Miasta-ogrody były dziewiętnastowiecznym pomysłem na zrównoważony rozwój. Wiele z nich istnieje w Polsce do dziś, ale są zaniedbane i zagłuszone przez chaotyczną współczesną przestrzeń miejską. Pomysłem na wskrzeszenie tej idei jest projekt „Otwarte Ogrody” – pomysł łączący wiek dziewiętnasty z nowoczesnym rozumieniem przestrzeni społecznej.

Dlaczego Otwarte Ogrody w miastach-ogrodach?

Miasta-ogrody budowane były w celu poprawy życia pod względem społecznym, ekonomicznym, ekologicznym i kulturalnym. Podstawową cechą miasta-ogrodu miała być samowystarczalność. Idea narodziła się w Londynie w II połowie XIX wieku i szybko rozprzestrzeniła się w innych krajach europejskich, w tym w Polsce. W tym roku obchodzimy 100-lecie przyjścia tego na pozór utopijnego pomysłu do Warszawy, gdzie w roku 1909 założono „Delegację do spraw miast-ogrodów przy Warszawskim Towarzystwie Higienicznym”.

Również dzisiaj podwarszawskie miasta-ogrody mogą i powinny być przykładem miejsc rozwijających się zgodnie z duchem zrównoważonego rozwoju, ale nie ukrywam, że o podjęciu tego tematu wpływ miał również aspekt prywatny. Dzieciństwo spędziłam w Podkowie Leśnej, która jest jednym z najbardziej znanych miast-ogrodów w Polsce – zagłębiem wspaniałych ogrodów i architektury willowej okresu międzywojennego. Moi rodzice do dziś mieszkają w modernistycznej willi zbudowanej w latach dwudziestych przez moich stryjecznych dziadków. Mimo, że dom jest wielki, do lat dziewięćdziesiątych mieszkaliśmy z rodzicami i bratem w pokoju z kuchnią i łazienką dzieląc piętro z dwoma starszymi paniami, przymusowo zakwaterowanymi lokatorkami, które mieszkały w naszym domu od wojny. Pamiętam denerwującą się Mamę, kiedy panie lokatorki wycierały zabłocone buty dopiero pod swoimi drzwiami, po przejściu przez cały dom.

Do domów w podwarszawskich miejscowościach willowych wprowadzano przymusowych lokatorów często pochodzących z innych kręgów społecznych, rozwiązując w ten sposób problemy mieszkaniowe zniszczonej w czasie Powstania Warszawy, ale niszcząc jednocześnie pierwotną strukturę życia społecznego tych miejsc. W typowy dla siebie sposób komuniści przekreślili wartość osiągnięć kulturalnych i architektonicznych poprzedzającej epoki. Zabytkowe budynki określano jako zacofane i burżuazyjne. Piękne przedwojenne budynki uległy licznym podziałom i niesłychanej dewastacji lub rozbiórce. Ogrody ulegały ciągłym podziałom. W latach komunizmu w polskich miasteczkach wrażliwość poczucie odpowiedzialności za wspólną przestrzeń uległy osłabieniu podobnie jak potrzeba życia społecznego i dobrosąsiedzkiego.

W latach po upadku komunizmu w miejscowościach podwarszawskich nastąpił bezplanowy boom budowlany. Zapanowała również moda na budynki i ogrody„nowobogackie” budowane z rozmachem, przeskalowane, złej jakości, bez szacunku dla otoczenia, przyrody i historycznej tkanki, za duże pieniądze pod wpływem złych przykładów z Zachodu. Zniszczenia dziedzictwa w czasach komunistycznych wydają się niczym w porównaniu z zagładą dziedzictwa i ładu przestrzennego dokonywaną tym razem już na zasadach dobrowolności. Wraz z Łukaszem Willmannem, drugim twórcą projektu, postanowiliśmy więc działać. Ponieważ naszym celem było rozpoczęcie projektu podnoszącego świadomość na temat wartości dziedzictwa w mieście-ogrodzie, zdecydowaliśmy, że przestrzenią naszych działań będą zabytkowe ogrody i wille, które stanowią o jego charakterze.

Historia projektu

W 2005 roku po raz pierwszy zrealizowaliśmy Otwarte Ogrody w Podkowie Leśnej dzięki otwartości i pomocy władz miasta i Stowarzyszenia Związek Podkowian. Głównym założeniem była współpraca ze wszystkimi lokalnymi organizacjami i instytucjami, którym na sercu leżą problemy ochrony dziedzictwa i inteligentnego rozwoju miasta. Celem było sieciowanie ludzi i instytucji i wzmacnianie platformy dla działań lokalnych. Pierwsze Otwarte Ogrody, które zrealizowane były w ramach Europejskich Dni Dziedzictwa, poruszały tematykę zabytków, (konserwacja dziedzictwa przez zabawę, warsztaty i bezpośredni kontakt z zabytkiem), zrównoważonego rozwoju i ekologii.

W 2006 roku w projekcie uczestniczyły już 3 miasta – Podkowa Leśna, Brwinów i Milanówek. Głównym tematem tej edycji była ich historia duchowa i materialna. W 2007 roku w Otwartych Ogrodach uczestniczyło 5 a w 2009 uczestniczyć będzie 7 miast-ogrodów – Józefów, Komorów, Konstancin, Milanówek, Podkowa Leśna, Warszawa-Sadyba i Zalesie Dolne.

Pierwszy rok naszej pracy projekt Otwarte Ogrody traktowaliśmy przede wszystkim jako narzędzie integracji wokół tematyki dziedzictwa i kultury oraz rozwoju z wykorzystaniem lokalnych zasobów. Można go nazwać etapem marketingu wartości miasta wśród mieszkańców, którzy integrują się wokół nich. Model, który wymyśliliśmy dla Podkowy sprawdził się i udało się go przeszczepić w następnych miejscowościach.

Drugi etap projektu Otwarte Ogrody to próba wykorzystania go również jako niedrogiego narzędzia marketingowego dla miast-ogrodów.. Jako strategia promocji miasta-ogrodu poprzez jego piękne ogrody, zieleń miejską, architekturę oraz kulturę i styl życia mieszkańców. Ważnym elementem promocji miast od początku była współpraca ze specjalistami i organizacjami polskimi i zagranicznymi. Jej efektem było na przykład przystąpienie Podkowy Leśnej do Europejskiej Sieci Miast-Ogrodów w Hellerau a także współpraca z takimi organizacjami jak UNESCO, PTN czy INTBAU.

Obecnie projekt Otwarte Ogrody jest na etapie rozwoju w kierunku modelu sieci miast-ogrodów i miast zielonych (w zielonym paśmie wokół stolicy i również w innych częściach Polski). W planach jest rozwinięcie tego projektu w program promocji sieci miast-ogrodów na rzecz turystyki. Powstaje produkt turystyczny Kraina Miast-Ogrodów promujący rozwój terenów zielonych wokół Warszawy z naciskiem na historyczne miasta-ogrody. Więcej o projekcie: www.miastaogrody.pl

W 2009 roku powstaje również bliźniaczy projekt Otwarte Zagrody, który rozpoczynamy w miejscowościach historycznych, o charakterze wiejskim, położonych w sąsiedztwie parków narodowych i krajobrazowych. Otwarte Zagrody polegają na otwieraniu prywatnych zagród, pokazanie na nowo źródeł naszej tradycji, atrakcyjnej prezentacji dziedzictwa polskiej wsi, promocji zrównoważonego, nowoczesnego stylu życia na XXI wiek, jakim może być życie na wsi. Więcej o projekcie: www.otwartezagrody.org

Festiwal Otwarte Ogrody

Chyba każdy z nas kiedyś spacerując po zabytkowej miejscowości marzył, aby zajrzeć do starego, ukrytego za ogrodzeniem ogrodu. Te marzenia się spełniają podczas Festiwalu Otwarte Ogrody organizowanego przez mazowieckie miasta-ogrody od 2005 roku, ponieważ polega on na organizowaniu kameralnych wydarzeń kulturalnych i artystycznych przez mieszkańców w ich prywatnych ogrodach, pracowniach i willach. Furtki do tajemniczych, na co dzień zamkniętych ogrodów zostają otwarte.

Mówiąc językiem technicznym, festiwal ten można opisać jako oddolnie ustanowiony model współpracy prywatno-publicznej pomiędzy mieszkańcami i władzami samorządowymi na rzecz zrównoważonego rozwoju miasta oraz budowania jego marki, z wykorzystaniem lokalnych zasobów dziedzictwa. Otwarte Ogrody są również metodą aktywizacji i integracji społeczności lokalnych wokół zagadnień kultury, stylu życia, zabytków architektonicznych, ekologii, ładu przestrzennego i zrównoważonego rozwoju.

Projekt jest jakby „lokalnym językiem” ochrony szeroko pojętego ładu przestrzennego i dziedzictwa miast-ogrodów. Ów język – model działania – powstał w kontraście do hierarchicznego państwowego systemu ochrony zabytków, skoncentrowanego na działaniach ochronnych pałaców, parków, kościołów czy zamków, oddalonego od naszego codziennego, prywatnego życia i otoczenia. Najważniejsze cechy projektu to:

• lokalne podejście i współpraca ze wszystkimi aktorami życia społeczności lokalnych
• jego ciągły rozwój i współpraca z partnerami ponad lokalnymi i międzynarodowymi
• wysoka jakość materiałów promocyjnych
• promocja poprzez sieciowanie

Chcieliśmy, aby podczas festiwalu Otwarte Ogrody podczas jednego weekendu w roku mieszkańcy, którzy zwykle traktują swoje miejscowości jako „sypialnie”, zrobili coś dla swojego miasta i sąsiadów, których często nawet nie znają. Mieliśmy nadzieję, że uda się ich namówić do zaprezentowania swojej codziennej pracy lub pasji realizowanych często poza miejscem zamieszkania lub w zaciszu zamkniętej pracowni. Jednocześnie Otwarte Ogrody miały być okazją do pogłębionej refleksji nad tradycją miejscowości, historii ogrodów i budynków.

Otwierając prywatne zabytkowe ogrody, które powinny być dobrem „ponad podziałami”, chcieliśmy uświadomić mieszkańcom, że za to dziedzictwo wszyscy odpowiadamy, że jest ono naszym wspólnym dobrem, które powinno być chronione dla następnych pokoleń. Mieliśmy nadzieję, że przynajmniej przez dwa dni w roku będzie można zapomnieć o wysokich płotach, bramach na pilota, wściekłych psach oszczekujących przechodnia, o wszechobecnym poczuciu zagrożenia z zewnątrz i na chwilę pobyć w polskim mieście, gdzie nie każdy żyje tylko sam dla siebie, bez szacunku dla sąsiada, przyrody, zabytkowego otoczenia i historii miejsca.

Pomysł włączenia do publicznych działań kulturalnych i edukacyjnych przestrzeni cennych ale prywatnych poprzez włączenie do organizacji Festiwalu ich właścicieli miał odświeżyć perspektywę spojrzenia na przestrzeń miasta, mijaną codziennie obojętnie, często zaniedbaną i wzięcie za nią ponownie odpowiedzialności, zbudowania z nią na nowo dialogu, wzmocnienie więzi z „małą ojczyzną”.

Fakt realizowania działań kulturalnych w przestrzeni prywatnej zmienia percepcję tego czym jest kultura, czym jest ochrona dziedzictwa, ładu przestrzennego i rozwój miasta. Organizowanie imprez kulturalnych i edukacyjnych oddolnie, przez mieszkańców burzy obowiązujący model odbioru i uczestnictwa w kulturze przez społeczność lokalną, przyzwyczajoną do imprez organizowanych centralnie, głównie w obiektach użyteczności publicznej typu Miejski Ośrodek Kultury, o specyficznych, typowych dla imprez masowych założeniach i języku komunikacji.

Za działania realizowane w przestrzeni publicznej podczas Festiwalu Otwarte Ogrody odpowiedzialne są nie tylko urzędy miasta i podległe im ośrodki kultury, ale również mieszkańcy i organizacje społeczne. Celem Otwartych Ogrodów jest utworzenie platformy ułatwiającej i inicjującej wspólne działania na rzecz ochrony dziedzictwa, podtrzymywania stylu życia. Ma ona wzmocnić poczucie dumy z mieszkania w miastach-ogrodach czyli miejscach wyjątkowych, u początków których leżały idee nazywane dziś zrównoważonym rozwojem.

Zapraszamy na Festiwal Otwarte Ogrody 2009

Jeśli chcecie dowiedzieć się więcej na temat polskiej architektury i sztuki ogrodowej okresu międzywojennego oraz poznać życie historycznych miast-ogrodów położonych wokół Warszawy, przyjedźcie na Festiwal Otwarte Ogrody 2009. Podczas Festiwalu mieszkańcy pokażą swoje posiadłości i opowiadają ich historie sąsiadom i przybyszom z daleka. Artyści zorganizują kameralne wydarzenia ożywiając na kilka godzin zabytkowe, czasem zapomniane miejsca. Organizacje społeczne przygotują wystawy, warsztaty i wycieczki. Wędrując po miastach-ogrodach goście poznają ich parki, ogrody, historię i życie współczesne.

Festiwal Otwarte Ogrody 2009 odbywa się w ramach programu Rady Europy Europejski Rok Kreatywności i Innowacji a także w ramach Europejskich Dni Dziedzictwa. Patronat Otwartym Ogrodom przyznały również UNESCO i INTBAU. Patronaty medialne (stan na koniec kwietnia): NGO.pl, miastodzieci.pl, quturka.pl, Zieleń Miejska oraz szereg magazynów i portali lokalnych.

Terminy Festiwalu Otwarte Ogrody 2009:

Józefów (30-31 maja)

Komorów (30 mają – 7 czerwca)

Konstancin-Jeziorna (5-6 września)

Milanówek (6-7 czerwca)

Podkowa Leśna (12-13 września)

Warszawa Sadyba (6-7 czerwca)

Zalesie Dolne (29-30 sierpnia)

Więcej o projekcie www.otwarteogrody.pl

Magdalena Prosińska

Kultura Enter
2009/05 nr 10