Pięć ważnych pytań na temat ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego
Obowiązywanie nowego dokumentu prawa międzynarodowego – Konwencji w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego – wzbudza wiele wątpliwości i pytań. Warto znać na nie odpowiedź po to, aby wiedzieć, pamiętać i… poszukiwać.
Co mają ze sobą wspólnego podlaskie szeptuchy i wyliczanki dziecięce, wielkopolskie zapusty i krakowska rękawka, kociewskie frantówki i tkactwo dwuosnowowe? Wszystkie one (i wiele innych!) stanowią część niematerialnego dziedzictwa kulturowego – lokalnego, regionalnego, narodowego, europejskiego i światowego. Mniej lub bardziej znane i rozpoznawalne, kultywowane w różny sposób, jedne są obecne „od zawsze”, podczas gdy o innych pamiętają nieliczni. Zostały udokumentowane w różny sposób (sfotografowane, nagrane, zanotowane), opisane przez naukowców i pasjonatów. Stanowią element codzienności, którego istnienie rzadko sobie uświadamiamy. Tak po prostu było – od zawsze, albo – tak kiedyś było, o czym opowiadają nam rodzice i dziadkowie, o czym czytamy i oglądamy, a czasem jeszcze napotykamy „w terenie”. Od kilku lat jest o tym głośno, a wszystko zaczęło się w roku 2003, kiedy to powołano do życia Konwencję w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego, której Artykuł 2 przytoczę:
1. „Niematerialne dziedzictwo kulturowe” oznacza praktyki, wyobrażenia, przekazy, wiedzę i umiejętności – jak również związane z nimi instrumenty, przedmioty, artefakty i przestrzeń kulturową – które wspólnoty, grupy i, w niektórych przypadkach, jednostki uznają za część własnego dziedzictwa kulturowego. To niematerialne dziedzictwo kulturowe, przekazywane z pokolenia na pokolenie, jest stale odtwarzane przez wspólnoty i grupy w relacji z ich otoczeniem, oddziaływaniem przyrody i ich historią oraz zapewnia im poczucie tożsamości i ciągłości, przyczyniając się w ten sposób do wzrostu poszanowania dla różnorodności kulturowej oraz ludzkiej kreatywności. Dla celów niniejszej Konwencji, uwaga będzie skierowana wyłącznie na takie niematerialne dziedzictwo kulturowe, które jest zgodne z istniejącymi instrumentami międzynarodowymi w dziedzinie praw człowieka, jak również odpowiada wymogom wzajemnego poszanowania między wspólnotami, grupami i jednostkami oraz zasadom zrównoważonego rozwoju.
2. „Niematerialne dziedzictwo kulturowe”, w rozumieniu ustępu 1, przejawia się między innymi w następujących dziedzinach:
a) tradycje i przekazy ustne, w tym język jako nośnik niematerialnego dziedzictwa kulturowego;
b) sztuki widowiskowe;
c) zwyczaje, rytuały i obrzędy świąteczne;
d) wiedza i praktyki dotyczące przyrody i wszechświata;
e) umiejętności związane z rzemiosłem tradycyjnym.
3. „Ochrona” oznacza środki mające na celu zapewnienie przetrwania niematerialnego dziedzictwa kulturowego, w tym jego identyfikację, dokumentację, badanie, zachowanie, zabezpieczenie, promowanie, wzmacnianie i przekazywanie, w szczególności poprzez edukację formalną i nieformalną, jak również rewitalizację różnych aspektów tego dziedzictwa.
Źródło: http://www.infor.pl/dziennik-ustaw,rok,2011,num,172/poz,1018#ixzz2bVnOjDYD
Ratyfikowanie przez Polskę konwencji wiąże się z dostosowaniem jej do naszego systemu legislacyjnego i sposobu organizacji kultury (wraz z kwestiami finansowania jej oraz wspierania na szczeblach państwowym i samorządowych). Obowiązywanie nowego dokumentu prawa międzynarodowego wzbudza wiele wątpliwości i pytań – poniżej pięć najważniejszych. Warto znać na nie odpowiedź po to, aby wiedzieć, pamiętać i… poszukiwać.
1. Co to jest niematerialne dziedzictwo kulturowe?
Zapewne większości z nas termin dziedzictwo kojarzy się z zabytkami, ważnym miejscem wpisanym do jakiegoś rejestru, z czymś starym i historycznie istotnym, cennym także ze względów kulturowych. Ale czym byłby zabytek bez naszej wiedzy o nim: gdybyśmy nie znali kontekstu jego powstania i funkcjonowania, nie przypisywali mu wartości estetycznych i symbolicznych? Zatem fizyczny byt funkcjonuje także w świadomości społecznej (zarówno indywidualnej, jak i zbiorowej), która czyni go istotnym elementem życia jednostek i społeczności. Pozwala mu także budować własną tożsamość społeczną i kulturową. Istnienie poszczególnych elementów dziedzictwa ma związek z ludzką pamięcią, z podtrzymywaniem tradycji i jej przekazem, a także z jej transformacjami. Wielopokoleniowy przekaz zwyczajów, obyczajów i obrzędów, sposobów komunikowania się, transmisja wiedzy związanej z tworzeniem przedmiotów oraz sposobów tłumaczenia sobie zjawisk świata nas otaczającego ujęte zostały w ramy definicyjne potrzebne po to, by móc zaproponować model ochrony poszczególnych zjawisk tzw. niematerialnych, do których zaliczono:
– tradycje i przekazy ustne między innymi bajki, przysłowia, pieśni, oracje, opowieści wspomnieniowe i wierzeniowe, historie, przemowy, lamenty pogrzebowe, zawołania pasterskie i handlowe, w tym język jako nośnik niematerialnego dziedzictwa kulturowego;
– sztuki widowiskowe i tradycje muzyczne w tym tradycje muzyczne wokalne, instrumentalne i taneczne, widowiska religijne, karnawałowe i doroczne;
– praktyki społeczno-kulturowe takie jak zwyczaje, rytuały i obrzędy doroczne, sytuacyjne i rodzinne, chrzciny, wesela, pogrzeby, ceremoniały lokalne i środowiskowe, zwyczaje odpustowe i pielgrzymki, gry i zabawy, folklor dziecięcy, sposoby świętowania, praktyki służące nawiązywaniu kontaktów międzyludzkich, sposoby składania życzeń, tradycyjne wyobrażenia o wszechświecie na przykład meteorologia ludowa;
– wiedza i praktyki dotyczące przyrody i wszechświata; tradycyjne sposoby leczenia; zamawiania miłosne i medyczne;
– wiedza i umiejętności związane z rzemiosłem tradycyjnym
(źródło: http://niematerialne.nid.pl/Dziedzictwo_niematerialne/).
Definicji dziedzictwa kulturowego (w tym także niematerialnego) znajdziemy dużo, bo konstruowane są z różnych perspektyw i dla różnych celów. Tworzą je naukowcy, którzy rejestrują i opisują zjawiska kulturowe, dokumentują je i później poddają analizie, doszukując się podobieństw i różnic. Ale nie tylko – tworzą je także urzędnicy różnych szczebli po to, by mieć narzędzia potrzebne do pracy, by np. móc ustanawiać akty prawne mające na celu ochronę pewnych zjawisk, a także zarządzanie nimi, organizowanie i porządkowanie ich. Przyjęcie określonych definicji jest także istotne z punktu widzenia sposobów finansowania, w tym programów wspierających działalność różnych podmiotów działających na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego.
2. Kto jest odpowiedzialny za jego ochronę?
W roku 2003 powołano do życia Konwencję w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego. W naszym kraju weszła ona w życie dopiero 16 sierpnia 2011 roku. Tym samym tekst konwencji jest jedynym aktem prawnym w Polsce, w oparciu o który można zacząć budować system ochrony dziedzictwa niematerialnego zgodnie z naszymi realiami. Ratyfikując go jako państwo przyjęliśmy na swoje barki dobrowolne zobowiązanie do podjęcia kroków na rzecz ochrony elementów wymienionych i zdefiniowanych w konwencji.
Polski Komitet UNESCO (którego przewodniczącym jest Prof. dr hab. Sławomir Ratajski) zajmuje się obserwacją budowanego systemu, wyrażaniem opinii oraz konsultowaniem, natomiast opracowanie systemu zgodnie z obowiązującą w kraju legislacją oraz organizacja i koordynacja prac przypadły Ministerstwu Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Przygotowaniem konkretnej propozycji systemu ochrony i systemu jej wdrożenia oraz przeprowadzeniem konsultacji społecznych zajmuje się Narodowy Instytut Dziedzictwa. Jednocześnie przy MKiDN powołano zespół ds. niematerialnego dziedzictwa kulturowego, który ma pełnić rolę doradczą i opiniodawczą, a do głównych jego zadań należy czuwanie nad jak najlepszym dostosowaniem konwencji do realiów polskich – nie tylko prawnych, ale przede wszystkim społeczno-kulturowych.
Jednak odpowiedzialność za ochronę niematerialnego dziedzictwa kulturowego spoczywa przede wszystkim na depozytariuszach (jak to określa Konwencja), a zatem przedstawicielach poszczególnych społeczności, w obrębie których kultywowane są zjawiska będące przedmiotem ochrony wg. konwencji. Na szczeblu lokalnym i regionalnym szczególna rola przypada instytucjom kultury oraz organizacjom pozarządowym, Ich szeregi zasilają ci, którym zależy na kultywowaniu tradycji i podtrzymywaniu w kolejnych pokoleniach wiedzy na temat przeszłości.
Z myślą o nich w roku 2012 zostały zorganizowane dwa spotkania o charakterze informacyjno-warsztatowym (pierwsze w czerwcu 2012 w Warszawie, drugie w październiku 2012 w Lublinie). Ich organizatorami były Polskie Towarzystwo Ludoznawcze z siedzibą we Wrocławiu oraz Stowarzyszenie Twórców Ludowych z siedzibą w Lublinie. Honorowy patronat nad nimi objął Polski Komitet ds. UNESCO, a wsparcia organizacyjnego udzielił Narodowy Instytut Dziedzictwa. Celem obydwu wydarzeń była przede wszystkim integracja środowisk działających na rzecz ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego, nawiązanie współpracy oraz wymiana doświadczeń pomiędzy uczestnikami. Spotkania miały znaczenie także ze względu na dwa zapisy w Konwencji (Artykuły 11 i 15), które mówią o tym, że szczególna rola w systemie ochrony przypada społecznościom lokalnym, bez ich wiedzy i zgody nie można wprowadzać systemu, a wręcz wymagana jest współpraca z przedstawicielami poszczególnych społeczności.
3. W jaki sposób je chronić?
Celem Konwencji jest przede wszystkim zwrócenie uwagi na pewne zjawiska i praktyki kulturowe, które stanowią o tożsamości jednostek i grup. Każde państwo ratyfikujące ten akt prawa międzynarodowego bierze na siebie obowiązek opracowania kompleksowego systemu ochrony oraz prowadzenia rejestru praktyk, z których każda potencjalnie może być wpisana na światową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego. Obecnie funkcjonują trzy takie światowe listy (póki co na żadną z nich nie trafiły elementy z Polski):
- Lista niematerialnego dziedzictwa kulturowego wymagającego pilnej ochrony
- Lista reprezentatywna niematerialnego dziedzictwa kulturowego
- Rejestr programów, projektów i działań mających na celu ochronę niematerialnego dziedzictwa kulturowego („Rejestr Najlepszych Praktyk”).
Szczególnie premiowane są te propozycje, które są składane jednocześnie przez kilka państw, co wskazuje na funkcjonowanie pewnych tradycji na wielu obszarach, ponad granicami administracyjnymi i sprzyja budowaniu dialogu społecznego ponad podziałami. Taką praktyką jest np. sokolnictwo, zgłoszone przez 12 krajów (źródło: http://www.unesco.pl/kultura/dziedzictwo-kulturowe/dziedzictwo-niematerialne/listy-dziedzictwa-niematerialnego/kraje-arabskie/arabia-saudyjska/).
Zanim jednak będzie się można ubiegać o umieszczenie na liście światowej, najpierw dane zjawisko musi zaistnieć na arenie ogólnokrajowej. Polski system ochrony zakłada powstawanie list regionalnych (na terenie województw), a dopiero później tworzenie jednego, krajowego rejestru. Co istotne: nie wystarczy zaproponować danego zjawiska na listę, należy również przedstawić (poza jego szczegółowym opisem) program związany z upowszechnianiem wiedzy o nim – edukowaniem i promowaniem. Propozycję wpisu danego elementu mogą zaproponować tylko te społeczności, w obrębie których dane tradycje nadal są kultywowane. Wg zaleceń Narodowego Instytutu Dziedzictwa powinno się także przeprowadzić konsultacje społeczne, by wszyscy potencjalni zainteresowani („nosiciele” danej tradycji) mieli możliwość wypowiedzenia się w kwestii planów ochrony swoich praktyk, a tym samym partycypowania w życiu społeczności.
Na początku roku 2013 Narodowy Instytut Dziedzictwa uruchomił stronę internetową (www.niematerialne.nid.pl), na której można znaleźć wszystkie informacje dotyczące tego, w jaki sposób rejestrować zjawiska i ubiegać się o ich wpis na regionalną i krajową listę. Po przesłaniu wypełniony formularz zostaje, sprawdzony, weryfikuje się zawarte w nim informacje, ocenia realność zaproponowanych działań. Po tej procedurze dane zjawisko może być zarejestrowane na liście krajowej i to z niej docelowo mają dopiero pochodzić propozycje rekomendowane do wpisu na listę światową. Ważną zasadą jest dobrowolność takiego wpisu, żadnej społeczności nie można zmusić do ochrony.
4. Na co trzeba uważać, by chroniąc nie zaszkodzić?
Istotnym źródłem wiedzy odnośnie największych obaw i kontrowersji związanych z przygotowywaniem planu ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego, były wspomniane już wyżej dwa spotkania dla ekspertów organizacji pozarządowych i pracowników instytucji kultury. Spotkania pokazały przede wszystkim pewnego rodzaju rozdźwięk, jaki istnieje pomiędzy bardzo zaawansowanymi pracami na szczeblu instytucjonalnym i organizacyjnym, a oczekiwaniami społeczności lokalnych i ich obawami. Obawy biorą się przede wszystkim z przekonania o wysokim stopniu formalizacji kryteriów, które trzeba spełnić, by móc się starać o wpis na listy regionalne lub krajową. Wątpliwości budziła też sama konieczność definiowania i precyzyjnego planowania programów ochrony dla zjawisk będących czymś żywym, spontanicznym i trudnym do uchwycenia. Problem stanowi także tendencja do wymieniania w pierwszej kolejności praktyk związanych z tradycyjną kulturą wiejską (kultura ludową), z pominięciem zjawisk charakterystycznych np. dla kultur miejskich lub spuścizny po dorobku innych grup społecznych niż społeczności chłopskie i wiejskie. Niepokój wzbudzał także brak informacji o potencjalnych nowych systemach wsparcia finansowego dla organizacji i instytucji chcących wdrażać projekty ochrony.
Jednak nadrzędnym problemem pozostaje w naszym społeczeństwie niski stopień świadomości dotyczącej wartości własnego dziedzictwa kulturowego. Pewne tradycje funkcjonują w dobrze zorganizowanych enklawach środowiskowych, które dbają o ich przekaz i kultywowanie, jednak w skali ogólnopolskiej wiedza o nich istnieje w niewielkim stopniu. Dlatego ważnym byłoby najpierw zorganizowanie ogólnopolskiej kampanii informacyjnej o samej konwencji i możliwościach z niej płynących, ale przede wszystkim upowszechnienie nam wszystkim wiedzy o nas samych – naszej kulturze i tradycjach.
5. Gdzie szukać informacji o niematerialnym dziedzictwie kulturowym?
Na szczeblu ogólnonarodowym głównym źródłem wiedzy i bieżących informacji są strony UNESCO (http://www.unesco.org/culture/ich/index.php?lg=en&pg=00011), w tym polskiego Komitetu UNESCO (http://www.unesco.pl/polski-komitet-ds-unesco/), na której znajduje się m.in. Lista Reprezentatywna Niematerialnego Dziedzictwa Ludzkości (http://www.unesco.pl/kultura/dziedzictwo-kulturowe/dziedzictwo-niematerialne/listy-dziedzictwa-niematerialnego/lista-reprezentatywna-niematerialnego-dziedzictwa-ludzkosci/)
Na szczeblu ogólnopolskim warto zaglądać na stronę internetową Narodowego Instytutu Kultury (www.nid.pl) oraz na portal w całości poświęcony Konwencji z 2003 roku (www.niematerialne.nid.pl).
Na szczeblu lokalnym i regionalnym wiedzy na temat elementów niematerialnego dziedzictwa kulturowego warto szukać w instytucjach kultury (muzeach, ośrodkach kultury, bibliotekach). Źródłem informacji są także liczne organizacje pozarządowe, będące inicjatorami i organizatorami licznych wydarzeń. Warto dotrzeć do tzw. organizacji eksperckich np. Forum Muzyki Tradycyjnej (www.muzykatradycyjna.pl), Stowarzyszenia Twórców Ludowych (www.kulturaludowa.pl), czy Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego (www.ptl.info.pl), którego członkowie opracowali krótkie informatory dot. dziedzin będących przedmiotem ochrony:
– Kinga Czerwińska (O/Cieszyn) – umiejętności związane z rzemiosłem tradycyjnym http://www.ptl.info.pl/wp-content/uploads/2012/10/CZERWI%C5%83SKA-Art.-2-pkt.-2e-umiej%C4%99tno%C5%9Bci-zwi%C4%85zane-z-rzemios%C5%82em-tradycyjnym.pdf
– Anna Drożdż (O/Cieszyn) – społeczne zwyczaje, rytuały oraz uroczystości świąteczne http://www.ptl.info.pl/wp-content/uploads/2012/10/DROZD%C5%BB-Art.-2-pkt.-2c-spo%C5%82eczne-zwyczaje-rytua%C5%82y-oraz-uroczysto%C5%9Bci-%C5%9Bwi%C4%85teczne-.pdf
– Agnieszka Pieńczak (O/Cieszyn) – wiedza i praktyki dotyczące przyrody i wszechświata http://www.ptl.info.pl/wp-content/uploads/2012/10/PIE%C5%83CZAK-Art.-2-pkt.-2d-wiedza-i-praktyki-dotycz%C4%85ce-przyrody-i-wszech%C5%9Bwiata.pdf
– Małgorzata Wosińska (O/Poznań), Weronika Grozdew-Kołacińska (International Council for Traditional Music, UNESCO) – sztuki widowiskowe http://www.ptl.info.pl/wp-content/uploads/2012/10/GROZDEW-KO%C5%81ACI%C5%83SKA-WOSI%C5%83SKA-Art.-2-pkt.-2b-sztuki-widowiskowe.pdf
Anna Weronika Brzezińska
Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej UAM w Poznaniu
Polskie Towarzystwo Ludoznawcze
__________________________________________
Polecane publikacje:
Braun K. (red.) (2013). Niematerialne dziedzictwo kulturowe. Warszawa-Węgorzewo: Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego
Brzezińska A. W. (2013). Reifikacja dziedzictwa kulturowego w świetle Konwencji UNESCO z 2003 roku. „Nauka” nr 1, s. 109-128
http://www.portalwiedzy.pan.pl/images/stories/NAUKA/N113-10-AnnaWeronika.pdf
Brzezińska A. W., Schreiber H., Smyk K. (2012), Warsztaty dla ekspertów organizacji pozarządowych i instytucji kultury w sprawie Konwencji UNESCO o ochronie niematerialnego dziedzictwa kulturowego z 2003 roku. Lublin, 25–26 października 2012 roku. Sprawozdania.
Brzezińska, A. W. (2010). Rola społeczności lokalnej w kreowaniu współczesnej kultury lokalnej, „Twórczość Ludowa” 2010, nr 1-2, s. 17-21
Brzezińska A. W., Matejczuk J. (2010). Trening twórczości jako propozycja kształcenia liderów w społecznościach regionalnych, W: A. W. Brzezińska, A. Hulewska, J. Słomska-Nowak (red.), Edukacja kulturowa: Społeczność – aktywizacja – uczenie się, s. 163-185. Wrocław: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Zarządzania „Edukacja”.
Brzezińska, A. W., Linda K. (2010). Dziedzictwo kulturowe regionu – projekty z zakresu edukacji regionalnej i dziedzictwa kulturowego, w: W: A. W. Brzezińska, A. Hulewska, J. Słomska-Nowak (red.), Edukacja kulturowa: Społeczność – aktywizacja – uczenie się, s. 187-202 163. Wrocław: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Zarządzania „Edukacja”.
Brzezińska A. W. (2009). Specjaliści od kultury ludowej? „Nauka” nr 3, s. 155-172
http://www.pan.poznan.pl/nauki/N_309_09_Brzezinska.pdf
Duriasz-Bułhak, J., Połomski, K., Potok, A. (red.) (2011). Rzecz o dziedzictwie wiejskim na wsi. Rady, przykłady, informacje. Warszawa: Fundacja Wspomagania Wsi.
http://ww.org.pl/data/rzecz%20o%20dziedzictwie%20na%20wsi.pdf
Kobyliński Z. (2009). Własność dziedzictwa kulturowego. Idee – problemy – kontrowersje. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Archeologii i Etnologii PAN.
Pruszyński J. (1989). Ochrona zabytków w Polsce. Geneza, organizacja, prawo. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Schreiber H. (2009). Niematerialne dziedzictwo kulturowe: idea, prawo, praktyka. W: W. Szafrański, K. Zalasińska (red.), Prawna ochrona dziedzictwa kulturowego. Wokół problematyki prawnej zabytków i dzieł sztuki, t. III, s. 1-15. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
Schreiber H. (2005). Międzynarodowa ochrona niematerialnego dziedzictwa kulturowego, „Stosunki Międzynarodowe-International Relations”, nr 3-4, t. 32, s. s. 169-187.
Procesja w Białce tatrzańskiej, 2007, fot. A.Drożdż
Grabarka - krzyże, 2008 fot. A.W.Brzezinska
Jarmark Kaziukowy w Poznaniu, 2009, fot. A.W.Brzezińska
Misterium w Kicinie (Wlkp.), 2009, fot. A.W.Brzezińska
