Urszula Wróblewska

Jak musi czuć się młody Tatar w trzeciej klasie szkoły podstawowej, kiedy jego najukochańsza pani bardzo wnikliwie i jednoznacznie analizuje wiersz Miry Jaworczakowej pod tytułem Przerwany hejnał? Kiedy, zanim zdąży poznać historię Tatarów, pani mówi, że najeżdżali oni na Polskę, grabili i zabijali. Czy w przyszłości zechce sam poznać historię, tę dobrą i tę złą, którą tworzyli przodkowie współczesnych Tatarów?

Poczucie tożsamości i potrzeba przynależności wciąż odgrywają ważną rolę zarówno w życiu społeczeństw, jak i tworzących je ludzi. Liczne komunikaty donoszą o negatywnym wpływie kultury globalnej w wyniku którego dochodzi do unifikacji i w konsekwencji do zatracania odrębności etnicznej. Z drugiej strony jesteśmy świadkami procesów etnokulturowych o charakterze pokojowych negocjacji lub walk etnicznych, których celem jest ustanowienie i określenie miejsca oraz znaczenia grupy na mapie etnicznej świata. Również grupy etniczne mieszkające w Polsce od pokoleń zmieniają swój charakter i uczestniczą w permanentnym przeobrażaniu własnej kultury. Grupą etniczną, która ponad 600 lat temu związała swoje losy z dziejami Rzeczypospolitej są Tatarzy, stanowiący dzisiaj zapewne ostatni ,,rodzimy” element orientu w kulturze polskiej. Obecnie w Polsce mieszka około 5 tys. Tatarów. Tatarzy zamieszkują rdzenne tereny w województwie podlaskim (Białystok, Bohoniki, Sokółka, Suchowola). Znaczna część społeczności tatarskiej po 1945 roku, z chwilą przesunięcia granic musiała opuścić Wileńszczyznę i Nowogródczyznę i osiedliła się na ziemiach zachodnich i północnych Polski.

Z tatarskiej historii….

Tatarzy polsko – litewscy są potomkami Tatarów z kipczackiej grupy językowej, których jako jedno z wielu plemion zjednoczył za czasów swojego panowania Czyngis – Chan w 1202 roku. Początki osadnictwa tatarskiego na rozległych terenach Wielkiego Księstwa Litewskiego sięgają pierwszych dziesięcioleci XIV wieku, kiedy książęta litewscy jak Giedymin, Kiejstut i Olgierd sprzymierzali się z Tatarami, którzy wspomagali ich wojska podczas wypraw wojennych. Tatarzy jako odważni żołnierze, zahartowani w walce i odporni na trudne warunki życiowe wspomagali również wojska króla Władysława Jagiełły i księcia litewskiego Witolda w wojnach z Zakonem Krzyżackim. Witold poznawszy możliwości i zdolności wojskowe Tatarów, celowo osiedlał całe oddziały rodowo – plemienne wzdłuż granicy żmudzkiej i w okolicach warownych zamków i grodów, takich jak: Troki, Wilno, Kowno, Puńsk, Lida, Krewa, Nowogródek, Grodno. Oddziały tatarskie, zasilając liczebnie skład armii Jana III Sobieskiego brały udział w kampanii wiedeńskiej za co żołnierze tatarscy otrzymali majątki w Bohonikach i Kruszynianach. Tatarzy także aktywnie walczyły o niepodległość przybranej ojczyzny podczas walk narodowowyzwoleńczych. Nie zabrakło tatarskich żołnierzy w Powstaniu Kościuszkowskim, Konfederacji Barskiej, Powstaniu Listopadowym i Styczniowym. Nie szczędzili życia i sił podczas I wojny światowej, w wojnie polsko – bolszewickiej, w ramach własnego szwadronu walczyli podczas drugiej wojny światowej oraz brali czynny udział w Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie.

Tożsamość grupy kształtowała się w atmosferze swoistej symbiozy grup etnicznych zamieszkujących Wielkie Księstwo Litewskie. Wojownicy z rozległych stepów Kipczaku posługując się różnymi dialektami języka tatarskiego, biorąc sobie za żony chrześcijanki już w XVI wieku zatracili w większości swój język ojczysty, zastępując go miejscowym polskim, białoruskim, ruskim lub litewskim. Wraz z zanikiem języka stanowiącego rdzeń kulturowego przekazu zaczęli tracić inne wyróżniki jak strój, folklor słowny czy szereg tradycyjnych obrzędów stepowych. Z czasem wyznacznikiem odrębności grupy pozostał jedynie islam odłamu sunnickiego i związane z nim wiedza, miejsca i akcesoria kulturowe. Jednak i religia w wyniku procesów asymilacyjnych, pod wpływem kultur dominujących zaczęła ulegać modyfikacji i przybierać charakter synkretyczny zawierając w sobie elementy tradycji stepowej, islamskiej oraz lokalnej. Pomimo nieuchronnego procesu asymilacyjnego Tatarzy nie zatracili w pełni swej odrębności kulturowej. Żyjąc wspólnie z wyznawcami innych religii wytworzyli wielowymiarowy charakter swojej tożsamości.

Samoidentyfikacja jednostki jest konstruowana w oparciu o trzy wzajemnie powiązane i przenikające się systemy znaczeniowe ,,muzułumańskości” (aspekt religijny), tatarskości (aspekt etniczno – historyczny) oraz polskości (aspekt państwowy). Tożsamość tatarska ma charakter wielowymiarowy i stanowi sumę wielu znaczących identyfikacji. Kolejność wymieniania płaszczyzn identyfikacyjnych zależy od kontekstu sytuacji. Obecnie, sami określają siebie jako Tatarzy polscy lub polscy muzułmanie w zależności od tego, kiedy i z kim rozmawiają.

Młodzież tatarska

Decydujący wpływ na stopień zachowanie tożsamości tatarskiej w przyszłości należy przypisać młodzieży, która będzie przekazywała wartości swojej kultury dalszym pokoleniom. Młodzież tatarska wiedzę i doświadczenia niezbędne do tworzenia poziomu kompetencji kulturowych stanowiących fundament tożsamości czerpie z różnych źródeł. W wyniku obowiązku szkolnego jest poddana nauczaniu powszechnemu w szkołach wszystkich szczebli, gdzie nabywa wiedzę z zakresu kultury polskiej. Jednocześnie dzieci tatarskie uczestniczą w procesie nauczania religijnego, którym zajmuje się rodzina, studenci arabscy czy imamowie. Równolegle przepływają treści z obszaru tradycji i historii tatarskiej — wartości te są przekazywane przez rodzinę, szczególnie dziadków, oraz poprzez oficjalną działalność społeczno-kulturalną organizacji i stowarzyszeń Tatarów polskich. Wszystkie te źródła uzupełniają się i wypełniają wiedzę z trzech obszarów identyfikacyjnych. Dlatego tak ważne jest, aby w procesach edukacyjnych nie dochodziło do przekazywania sprzecznych treści oraz żeby atmosfera we wszystkich placówkach oświatowych sprzyjała pobudzaniu tożsamości tatarskiej.

Zadaniem szkoły jest kształcenie i wychowywanie. W szkole dziecko tatarskie nabywa wiedzę i umiejętności niezbędne do życia w społeczeństwie polskim. Dzieci tatarskich nie wyróżnia język macierzysty, jak w przypadku dzieci z mniejszości białoruskiej, ukraińskiej czy litewskiej. Uczniowie pochodzenia tatarskiego często różnią się od swoich kolegów jedynie zewnętrznymi cechami antropologicznymi. Z tego też powodu zdarzało się, że byli przezywani i wyśmiewani przez rówieśników. Występowało to najczęściej w klasach nauczania początkowego. U dwudziestojednoletniej Tatarki wspomnienia z okresu nauki w szkole wywołują negatywne emocje: dzieci mówiły na mnie Chinka i to najbardziej mnie bolało. Wtedy tak bardzo było mi wstyd, że jestem inna. Później już było trochę, lepiej, jak się. ktoś przezywał to tylko w złości . Zdarzały się również przypadki, że dzieci były ignorowane przez swoich rówieśników: stałam zawsze sama na przerwie i nikt nie chciał ze mną siedzieć, bo miałam skośne oczy. Współcześnie dzieci tatarskie już coraz mniej odczuwają niechęć i odrzucane w grupie rówieśniczej. Szczególnie po otwarciu granic europejskich różnorodność kulturowa zaczęła dociera do nas różnymi drogami, a dzieci obserwują „innych” na ulicy, w telewizji, poprzez Internet.

W szkole należałoby również zweryfikować niektóre treści programowe i zastanowić się nad ich znaczeniem i sposobem przekazu. Jak musi czuć się młody Tatar w trzeciej klasie szkoły podstawowej, kiedy jego „najukochańsza” pani bardzo wnikliwie i jednoznacznie analizuje wiersz Miry Jaworczakowej pod tytułemPrzerwany hejnał? (Podręcznik do kształcenia literackiego… 1992). Jeden z uczniów tatarskich powiedział, że: Siedziałem na lekcji i było mi tak bardzo wstyd, że też jestem Tatarem. Potem dzieci na przerwie mi dokuczały. Zanim zdążył poznać historię Tatarów, pani na lekcji powiedziała, że najeżdżali na Polskę, grabili i zabijali. Czy będzie chciał w przyszłości poznać sam historię, tę dobrą i tę złą, którą tworzyli przodkowie współczesnych Tatarów? Przecież każdy naród ma karty historii, które napawają szczerą dumą, ale też i takie, o których najchętniej by się zapomniało.

Tradycja, religia, przekaz

Szczególna rola w zachowaniu statusu etnicznego społeczności tatarskiej i przekazywaniu wartości kulturowych przypada rodzinie, która stanowinajistotniejszy kontekst kulturowego rozwoju jednostki. W przypadku społeczności tatarskiej trudno przecenić rolę i funkcje rodziny w procesie nabywania wiedzy kulturowej. Jest ona pierwszym, podstawowym i najistotniejszym źródłem zasad, zachowań i norm kulturowych przekazywanych kolejnym pokoleniem. Rodzina stanowi pierwsze i najbliższe środowisko wychowawcze. Również rodziny tatarskie narażone są na zmiany, które mogą mieć destrukcyjny wpływ na przekaz kulturowy. W przypadku Tatarów zanik zainteresowania rodziny przekazywaniem tradycji może mieć nieodwracalne skutki w zaniku rdzennych wartości kulturowych. Wszelkie zmiany zachodzące w rodzinach tatarskich bezpośrednio rzutują na charakter i kształt kultury tatarskiej. Warto wspomnieć, że jeszcze przed 1939 rokiem Tatarzy skupieni w jednolite grupy zamieszkujące Kresy Wschodniej mieli większe możliwości do przekazywania wartości kulturowych poprzez istniejący wówczas jeszcze model postfiguratywny i znaczną rolę autorytetów w przezywaniu tradycji. Natomiast już po Drugiej Wojnie Światowej Tatarzy musieli opuścić swoje rodzinne gniazda i w zupełnie nowych warunkach rozpoczęli swoje życie, w ustroju, który nie sprzyjał odmiennym wartościom etnicznym i religii. Brak odpowiedniego poziomu wiedzy rodziców dotyczącej przeszłości i tradycji tatarskiej bezpośrednio przekłada się na poziom wiedzy młodzieży. W latach osiemdziesiątych przyjeżdżający do Białegostoku na studia muzułmanie podjęli się nauki religii dzieci tatarskich. Dzisiejsi trzydziestolatkowie byli uczeni religii jeszcze przez studentów arabskich, którzy doskonale znali zasady islamu i obowiązującą praktykę. Kształcili oni, ale również wychowywali zgodnie z obowiązującymi zasadami i praktykami religijnymi. Studenci arabscy posiadali bardzo duży zakres wiedzy religijnej, którą nabywali w swoim rodzinnym muzułmańskim kraju. Wyznawany i przestrzegany przez studentów islam różnił się od islamu praktykowanego przez Tatarów. Dla wielu Tatarów lekcje ze studentami były jedynym źródłem wiedzy religijnej. Jeszcze do niedawna dzieci uczęszczały na religię do domu modlitwy prowadzonego przez studentów muzułmańskich. Oprócz poprawiania praktyk religijnych uczniów studenci zaczęli również wprowadzać w życie codzienne zwyczaje przestrzegane przez siebie w krajach muzułmańskich: Na lekcjach religii musiałyśmy mieć nakryte głowy i to było bardzo niewygodne, tak wspomina lekcje religii szesnastoletnia Tatarka.

Z badań przeprowadzonych w 2003 roku wśród młodzieży tatarskiej z województwa podlaskiego wynika, że mają bardzo duży poziom wiedzy na temat swojej religii, zasad i praktyk z niej wynikających. (67 %). Średni poziom wiedzy posiadają z zakresu kultury polskiej (41%). Natomiast wszystko to co wiąże się z ich etnicznością i odrębnością historyczną nie stanowi zasadniczej wartości (16%). Sytuacja jest niepokojąca, gdyż tak słabe przygotowanie z zakresu przeszłości swojej grupy a osadzenie odrębności jedynie na islamie, może w przyszłości doprowadzić do zaniku Tatarów jako grupy etnicznej i wpisanie ich w jedną grupę religijną – muzułmanów. Pokolenie młodzieży przede wszystkim zwraca uwagę na znaczenie świąt z perspektywy religijnej: Kurban Bajram jest to święto religijne poczynione na pamiątkę, uczczenia chwili, kiedy Abraham miał złożyć ofiara ze swojego syna Ismaela w imię swojej ogromnej miłości do Boga. Bóg widząc wielkie poświecenia Abrahama, poprosił go o złożenie w ofierze nie swego syna, lecz barana. Mewlud jest bardzo ważnym światem w islamie. Ramazan Bajram jest to święto muzułmańskie w pierwszych dniach miesiąca szawail, odbywa się ono po zakończeniu miesięcznego postu w miesiącu ramazan. Pokolenie młodzieży również podkreślało integracyjny aspekt świąt, ale pojawiał się on w drugiej kolejności, po ich religijnym aspekcie:W czasie świąt możemy wszyscy się spotkać, jest nas mało i wszyscy się znamy, to po nabożeństwie możemy sobie porozmawiać. Religia jest bardzo ważną identyfikacją w całościowej tożsamości tatarskiej. Jednak dla wyróżnienia się Tatarów wśród muzułmanów ważna jest również identyfikacja tatarska i polska.

Pokolenie pierwsze nie przywiązuje tak dużej wagi do tego, co tatarskie, zwracając baczniejszą uwagę na aspekty czysto religijne. Małą wiedzę posiadają Tatarzy na temat swojej przeszłości. Postacie historyczne, takie jak książę Witold, Jan III Sobieski, Czyngis-chan, są bezpośrednio związane z historią Tatarów. Nie identyfikują się z Czyngis Chanem, który zjednoczył przecież wszystkie plemiona tatarskie. Niewielu młodych Tatarów kojarzy Księcia Witolda z przybyciem Tatarów na ziemie litewskie. Najbardziej znaną postacią historyczną znaczącą dla Tatarów jest król Jan III Sobieski, gdyż To on osiedlił nas tutaj (…) Król ten wypłacał zaległy żołd żołnierzom tatarskim i dał im za to ziemie.

Tak pokrótce przedstawia się obraz młodego pokolenia Tatarów polskich, które będzie miało największy wpływ na etniczny charakter grupy. Pozostając pod wpływem różnych treści edukacyjnych, młodzi nie mają jednolitego poziomu kompetencji wszystkich trzech sfer identyfikacji. W oświacie Tatarów polskich brak proporcjonalnie rozłożonych treści i zgodności między nimi. W efekcie wiedza i praktyka religijna znacznie dominują nad zakresem treści tatarskich, a nawet polskich. Może to spowodować, że już niedługo będziemy mówili o Tatarach polskich w kategoriach ich wyznania, a nie etniczności. Przestaną się oni wyróżniać w świecie islamu i słuchać głosu swoich przodków ze stepu Kipczaku, a może będą odczuwali naturalną i od wieków przypisaną potrzebę wyróżniania się także w społeczności muzułmańskiej?

Tatarzy zaczęli zauważać zagrożenie jakie wynika z wyłącznie religijnego charakteru wychowania dzieci i młodzieży tatarskiej. Obecnie następuje oddzielenie tego, co tatarskie, od tego, co muzułmańskie. Tatarzy idą tą samą drogą co studenci arabscy, jeżeli chodzi o religię, i wiele się od nich uczą. Jednak w przypadku obyczajów starają się iść własną tatarską drogą, od lat wyznaczoną. To rozdzielenie ma być próbą zachowania tego, co tatarskie. Trudno obecnie stwierdzić, jak dalece jest to proces udany.

W ostatnich latach dzieci tatarskie uczą się religii w niedzielę w szkole podstawowej w Białymstoku. Trzyletni kurs religii zakłada, że uczeń powinien pomodlić się, jak nie ma imama, i poprowadzić nabożeństwo. Religii uczą tam także studenci arabscy, ale odbywa się to na innych warunkach i na neutralnym gruncie. Uczą oni według wytycznych przygotowanych przez imama tatarskiego pochodzenia. Poza lekcjami religii odbywają się tam również zajęcia z historii Tatarów polskich. Jest tych zajęć jednak znacznie mniej niż lekcji religii. Od kilku lat funkcję Muftiego wszystkich muzułmanów w Polsce pełni Tatar, który ukończył studia w Medynie. Czy jednak będzie on w stanie zachować rdzenne wartości kultury tatarskiej przy jednoczesnej religijnej rewitalizacji grupy.

Duch wskrzeszony

Wśród młodych Tatarów żyjących w czasach globalizacji działają jednostki, które przyjmują na siebie odpowiedzialność za istnienie grupy. Ponownie próbują wskrzeszać „ducha tatarszczyzny” i elementy tradycji tatarskiej przekazywać swoim rówieśnikom i młodszym pokoleniom. Grupa świadomych swojego pochodzenia młodych Tatarów w ramach podejmowanych działań propaguje swoją tatarską przeszłość i podkreśla znaczenie etniczności i w tożsamości Tatarów polskich. Znaczna rola w upowszechnianiu wartości kultury tatarskiej przypada również zespołowi tatarskiemu ,,Buńczuk”, w ramach którego młodzież uczy się tańców tatarskich i recytuje wiersze sławnych poetów tatarskich, między innymi Selima Chazbijewicza, czy Stanisława Kryczyńskiego. Wśród młodego pokolenia badaczy należy wymienić dr Artura Konopackiego, historyka specjalizującego się w zakresie dziejów Tatarów Wielkiego Księstwa Litewskiego. Młodzi Tatarzy zaangażowani w działalność kulturalno-oświatową swojej grupy będą w przyszłości w znacznym stopniu kształtować jej całościowy charakter. Im bardziej będą świadomi swego pochodzenia i im bogatszy zasób wiedzy z zakresu kultury własnej grupy przekażą, tym bardziej status etniczny Tatarów zostanie zachowany. Optymizm wzbudza również działalność młodego Tatara Michała Adamowicza, który tożsamość tatarską niezwykle prawdziwie ukazuje w swoich wierszach. Jeden z nich, pod tytułemPamięć jest zarazem zakończeniem tego artykułu i mam nadzieję, że skłoni czytelnika do chwilowej zadumy nad współczesną sytuacją Tatarów polskich.

Pamięć

Chciałem zapomnieć o kolejkach po mleko

O kurtce ortalionowej i baltonowskim chlebie

W wilcze futro odziałem swe ciało

I w step pojechałem mój wytęskniony

Stanąłem wśród trawy brunatnej i złotej

Usta złożyłem na ziemi praojców

I usłyszałem kopyta ich koni

Siadłem przy ogniu by miecz swój naostrzyć

Wykuty ze stali tatarskiego ducha

Lecz chociaż wieki spoczywał spokojnie

Rdza go nie tknęła, nie stępiał nie sczerniał

Pieśń o przeszłości cicho zaśpiewał

Lecz cóż to? Piszczałka moja złamana

Już nie przywołam tatarskiej ordy

Wszędzie dokoła gdzie okiem nie spojrzeć

Wiatr zatarł ślady dumnego narodu

Odeszli dzicy nieskromni odeszli… do Polski

Urszula Wróblewska

Kultura Enter
2009/02 nr 07