomysły. |
Punktem wyjścia dla dyskusji był Plan spotkań załączony w niniejszym dokumencie, na który składa się lista zagadnień. Przypomina ona listę pytań postawionych przez Marka Schustera na początku wcześniej przytoczonej książki. Mark nie uczestniczył w naszych spotkaniach, a obserwatoria kultury stanowią tylko jedno z zagadnień podejmowanych w jego książce. Niemniej jednak była ona kilkakrotnie punktem odniesienia w trakcie dyskusji. Dlatego też będzie kilkukrotnie przytoczona, również ze względu na zawarte w „Informal Cultural Policy” [tak w oryginale – przyp. tłum.] („Informacja w polityce kulturalnej”) Schustera spostrzeżenia niezwykle istotne dla dyskutowanego zagadnienia.
Geneza
Podczas spotkań nie poświęcono wiele uwagi tematowi wczesnej historii obserwatoriów kultury. Mam tu na myśli literaturę. Schuster przyjmuje, że obserwatoria to „wynalazek francuski. Istnieją długie listy „observatoires” działających w szerokich kręgach sektorów społecznych we Francji. Dwa obserwatoria najczęściej wymieniane jako archetypy obserwatoriów kultury to Observatoire des politiques culturelles w Grenoble oraz Europejskie Obserwatorium Audiowizualne w Strasburgu, oba mieszczą się we Francji.”[iv] Schuster uznaje Zentrum für Kulturforschung za prototyp tego typu instytucji. Wydaje się, że centrum zostało założone zbyt wcześnie (1972), aby otrzymać nazwę „obserwatorium”. To samo dotyczy ERICArts założonego w 1993 roku.
W nawiązaniu do sugestii przedstawionych w Planie Działania (Stockholm Action Plan), przyjętego w 1998 roku na Międzynarodowej Konferencji w Sztokholmie poświęconej politykom kulturalnym, przez kilka kolejnych lat UNESCO promowało ideę obserwatoriów kultury. Raport na temat współpracy kulturalnej w Unii Europejskiej (powszechnie znany jako Ruffolo Report), sporządzony dla Parlamentu Europejskiego w 2001 roku, zawierał propozycję założenia europejskiego obserwatorium kultury. Choć do tego nie doszło, propozycja ta mogła przyczynić się do rozpowszechnienia rozpoznawalności tego rodzaju instytucji (pośrednio zaś doprowadziła do powstania Laboratorium Europejskiej Współpracy Kulturalnej – LabforCulture).
W ostatnich kilku latach obserwowaliśmy, z jednej strony, wzrost liczby powstających obserwatoriów kultury, z drugiej zaś kontemplację, opisywanie i omawianie tego zjawiska.
Określanie misji obserwatoriów kultury
(Wybrane definicje)
Oto jak Miralles definiował obserwatoria kultury w Bilbao Reader: „Obserwatoria, jako wyspecjalizowane struktury próbują znaleźć sobie miejsce gdzieś pomiędzy: akcją i refleksją, sztuką i terytorium, instytucjami i społeczeństwem.”[v] Eduard kończy swój artykuł wytyczając drogę, którą powinny podążać obserwatoria, przytaczając „łańcuch wiedzy”[vi] Colina Mercera: od danych (statystyki) poprzez informację (wskaźniki), wiedzę (punkty odniesienia) do mądrości (polityka).[vii]
Eduardo Delgado, napisał w 1999 roku: „Idea „obserwatorium” ma dług wdzięczności wobec astronomii. Jest ona oparta na założeniu, że złożony system regularnych ruchów może być oceniony jedynie przy użyciu zdyscyplinowanego rejestru trendów i zmian.” [viii]
Tak pisał sam Schuster o „gwałtownym namnażaniu się instytucji pod nazwą „obserwatorium kultury”. Ogólnie rzecz biorąc, instytucje te powstały, aby pełnić rolę mediatorów w procesie dostarczania twórcom polityki istotnych danych i informacji z zakresu kultury.” [ix]
Definicja dostępna na stronie LabforCulture mówi: „Obserwatoria kultury nie tylko obserwują zjawiska, ale także identyfikują trendy oraz tendencje w sektorze kultury. Monitorują i rozpowszechniają wyniki swoich obserwacji jednocześnie rozwijając strategie czerpiące z minionych trendów w kulturze i prognozujące rozwój wydarzeń. Obserwatoria działają na różnych poziomach: międzynarodowym, narodowym, regionalnym, subregionalnym i lokalnym. Dla europejskich twórców polityki obserwatoria kultury będą odgrywały coraz ważniejszą rolę w budowaniu polityk.”
Obserwatorium w Grenoble skupia się na lokalnych i regionalnych społecznościach, a swoją misję określa jako promowanie wiedzy, ocenę i analizę przyszłościową lokalnych i regionalnych działań kulturalnych oraz porównywanie ich w skali narodowej i międzynarodowej.
Strona internetowa portugalskiego obserwatorium kultury jako cel definiuje „produkowanie i rozpowszechnianie, w sposób uporządkowany i regularny, informacji na temat bieżących trendów w dziedzinie działań kulturalnych ze szczególnym naciskiem na badania odbiorców kultury, wydarzenia kulturalne i ich konsekwencje, polityki kulturalne, agentów kultury i badania instytucji kultury.”
Na stronie obserwatorium kultury Piemontu czytamy: „Dziedzictwo sztuki i kultury, muzea i przemysły kreatywne są uważnie monitorowane… Nasz cel – ocena wpływu polityk kulturalnych na poszczególne obszary, stanowi precyzyjny kierunek badań, które są rozszerzane poprzez porównywanie z włoskimi i zagranicznymi Obserwatoriami i badaczami.” (Jaka szkoda, że nie możemy przeczytać rozważań Luca del Pozzolo na temat funkcji obserwatoriów, którymi zafascynował publiczność w Bilbao i Bolonii.)
(Podejście pełne pasji)
Konkluzją spotkania na Zamku Buda było zdefiniowanie misji obserwatoriów jako przyczynianie się do zwiększenia profesjonalizmu w dziedzinie kultury. Na spotkaniu panował duch partyzancki. Uczestnicy byli zdania, że obserwatoria w żadnym wypadku nie powinny ograniczać się do produkowania danych i wskaźników, ale powinny podsuwać nowe odważne pomysły.[x] Obserwatoria kultury powinny zgłębiać interakcję pomiędzy artystycznymi, kulturalnymi, społecznymi i politycznymi obszarami w różnych środowiskach. Powinny gromadzić treści pozwalające na podejmowanie przyszłych inicjatyw w oparciu o wiedzę, nie tylko tworzyć biblioteki zasobów. Ta rola mediatora i katalizatora pomiędzy wiedzą i działaniami odróżnia obserwatoria od innych instytucji.
Najbardziej zasadniczy prelegenci określali główny cel obserwatoriów jako prowokowanie dyskusji z fachowcami, doskonalenie remediów na braki w polityce kulturalnej oraz pomoc animatorom kultury i zarządcom instytucji kultury.
(Podejście pełne sceptycyzmu)
Augustin Girard, jeden z założycieli omawianych instytucji opisywał „celowe użycie słowa „observatoire” jako „ostrożny” wybór. Zamierzone przesłanie było jasne – rzeczona instytucja nie była stworzona, aby rządzić i kontrolować, ale obserwować, monitorować i dostarczać informacji w sposób pasywny. Powtarzając jego słowa: Nie możemy zgodzić się na Centrum, ale możemy mieć Obserwatorium. To przyjemna nazwa. Obserwatorium jest miejscem negocjacji i interakcji. Nie osądza.” [xi]
Schuster nie ustępuje w sceptycyzmie mówiąc „Wprowadzenie kwestii rekomendacji do dyskusji o badaniach polityki kulturalnej jest problematyczne” i uznaje za słuszny wybór Amsterdamskiego Boekmanstichting „aby oddalić się od kontrowersyjnej sfery, łączenia badań z rekomendacją”.[xii]
Zakres obserwacji
Uczestnicy spotkań określili obszary, których ich obserwacje dotyczą. Dominująca okazała się sztuka, oraz, oczywiście, dziedzictwo.
Zamek Buda usytuowany jest w centrum kraju, w którym sektor kulturalny jest tradycyjnie dzielony na trzy główne sfery: sztukę, dziedzictwo i kulturę społeczną. Mimo, że ostatnia kategoria ma niepewny status w większości zachodnich krajów, reprezentanci Skandynawii podczas spotkań dopilnowali by została temu zagadnieniu poświęcona należna uwaga. Wspomniano, że w wielu społecznościach północnej i wschodniej Europy dziedzina ta jest dominującą jeśli chodzi o wydatki publiczne na kulturę. Ze względu na różnice narodowościowe, zidentyfikowanie tych obszarów nigdy nie jest proste.[xiii] Problem ze wzajemnym zrozumieniem miał miejsce również podczas naszych spotkań. Dlatego też, po serii terminów opisowych zdecydowaliśmy się na pozostanie przy terminach zaczerpniętych z języków ojczystych: folkbildning i közművelődés. Tak czy inaczej, z punktu widzenia niektórych obserwatoriów, kultura społeczna stanowi ważny obszar obserwacji.
Niemniej jednak, na poziomie społeczności lokalnej dwa obszary zostały wyróżnione (jako odrębne obiekty obserwacji): biblioteki publiczne oraz edukacja artystyczna.
Nie dziwił fakt, iż przemysły kreatywne czy przemysły kultury zostały uznane za obszary o rosnącym znaczeniu. Niestety, uczestnikom nie udało się przytoczyć konkretnych przykładów w jaki sposób obserwatoria kultury przyglądają się tym przemysłom. Zgodzono się natomiast, że działalność wydawnicza, produkcja muzyczna jak i inne gałęzie przemysłu wchodzą w zakres zadań obserwatoriów kultury, oraz że szczególna uwaga powinna zostać poświęcona małym przedsiębiorstwom (kultury).
Media są zdecydowanie czymś więcej niż częścią przemysłu kreatywnego. Stąd ich badanie i ocena wymaga determinacji i wiedzy kierunkowej. Niektóre z obecnych na spotkaniach obserwatoriów posiadały doświadczenie w obserwacji tak mediów, jak i nowych technologii.
Edukacja jest sektorem stale eksplorowanym przez niektóre obserwatoria (poza obszar wspomnianej edukacji artystycznej), które badają edukację i szkolenie na wielu płaszczyznach, zwracając szczególną uwagę na koncept „uczenia się przez całe życie”. Obserwatoria wykazujące się największą inicjatywą, których reprezentanci byli obecni na Zamku Buda, prezentowały wyniki badań nowych obszarów, takich jak turystyka, języki, kultura a zdrowie, kultura a zrównoważone środowisko, kultura a nowe technologie etc.
Oprócz obszaru kultury, zakres obserwatoriów ma dwa kolejne wymiary. Jednym z nich jest poziom geograficzny czy administracyjny naturalnie dzielący zasięg poszczególnych obserwatoriów. Niektóre z nich skupiają się na poziomie lokalnym czy regionalnym (np. fundacja Interarts z siedzibą w Barcelonie, czy Francuskie Obserwatorium Kultury w Grenoble), inne zaś obejmujące szerszy obszar, jak na przykład ERICArts, która to organizacja od zawsze obejmowała całą Europę (podobnie jak OCPA[xiv] całą Afrykę). Pośrodku możemy znaleźć narodowe obserwatoria kultury, i to ten właśnie poziom był początkowym celem spotkania. Jednakże już na etapie przygotowań stało się oczywiste, że podział ze względu na zasięg geograficzny jest mało istotny. Podejście, struktury, działania, czy metodologia tych obserwatoriów są bardzo podobne i bez względu na to czy skupiają się na miejskich czy globalnych politykach kulturalnych, w małym stopniu różnią się od siebie.
Często zapomina się o tym, że główny ciężar polityk kulturalnych i środków publicznych przekazywany jest przez władze centralne regionom i miastom. Podczas spotkania stało się jasne, że obserwatoria kultury zdają sobie sprawę ze znaczenia tych zmian i swojej w tym roli. Znajduje to odzwierciedlenie w wyborze zakresu działania poszczególnych obserwatoriów.
Trzecim wymiarem zakresu obserwacji są trzy sektory społeczeństwa: państwowy, prywatny i trzeci, który celowo zawężono aby nie komplikować sytuacji podawaniem kolejnych sektorów). Ponieważ podstawowym obiektem zainteresowania obserwatoriów są państwowe polityki kulturalne, głównym obszarem dla większości jest sektor publiczny. Co więcej, jeśli badane są (rzadziej) przedsiębiorstwa kultury bądź (częściej) kultura pozarządowa, to zazwyczaj w odniesieniu do polityk państwa.
Podczas naszego spotkania nie zgłębialiśmy się w obszary przedmiotów badań czy interwencji. Wspomniane były natomiast różne aspekty kultury, takie jak, różnorodność i międzykulturalizm, jak i sponsorowanie i inne.
Charakter działań obserwatoriów
Ogół rzeczywistych działań obserwatoriów jest tylko częściowo wybrany przez nie same. Z reguły, znaczna część zadań narzucona jest z zewnątrz, czy to określona przez „właścicieli” czy podyktowana chęcią przetrwania. Również obserwatoria kultury zależą od rynku – składają wnioski o granty, zarabiają sprzedając swoje produkty.
Na spotkaniu zauważono znaczne zróżnicowanie w zakresie działań prowadzonych przez obserwatoria. Szczęśliwie, nie spotkaliśmy się z ani jednym przypadkiem obserwatorium działającego pod rozkazami swoich założycieli (administracji, rynku grantów czy zleceń biznesowych) do takiego stopnia, że nie mogło ono zachować statusu obserwatorium.
Monitorowanie polityk kulturalnych i realiów kulturowych wymaga minimum stabilności i ciągłości oraz okresowego rozpatrywania tych samych kwestii. „Chronologiczne cykle i diachroniczne analizy są cennymi instrumentami pomagającymi zrozumieć trajektorie polityk kulturalnych oraz ich wpływy.”[xv] Ta potrzeba ciągłości jest główną cechą odróżniającą obserwatoria od innych rodzajów organizacji prowadzących badania na temat kultury (uniwersytetów, instytucji związanych z administracją publiczną czy działających w ramach firm doradztwa kulturalnego). Te instytucje mogą pozwolić sobie na przeskakiwanie pomiędzy różnymi projektami i zadaniami.
Wykonywanie zleceń zewnętrznych nie musi być przeszkodą czy utrudnieniem w wypełnianiu przez obserwatorium jego misji. Potrzeba odkrywania i eksploatacji nowych możliwości może otworzyć drzwi do poszerzania i zwiększania zdolności zrozumienia i interpretacji całej złożoności realiów kulturowych.
Rodzaje działań prowadzonych przez obserwatoria
Obserwatoria zbierają dane i inne formy informacji, tworzą kolekcje zasobów drukowanych i elektronicznych. Podkreślano, że równolegle z pierwszym obszarem (geograficznym), obserwatoria powinny śledzić trendy w innych krajach i regionach, aby porównanie było możliwe.
Przetwarzanie i analizowanie danych jest istotą pracy obserwatoriów; wyciąganie na światło dzienne niezbędnych faktów, porównywanie, identyfikowanie i zwracanie uwagi na trendy, wyciąganie wniosków i formułowanie rekomendacji istotnych z punktu widzenia wyborów i decyzji politycznych.
Obserwatoria kultury są regularnie proszone o informacje ad hoc, krótkie raporty lub konkretne rady wymagające prostych form znajdowania danych w istniejących zasobach drukowanych i internetowych. Częstokroć obserwatoria pozyskują informacje poprzez konsultacje drogą elektroniczną. Jednak znaczna część zbierania i przetwarzania informacji przybiera formę projektów, które niczym nie różnią się od badań naukowych. Prowadzenie badań stanowi podstawową aktywność wielu obserwatoriów kultury.
Poza opisanymi powyżej działaniami doradztwa politycznego i dostarczania informacji jako instytucje, na spotkaniu zwrócono także uwagę na usługi świadczone przez członków obserwatoriów jako indywidualnych ekspertów. Kluczowe osobistości jak i członkowie obserwatoriów o mniejszym doświadczeniu, obok wystąpień dotyczących zagadnień polityki kulturalnej, tworzą pulę specjalistów zdolnych do zasiadania w radach doradczych, monitorujących, przygotowawczych, wydawniczych, kwalifikacyjnych i innych. Jako że często są to komisje honorowe, obserwatoria kultury skrycie pełnią funkcję wylęgarni i szkoły ekspertów indywidualnych.
Obserwatoria kultury funkcjonują także jako tablice informacyjne, przekazując informacje o wydarzeniach kulturowych skierowane do profesjonalistów, a dotyczące przede wszystkim konferencji, przetargów, kwestii politycznych, publikacji itp. Dodatkowo, niektóre obserwatoria zbierają i rozpowszechniają informacje na temat wszelkich artystycznych i kulturowych wydarzeń.
Jak wspomniano podczas spotkania, wskaźniki kulturowe pełnią rolę Świętego Graala w tej dziedzinie, są wiecznie żywym tematem. Nie mniej jednak, potrzeba tworzenia wskaźników, nie wspominając o skonsolidowanych i ujednoliconych na poziomie międzynarodowym wyznacznikach, nie jest jeszcze do końca wyczerpana przez obserwatoria. (Ta obserwacja zmotywowała uczestników spotkania do zwiększonego wysiłku.)
Na spotkaniu okazało się, że jedne z najbardziej znanych obserwatoriów w Europie bardzo aktywnie zajmują się nauczaniem i szkoleniami. Oferta obejmuje zarówno jednodniowe seminaria (włączając trudne tematy takie jak doszkalanie prawników w zakresie praw autorskich), jak i pełnoprawne, akredytowane kursy dla animatorów i urzędników kultury oraz badaczy.
Najbardziej dynamiczne obserwatoria wychodzą poza to co sugeruje ich nazwa i pośredniczą we współpracy pomiędzy instytucjami rządowymi, lokalną administracją, twórcami polityki, środowiskami akademickimi, działaniami kulturowymi, społeczeństwem i innymi społecznościami. Działają jako katalizatory dla think tanków i na wiele innych sposobów przyczyniają się do postępu.
Produkty obserwatoriów kultury
Produkty obserwatoriów kultury można podzielić na dwie klasy, w zależności od dwóch grup działań. Jedne powstają w wyniku regularnych czynności obserwacyjnych, inne są owocem projektów ad hoc.
Najważniejsze obserwatoria produkują znaczne ilości regularnie wydawanych publikacji, książek, biuletynów czy czasopism. Zakres treści tychże jest niezwykle zróżnicowany, na przykład: raporty badawcze, metodologiczne i informatory polityczne, prezentacje statystyczne, sprawozdania z konferencji, etc. Publikacje są umieszczone wraz z informacjami dotyczącymi formy udostępnienia – drogą elektroniczną bądź (na zamówienie) pocztą, ceny – pełna, ze zniżką lub bezpłatnie. Niektóre publikacje sprzedawane są w tysiącach egzemplarzy!
Kilka mniejszych obserwatoriów również wskazało na publikację książek jako na główny produkt przeszłych i przyszłych badań.
Niektóre obserwatoria prowadzą zaawansowane usługi on-line z imponującą liczbą wejść na stronę. Faktycznie działania obserwatoriów kultury znacznie pokrywają się z działaniami internetowych portali kulturalnych.
W niektórych przypadkach godnymi uwagi produktami funkcjonowania obserwatoriów są złożone raporty, prezentujące dane i analizy dotyczące polityki kulturalnej i życia na danym obszarze. Doskonałym przykładem tego gatunku są analizy działalności kulturalnej w corocznych raportach przygotowywanych przez Obserwatorium Kultury Piemontu.
Adresaci
Tworzenie listy potencjalnych użytkowników obserwatoriów kultury okazało się dla uczestników wyjątkowo mało ekscytujące. W atmosferze ogólnego konsensusu co do grup klientów, pomimo znacznych rozbieżności w zakresie faktycznych grup docelowych obserwatoriów reprezentowanych w Buda. Główne kategorie prezentują się następująco:
- Osoby tworzące politykę, zarówno na poziome miast jak i małych miejscowości
- Urzędnicy kultury, począwszy od międzynarodowych organizacji aż po wspomniane wyżej poziomy lokalne
- Menadżerowie i pośrednicy kultury
- Akademicy: studenci, bibliotekarze, naukowcy
- Społeczeństwo, w tym dziennikarze, którzy mają za zadanie informować szerszą publikę.
Uczestnicy z zaskoczeniem przyjęli informację, że przynajmniej w jednym kraju dzieci i nastoletni uczniowie okazali się być użytkownikami strony obserwatorium kultury.
Szkolenia, jak możemy zauważyć, powiązane są niemal w każdym przypadku z funkcjami obserwatoriów kultury. Uczestnicy kursów szkoleniowych są bezpośrednimi użytkownikami produktów obserwatoriów, które mogą przybierać różne formy.
Status, przynależność, struktura i zarządzanie
„W ściśle taksonomicznym sensie, obserwatoria [kultury] nie stanowią oddzielnego czystego typu. Przeciwnie, pod jedną nazwą zbierają mnóstwo hybryd różnych modeli.” Ta uwaga Schustera[xvi] może odnosić się również do statusu prawnego, założycieli i sponsorów, spójności strukturalnej oraz zarządzania obserwatoriami kultury, nie tylko w Europie. Teorię tą potwierdza obserwacja Delgado: „Narzędzia monitoringu istniejące w Europie różnią się od siebie nawzajem do tego stopnia, że niemożliwym jest stworzenie wspólnej taksonomii.”[xvii]
Spotkanie w pełni potwierdziło ogromną różnorodność w strukturze obserwatoriów. Ta różnorodność dotyczy również ich statusu prawnego: od instytucji administracji publicznej, organizacji pozarządowych przez uniwersytety po prywatne firmy. Naturalnie, pojawiło się pytanie, czy któraś z tych afiliacji nie stanowi przeszkody w pełnieniu funkcji obserwatoriów, lub, jeszcze gorzej, czy nie jest z tymi funkcjami kompletnie niekompatybilna. Jednak na spotkaniu udało się określić wady i zalety tej sytuacji w stosunkowo równych proporcjach. Ustalono, na przykład, że środowisko uniwersyteckie ma dobre strony (np. dostęp do bystrych umysłów doktorantów) co stanowi przeciwwagę dla ryzyka izolacji akademickiej.
Wiele, być może nawet większość, obserwatoriów kultury jest wirtualna, w tym sensie, że nie mają one osobowości prawnej (moralnej). Obserwatoria te mogą mieć na swoim koncie ogromną liczbę namacalnych rezultatów i imponujących osiągnięć, jednak nie stanowią one odrębnych jednostek. Przykłady:
- Culturelink to ogólnoświatowy projekt instytutu naukowego IMO trwający już 10 lat. Brak odrębnego statusu prawnego nie wpływa negatywnie na prestiż tej „sieci sieci” w kulturze;
- Obserwatorium w Piemoncie powstało w rezultacie operacji szczegółowo opracowanej przy współpracy wielu prominentnych jednostek, jednak, jak się okażę, w efekcie jest to projekt Fundacji Fitzcarraldo;
- Nowo założone PACT rozpoczęło działalność w charakterze obserwatorium kultury jako inicjatywa organizacji, której głównym założeniem było pełnienie funkcji Punktu Kontaktowego ds. Kultury Rumunii.
Wywnioskować zatem można, że esencją obserwatorium kultury jest pełnienie rzędu funkcji, a nie przynależność instytucjonalna czy nawet metka obserwatorium.
Niemniej jednak, podczas spotkania określono dwa charakterystyczne typy obserwatoriów: jednostkowe i konsorcja. Te pierwsze zostały założone i (lub) ich właścicielem jest jedna organizacja, niekiedy jedna osoba, te drugie zostały stworzone, są nadzorowane i finansowane przez kilka systemów. Oto kilka przykładowych konsorcjów:
- Cupore, Helsinki, zostało założone wspólnie przez Uniwersytet Jyvaeskylae i Fińską Fundację Kulturalną;
- Portugalskie Obserwatorium Działalności Kulturalnej jest stowarzyszeniem non-profit, której założycielami są ministerstwo kultury, Instytut Nauk Społecznych Uniwersytetu Lizbońskiego oraz Państwowy Instytut Statystyczny.
- Obserwatorium w Piemoncie jest wspólnym przedsięwzięciem regionu Piemontu, prowincję i miasto Turyn, bank Compagnia di Paolo, Fundację Fitzcarraldo oraz kilka innych stowarzyszeń.
Prawdopodobnie najbardziej złożone obserwatorium, w Quebecu, nie było reprezentowane podczas spotkania. Obserwatorium kultury i komunikacji w Quebecu jest departamentem administracji publicznej i oddziałem Instytutu Statystycznego Quebecu (ta ostatnia funkcja przypomina nieco DEPS, jednostkę Francuskiego ministerstwa kultury, która pełni wiele funkcji państwowego obserwatorium). Z drugiej strony, obserwatorium w Quebecu prowadzi swoje działania pod egidą czterech organów administracji publicznej (z których jednym jest ministerstwo kultury), pod kierownictwem dziesięciu stałych oraz licznych komitetów tymczasowych.
Ten złożony wygląd systemów zarządzania oznacza skomplikowane procesy podejmowania decyzji. Jednak większa część obserwatoriów reprezentowanych na spotkaniu nie zgłaszała przypadków nadmiernego bądź zbyt głębokiego ingerowania w planowanie czy wykonywanie działań obserwatoriów.
Otwarte podejście do kwestii instytucjonalnego charakteru obserwatoriów kultury, które dominowało na spotkaniu, zostało rozwinięte poprzez przytoczenie kilu przykładów quasi obserwatoriów w regionie postsowieckim:
- Centrum polityki kulturalnej założone przez Fundację Soros w Kazachstanie;
- Centrum polityki kulturalnej w Mołdawii, ciągle w stadium tworzenia;
- Rada Sztuki w Mongolii jest pozarządową organizacją zaangażowaną w kwestie polityki.
Co więcej, w 17 krajach powołano do życia 19 Centrów Sztuki Współczesnej Sorosa, które działają aktywnie w takich obszarach jak media, działalność wydawnicza, sztuki wizualne oraz, w mniejszym stopniu, sztuki widowiskowe. Część z nich odgrywa rolę przestrzeni w której spotykają się aktorzy, twórcy polityki, badacze oraz media, zatem pełni niektóre funkcje obserwatorium.
Kto pracuje w obserwatoriach?
Kwestia pracowników obserwatoriów nie wzbudziła większego zainteresowania czy emocji wśród uczestników spotkania. Omówiliśmy zagadnienia związane z pracownikami etatowymi, zatrudnionymi w niepełnym wymiarze, wolontariuszami oraz wykonawcami zleceń. Monotonia związana z wypunktowaniem oczywistych kategorii zasobów ludzkich została przerwana gdy omawiany był udział studentów, rola stażystów oraz potencjał outsourcingu części prac do krajów (Europejskich) z niższymi płacami.
Różnice w rozmiarach obserwatoriów okazały się zaskakujące, nawet jeśli zdawaliśmy sobie z nich sprawę wcześniej. Do obsługi najmniejszych obserwatoriów wystarczą trzy, cztery osoby, po drugiej stronie zaś znajdują się agencje zatrudniające dziesiątki osób na stałe, bądź na pół etatu, zajmujących się obserwacją kultury.
Niestety, podczas spotkania pominięta została kwestia idealnych cech osobowości poszukiwanych u liderów i kluczowych członków obserwatorium kultury. Dlatego też zaprzepaszczona została szansa na określenie idealnego doboru pracowników ze względu na uprzednie doświadczenie czy usposobienie. Jakkolwiek można wnioskować, bazując z tonu wypowiedzi, że pożądanymi cechami jest ciekawość i głębokie oddanie kulturze.
Finanse
Fundusze były powracającym tematem dyskusji w czasie spotkania. Uczestnicy przekazywali sobie i potwierdzali informacje o ogromnej różnorodności schematów budżetowych. Jednak już przed spotkaniem wiedzieliśmy, że podczas gdy część obserwatoriów jest praktycznie w stu procentach finansowana z kasy państwowej, inne nie mają żadnych stałych strukturalnych źródeł finansowania. Jednakże, debata nie zakończyła się rozbieżnymi opiniami na ten temat: zwróciliśmy uwagę na realia różnych źródeł finansowania, jak i na dobre i złe strony każdej z możliwych opcji.
Okazało się, że obserwatoria, które są głęboko zakorzenione w sferze publicznej, generują często nawet połowę rocznego budżetu z innych źródeł jak np. sprzedaż publikacji lub porad, zbieranie opłat za kursy, zdobywanie grantów itp. Przykładem prawdopodobnie najbardziej kreatywnego zdobywania funduszy była współpraca z liniami lotniczymi, które w swoim magazynie pokładowym umieszczały artykuły jednego z obserwatoriów.
P.S. Przepis Żadne miejsce na ziemi nie trwa w pełnym komforcie bez obserwatorium kultury. Stworzenie obserwatorium kosztuje mniej niż się wydaje. Weź naczynie, stare lub nowe, duże lub małe, o niemalże dowolnym kształcie, nawet nie musi być twoje, możesz skorzystać z cudzego. Potrzebne nam będą: jedna część ciekawości, dwie części poświęcenia, oraz jedna część lojalności i dwie części myślenia dywergencyjnego, przyprawić szczyptą dystansu i buntu. Głównymi składnikami są indywidualności, najlepiej mieszanka z doświadczeniem w środowisku akademickim i kulturze. Dodatek pieniędzy w równych odstępach czasu nie pozwoli na śmierć obserwatorium czy przesiąknięcie niechcianymi smakami. Można udekorować nazwą obserwatorium. Będziesz zadowolony/zadowolona gdy obserwatorium będzie gotowe i będzie dobrze ci służyć. |
Załącznik 1
Uczestnicy Spotkania na Zamku Buda
Svante Beckman (Uniwersytet Linköping)
Geoffrey Brown (Manchester,Euclid)
Katalin Dudás (Budapeszt, Węgierski Instytut Kultury)
Judit Friss (Budapeszt,OB)
Aimee Fullman (Washington, byłe Centrum Kultury i Sztuki)
MagdalenaHillström (Uniwersytet Linköping)
Zsuzsa Hunyadi (Budapeszt, Węgierski Instytut Kultury)
Péter Inkei (Budapeszt, OB)
Orsolya Kőrösi (Budapeszt, Węgierski Instytut Administracji Publicznej)
Ritva Mitchell (Helsinki, Cupore)
Iuliana Nistor (Bukareszt, PACT)
Veronika Ratzenböck (Wiedeń, Kulturdokumentation)
Iván Rónai (Budapeszt, Ministerstwo Edukacji i Kultury)
Jean-Pierre Saez (Grenoble, Observatoire des politiques culturelles)
Vladimir Skok (Gatineau, Kanadyjskie Obserwatorium Kultury)
Sándor Striker (Budapeszt, Uniwersytet im. Eötvös w Budapszcie)
János Z. Szabó (Budapeszt, OB)
Aleksandra Uzelac (Zagrzeb, Culturelink)
Lidia Varbanova (Amsterdam, LabforCulture)
Załącznik 2
Wstępny plan prac podczas Spotkania Roboczego na temat Obserwatoriów Kultury
Zamek Buda, Budapeszt, 24-25 Listopada 2006
Zmiany wprowadzone do planu, ułożonego na wiosnę 2006, podyktowane są istotnymi wydarzeniami, między innymi konferencją zorganizowaną w Bolonii w dniach 18-19 października, jak również inicjatywą podjętą przez OECD (Organizację Współpracy Gospodarczej i Rozwoju) w kwestii wspierania monitorowania produktów kultury.
Powołane do życia w latach dziewięćdziesiątych obserwatoria kultury są odpowiedzią na potrzebę zbierania, analizowania i przekazywania informacji dotyczących różnych aspektów kultury. W wyniku zmieniających się okoliczności i oczekiwań zmieniało się również podejście obserwatoriów.
Obserwatorium Budapesztańskie, przy wsparciu Europejskiej Fundacji Kultury i we współpracy z LabforCulture, zorganizowało spotkanie robocze na temat głównych cech europejskich obserwatoriów kultury – przede wszystkim, lecz nie wyłącznie, skupiających się na obserwatoriach krajowych.
Oprócz organizacji przedsięwzięcia Obserwatorium Budapesztańskie, po konsultacjach z zaproszonymi gośćmi, zajęło się opracowaniem treści spotkań.
Cel spotkania
- wymiana myśli jeśli chodzi o misję i narzędzia obserwatoriów kultury;
- wyznaczanie nowych kierunków i wizji zarządzania obserwatoriami kultury;
- wskazanie innowacyjnych sposobów rozpowszechniania informacji i danych z zakresu kultury drogą internetową;
- zapewnianie wsparcia rozwijającym się obserwatoriom;
- wskazanie potencjalnych obszarów skoordynowanych „obserwacji”, badań i rekomendacji.
Uczestnicy
Jedna lub dwie osoby z siedmiu do dziewięciu krajów gdzie już działają albo będą działać obserwatoria kultury bądź instytucje pełniące podobne funkcje. Węgry, jako gospodarz, mogą być reprezentowane przez 4-5 osób.
Proponowany plan obrad
Sugerowany plan obrad, przedstawiony poniżej, był przestrzegany podczas spotkania. Stosowną literaturę zasugerowano i/lub zapewniono uczestnikom podczas spotkań.
1. Zjawisko obserwatoriów
Obserwatoria kultury odpowiadają potrzebom na informację (dane, wiedzę, inteligencję) na temat kultury. Mimo, że potrzeba taka istniała od zawsze, pierwsze obserwatoria kultury pojawiły się dopiero w latach dziewięćdziesiątych. Dlaczego też (a nie wcześniej)? Dlaczego tego typu instytucja (a nie inna)? Jakie są przyczyny występowania zjawiska obserwatoriów?
2. Cechy obserwatoriów kultury
a) Misja
Poprawić stan wiedzy, inteligencji i mądrości dotyczącej obszaru sektora kultury, w szczególności w kwestii wspierania procesu decydowania o polityce.
b) Funkcje
Zabezpieczanie, analizowanie i przetwarzanie informacji, podkreślanie istotnych faktów, porównywanie, identyfikowanie bądź naświetlanie trendów, itd. Rozpowszechnianie informacji. Wyciąganie wniosków i rekomendowanie istotnych z punktu widzenia polityki wyborów i decyzji.
W tym celu należy zbierać i przechowywać dane, dokumenty i inne zasoby. Podejmować badania prowadzące do produkcji nowych danych i dokumentów. Opracowywać wskaźniki.
Czy istnieje ustalone minimum czy też podstawowy zakres funkcji wspólnych dla różnych obserwatoriów? Czy istnieje więcej niż jeden taki podstawowy zakres funkcji (obejmujący różne modele, typy, standardy)? Gdzie leży granica między obserwatoriami a instytucjami statystycznymi, instytucjami badawczymi i think tankami? W jaki sposób funkcjonuje obserwatorium w kontekście monitorowania i audytu.
c) Produkty
(W zakresie roli obserwatorium:) Materiały dla osób z dziedziny kultury, polityków, społeczeństwa w formie drukowanej bądź elektronicznej. Rady i wskazówki, dostępne dane na temat kultury i polityk kulturalnych.
Czy istnieją optymalne proporcje między produktem regularnym i tym na żądanie, ad hoc?
d) Zakres
Kultura jest obszarem, którego granice wciąż się zmieniają, włączając ale też wyłączając pewne sfery. (Kino, media, przemysł kreatywny, edukacja kulturowa, architektura, archeologia, sport…)
Czy istnieje ustalone minimum czy też podstawowy zakres dziedzin (odgałęzień, podsektorów), który jest wymagany od instytucji obserwatoriów kultury?
Do jakiego stopnia obserwatoria mają możliwość i są skłonne wskazać i badać mniej bezpośredni udział i wpływ (społeczny, ekonomiczny czy polityczny) sztuki?
e) Zarządzanie
Jakich odpowiedzi można udzielić na powyższe pytania? Kto wskazuje, jakie produkty, dzięki jakim mechanizmom i według jakich wskaźników (np. fundusze, wnikliwość, itp.) mają być tworzone przez obserwatoria?
Jakie są relacje obserwatoriów z władzą publiczną? Kto jeszcze finansuje obserwatoria? Kwestie neutralności, bezstronności i rekomendacji?
f) Struktura
Czy jest ona regulowana ustawą – jaki jest ich status prawny? Państwowe, pozarządowe, prywatne, akademickie? Które aspekty struktury obserwatoriów mają znaczenie wyłącznie formalne, a które mają istotny wpływ na ich sprawne funkcjonowanie?
g) Finansowanie
Możliwe opcje finansowania wydają się obejmować: finansowanie długoterminowe wynikające z umowy, wsparcie doraźne, pozyskiwanie grantów na konkretne projekty.
Od czego zależy budżet? Wielkość i zamożność obserwowanego państwa (regionu)? Konkretnych oczekiwań co do produktów? Potencjału i aspiracji?
h) Pracownicy
Jaka jest relacja między doborem kadry i funkcją („charakterem”) obserwatoriów? Tak jak sama instytucja, kluczowi członkowie zespołów najczęściej powiązani są ze środowiskami naukowymi, twórczymi oraz politycznymi. Jakie są proporcje?
Jakie jest znaczenie i rola partnerów współpracujących z obserwatoriami? Osoby zatrudnione w niepełnym wymiarze, osoby wykonujące zlecenia, rada doradcza, sieć współpracowników.
3. Podstawy
W czasie spotkania udało się znaleźć kilka wspólnych punktów w odniesieniu do „standardowych” (ustalonych, typowych, optymalnych, wymaganych) warunków dla instytucji noszących tą nazwę lub pełniących tę rolę, istniejących czy czekających na założenie.
4. Współpraca obserwatoriów
Jak może być najskuteczniejsza on i off-line? Jaką wartość dodaną mają skoordynowane, wspólne działania?
Czy istnieją podstawowe warunki wstępne: zharmonizowane terminologia i metody, wspólne źródła informacji?
Które zagadnienia i struktury mają potencjał na stworzenie zrównoważonej i realnej współpracy między obserwatoriami? Jaki potencjał ma pod tym względem Lab? I inne drogi współpracy?
Formuła spotkania:
Spotkanie: otwarta, spokojna, kreatywna atmosfera pozwalająca na formułowanie maksymalnie innowacyjnych pomysłów, dzielenie się oraz proponowanie kreatywnych strategii i narzędzi. (…)
Załącznik 3
Wybrane publikacje
(The BilbaoReader:) Analysis of methodologies used by cultural observatories and statistical centres. Guidelines for trainers and researchers. Reader ENCATC Workshop.
Bilbao: 23 – 24 marca 2006.
Kisilowska, Małgorzata. Obserwatorium kultury jako ośrodek zarządzania wiedzą. In: Raporty Analizy Opinie (Zina Jarmoszuk, Anna Wieczorek).Warszawa: Narodowe Centrum Kultury, 2005.
Mcllroy, Andrew. Observing Culture: How Might an Observatory Contribute to a Professional, Confident, Outward Looking Cultural Environment in the Region? A Policy Paper by Andrew McIlroy in consultation with Nollaig Ó Fiongháile to guide the debate on relevancies of a Cultural Observatory forNorthern Ireland,Belfast, 2006.
Mercer, Colin. From Data to Wisdom: building the knowledge base for cultural policy, paper prepared for the Cultural Policy Research in the Countries of South Eastern Europe seminar, Belgrade: październik, 2004.
Miralles, Eduard. Evaluation Creates Value. Eurocult 21, Spanish National Workshop,Barcelona, październik 2004 (zamieszczony w the BilbaoReader). RELAZIONE ANNUALE 2005. Osservatorio Culturale del Piemonte, 2005.
Ruffolo, Giorgio. Report on cultural cooperation in the European Union (2000/2323(INI)). Committee on Culture, Youth, Education, the Media and Sport. Rapporteur: Giorgio Ruffolo.
Schuster, J. Mark. Informing Cultural Policy: The Research and Information Infrastructure. Center for Urban Policy Research 2002.
Załącznik 4
Adresy stron internetowych instytucji reprezentowanych na spotkaniu oraz wybranych obserwatoriów
Obserwatorium Budapesztańskie – www.budobs.org
Kanadyjskie Obserwatorium Kultury / Culturescope – http://culturescope.ca
Obserwatorium Kultury regionu Lombardia – www.lombardiacultura.it/osservatorio
Culturelink – www.culturelink.org
CUPORE (Fundacja na rzecz Badania Polityki Kulturalnej) – www.cupore.fi
Instytut ERICArts – www.ericarts.org
EUCLID – www.euclid.info
Europejska Fundacja Kultury – www.eurocult.org
Europejskie Obserwatorium Audiowizualne – www.obs.coe.int
Węgierski Instytut Kultury – www.mmi.hu
LabforCulture – www.labforculture.org
Uniwersytet Linköping – www.liu.se/en
Observatoire des Politiques Culturelles – www.observatoire-culture.net
Observatório das Actividades Culturais / Obserwatorium Działalności Kulturalnej – www.oac.pt/observatorio_ing.html
L’Osservatorio CulturaledelPiemonte – www.fitzcarraldo.it/en/research
Österreichische Kulturdokumentation / Internationales Archiv für Kulturanalysen – www.kulturdokumentation.org/eversion/indexframe.html
PACT (a South-East Europe Cultural Cooperation Observatory) – www.pact-online.ro/en/mainen.html
Zentrumfür Kulturforschung – www.kulturforschung.de
tłum. Anita Szabelska, Szymon Szabelski
[i] Oparte na notatkach sporządzonych przez Lidię Varbanovą i Sándor Striker.
[ii] Schuster: Informing Cultural Policy (patrz Załącznik 3) s. 29.
[iii]Belfast, 7 marca 2006: A think tank meeting to explore the issues in depth and the opportunities for a cultural observatory inNorthern Ireland.Bilbao, 23-24 marca, 2006: An ENCATC workshop: Analysis of methodologies used by cultural observatories and statistical centres. Bolonia, 18-19 października 2006: International conference of cultural observatories.
[iv] Schuster, s.33.
[v]Miralles: EvaluationCreates Value.W BilbaoReader, cz.III s.9
[vi] Mercer: FromData to Wisdom: building the knowledge base for cultural policy, 2004. http://www.policiesforculture.org/issue.php?id=24&t=a; [w polskim tłumaczeniu: http://kopia-ke.venaart.pl/od-danych-do-madrosci-budowanie-bazy-wiedzy-dla-polityki-kulturalnej/2012/05/ – red.].
[vii] W moim komentarzu do uwagi Michele Trimarchi wygłoszonym podczas spotkania w Bolonii, do łańcucha dane, informacja, wiedza i mądrość, dodałem inspirację jako warunek konieczny do podejmowania dobrych decyzji (w polityce kulturalnej). Choć trudniejsze do wykształcenia i mniej przewidywalne niż pozostałe składowe, myślenie innowacyjne, dociekliwe i dywergencyjne może być wypracowane poprzez trening.
[viii] W Schuster, s.32
[ix] Schuster, s.29.
[x] Raport ten ma na celu zaprezentowanie ogólnych wniosków ze spotkania i nie pełni on funkcji sprawozdania czy protokołu. Autorzy przypisani są cytatom tylko w wyjątkowych sytuacjach.
[xiii] Obserwatorium Budapesztańskie poświęciło tej kwestii specjalne projekty: http://www.budobs.org/socio-cultural-institutions/socio-cultural-institutions/socio-cultural-activities-and-their-institutions-in-europe.html
[xiv] OCPA jest to Obserwatorium Polityki Kulturowej w Afryce http://www.ocpanet.org/ .
[xv] Miralles, s.8.
[xvi] Schuster, s.9.
[xvii] Eduard Delgado w: Schuster, s.32