Powstaniu Republiki Litewskiej oraz jej wzmocnieniu na arenie międzynarodowej w dużym stopniu sprzyjały globalne konflikty europejskie na początku wieku XX.Republika, która powstała z konfrontacji własnych i cudzych zainteresowań, ideologii i wartości, mówiąc obiektywnie nie była w stanie od razu uniknąć konfliktów z sąsiadami.

Podstawowym przykładem tego jest konflikt z Polską, który Litwa w okresie międzywojennym próbowała wywołać stosując różne środki, również wykorzystując białoruski czynnik subpolityczny. Znaczenie ostatniego, zwiększało się dla Litwy prawie proporcjonalnie do zagrożenia z polskiej strony dla umacniania się narodowego państwa litewskiego.

Dla polityków kowieńskich Białorusini szczególnie potrzebni stali się po akcji polskiego generała Lucjana Żeligowskiego, która odbyła się jesienią 1920 r., tzn. podczas walki o przywrócenie różnorodnej etnopolitycznie i podzielonej Wileńszczyzny. Okres współpracy pomiędzy Litwinami a Białorusinami w latach 1920-1923 jest chyba najbardziej nasycony: w skład Rządu Litwy wschodziło Ministerstwo Spraw Białoruskich, w wojsku działał Oddzielny batalion białoruski. Oprócz tego, w tym okresie w tymczasowej stolicy Litwy mieściły się dwie instytucje emigracyjne Białoruskiej Republiki Ludowej: rząd emigracyjny oraz przedstawicielstwo emigracyjne Białoruskiej Republiki Demokratycznej*. Zostało podpisano kilka umów politycznych i finansowych. W zamian za obietnicę obrony interesów Litwy na Wileńszczyźnie RL wspomagała finansowo i politycznie emigracyjny rząd białoruski, wspierała partyzantów białoruskich, którzy działali na okupowanej przez Polaków Wileńszczyźnie. Wspólnie z Białorusinami w imieniuzniewolonych przez Polskę narodów Litwini inicjowali w Lidze Narodów i stolicach państw europejskich kilka apeli wymierzonych przeciwko Warszawie, planowali również inne akcje o podobnym charakterze.

Latem 1922 roku litewscy i białoruscy mieszkańcy ziem zajętych przez Polskę skierowali Memoriał, w którym informowali o przestępstwach, jakich polscy wojskowi dokonali wobec mieszkańców okupowanego państwa. Memoriał skierowano do prezydenta Litwy, państw europejskich, Stanów Zjednoczonych Ameryki i Ligi Narodów. W Memoriale przedstawione zostało jedenaście konkretnych przypadków egzekucji dokonanych przez polskich wojskowych w różnych wsiach na mieszkańcach, którzy nie uczestniczyli w wyborach „wileńskiego Sejmu”, lub na krewnych krewnych tych osób, które nie chciały służyć w wojsku polskim i ukrywały się w lasach. W Memoriale opisane zostały takie czyny, jak pobicia, torturowanie, rabunki, znęcanie się. Na przykład dokonane na mieszkańcu wsi Bierszty Dmitriju Bućka: przywiązali do nóg deskę i zaczęli bić młotkiem dopóki nie zaczęła lać się krew z nosa i uszu, następnie na ledwie żywego spuścili psy. 47-letniemu mieszkańcowi tej samej wsi Osipowi Siergiejczukowiza syna partyzanta ‹…› wsadzili nogi w gorący rożen, a jego 38-letnią ciężarną sąsiadkę Marię Szastawicką za to, że syn jest partyzantem, pobili tak, że urodziła wcześniej. W dokumencie powiedziano, że podobne okrutne rozprawy odbyły się i na 58-letnim mieszkańcu wsi Marcinkancy – Tomaszu Czasnulewiczu, Aleksandrze Górskim ze wsi Suhary, 78-letnim mieszkańcu wsi Krokszli Eduardzie Asenem, Wasylu Dobrowolskim ze wsi Abrub w powiecie lidskim, Janie Bryce ze wsi Aleszkiewicze w obwodzie astrawieckim, Włodzimierzu Wasilewiczu oraz W. Waronku – obydwa byli mieszkańcami wsi Bierszty. Memoriał został podpisany przez 41 przedstawicieli powiatów wileńskiego, grodzieńskiego i święcińskiego. Domagano się, żeby jak najprędzej została utworzona komisja międzynarodowa Ligi Narodów dla rozpoczęcia dochodzenia w sprawie wymienionych zbrodni. Owa skarga nie była jedynym przykładem działalności białorusko-litewskiej przeciw Polsce.

Na przykład w październiku 1923 roku z inicjatywy dyrektora Departamentu ekonomii i polityki MSZ Litwy Juozasa Puryckasa planowano założyć wspólnie z Białorusinami, Ukraińcami i Niemcami „Sojusz narodów zniewolonych przez Polskę”, planowano powołać całkowicie tajny Komitet wykonawczy Sojuszu, w skład którego weszliby przedstawiciele każdego z narodów. Według planu mieszkańcy zajętych przez Polskę ziem powinni byli zbierać informację o bezprawnym zachowaniu Polaków wobec mieszkańców innej narodowości, dowody ich prześladowania bezpośrednio na miejscu i potem przekazywać zebraną informację do „Komitetu wykonawczego narodów zniewolonych przez Polski”.

Celami podstawowymi Sojuszu i Komitetu powinna być:

obrona potrzeb narodów zniewolonych przez Polskę […], przygotowanie, wręczenie i ogłoszenie protestów kolektywnych przeciwko zachowaniu Polaków w stosunku do mieszkańców innej narodowości.

Oprócz tego, w celu propagandy antypolskiej w Europie, myślano się o wydawaniu miesięcznego biuletynu w języku angielskim i francuskim, co miało być próbązbliżenia i połączenia narodów zniewolone przez Polaków.

Kowno nie żałowało pieniędzy dla działaczy białoruskich, którzy byli przychylni Litwie. Dla przykładu rząd Litwy wypłacał W. Lastouskiemu i K. Duż-Dużeuskiemu w roku 1924 płacę w kwocie 500-750 litów litewskich na miesiąc. W pierwszej połowie roku 1924 MSZ Litwy wydało około 40 000 litów litewskich na potrzeby Białorusinów. Ta kwota nie obejmowała wydatków, związanych ze wsparciem finansowym Białorusinów przez inne organizacje społeczne (takie, jak Sojusz strzelców Litwy [SSL]).

Z drugiej strony nie wszystkie oczekiwania Białorusinów dotyczące finansowania były zaspokajane. Odmówiono wsparcia tym projektom proponowanym przez działaczy białoruskich, które nie wywoływały zaufania Litwy. Jesienią 1923 roku ani rząd, ani SSL nie wsparł finansowo (800 dolarów) działaczy Sojuszu strzelców białoruskich A. Karabacza oraz W. Razumowicza, którzy chcieli wyjechać do Stanów Zjednoczonych, żeby „agitować przeciwko okupacji polskiej” w kraju wileńskim. Wsparcia finansowego odmówiono dlatego, że wspomniani wyżej działacze zbytnio przyjaźnili się z sowiecką Białorusią, krytykowali politykę Kowna dotyczącą Białorusinów na Litwie oraz zgłaszali terytorialne pretensje wobec Litwy, przede wszystkim dotyczyło to różnorodnej etnicznie i kulturowo Wileńszczyzny.

Zatem stosunki pomiędzy Litwą a emigracyjną Białoruska Republiką Ludową nie były jednoznaczne. W momencie, kiedy Litwa chciała uzyskać wsparcie Białorusinów i wspólnie z nimi działać na obszarze wileńskim przeciwko Polsce, działacze białoruscy mieli o wiele większe i szersze zainteresowania. Państwu białoruskiemu na emigracji potrzebne było wsparcie finansowe, miejsce dla rezydencji, międzynarodowe wsparcie polityczne i akceptacja. Oprócz tego, białoruscy działacze powinni byli przynajmniej teoretycznie ustalić granice terytorialne swego przyszłego państwa. Biorąc pod uwagę to, że wcześniej nie było nigdy takiego niepodległego samodzielnego państwa, że w owym czasie ziemie etnicznie białoruskie były podzielone pomiędzy Polską, Litwą a Rosją, że trzeba było działać na emigracji, to zadanie to było bardzo trudne i skomplikowane. Widocznie, z tego punktu widzenia należy patrzeć i oceniać chęć Białorusinów pozostawienia dla siebie pewnej teoretycznej furtki w porozumieniach z Litwą, która pozwoliłaby później na przedstawienie praktycznych roszczeń terytorialnych wobec Litwy odnośnie ziem południowo-wschodnich. Oczywistym jest, że Kowno nie chciało uznać historycznych pretensji swoich wspólników i starało się przeszkodzić im. Nie można zapominać i o tym, że pogorszeniem stosunków białorusko-litweskich były w owym czasie zainteresowane zarówno Warszawa, jak i Moskwa. Ta ostatnia rozpoczęła w tym celu szeroki program zbliżenia z Białorusinami. Wszystkie te zgrzyty w stosunkach białorusko-litewskich odzwierciedla publikowany niżej „Projekt tajnego porozumienia”, o którym dotąd w historiografii mówiono niewiele.

Pod koniec 1922 roku „Projekt tajnego porozumienia” zaczął przygotowywać białoruski rząd emigracyjny, który nie był zadowolony z ówczesnych warunków w jakich prowadził swoją działalność na Litwie i dążył do ich polepszenia. Wraz z tym chciał poszerzyć ową „furtkę” w politycznej umowie białorusko-litewskiej z 11 listopada 1920 roku dotyczącą nie rozwiązanej kwestii granic oraz podziału terytorialnego.

Na początku roku 1923 ukończono przygotowanie „Projektu tajnego porozumienia”. 19 marca projekt został przedyskutowany przez emigracyjny rząd białoruski. Po wniesieniu nieznacznych poprawek 21 marca pierwszy egzemplarz projektu został przekazany dyrektorowi Departamentu Polski oraz Lidze Narodów i ministrowi spraw zagranicznych Litwy Ignasowi Joninasowi. (W okresie międzywojennym pomiędzy Republiką Litewską a Polską zawieszono stosunki dyplomatyczne, dlatego dyplomacja litewska współpracowała z Polską poprzez państwa-pośredników. Stosunki dyplomatyczne pomiędzy tymi państwami wznowiono dopiero w roku 1938. Po aneksji Austrii przez Niemcy Polska wysunęła ultimatum wobec Litwy żądając w nim przywrócenia stosunków dyplomatycznych, pod groźbą agresją zbrojnej w wypadku jego niespełnienia. Prezydent Smiatona po konsultacji z ministrem obrony Stasisem Raszcykisem zdecydował się spełnić ultimatum. – Red.). 22 marca MSZ Litwy otrzymało jeszcze sześć projektów tajnego porozumienia. Przepisywanie tego dokumentu z rękopisu na wersję drukowaną było zabronione nawet sekretarce. Najprawdopodobniej, tę pracę wykonał minister spraw zagranicznych rządu emigracyjnego Aleksander Cwikiewicz.

Białorusini wręczając projekt mieli nadzieję, że uda się zakończyć negocjacje i podpisać umowę w ciągu miesiąca, jednak tak się nie stało. Zobaczywszy wymagania Białorusinów zawarte w projekcie, litewscy dyplomaci i politycy poważnie zaniepokoili się. Okazało się, że dążenia białoruskiego rządu emigracyjnego wobec Litwy nie są mniejsze od wymagań polskich polityków. Różnica polegała tylko na tym, że pierwsi nie mieli realnej mocy dla urzeczywistnienia swoich dążeń, co za tym idzie, tajne porozumienie z Litwą mogłoby zmniejszyć owy brak. Projekt pokazał, że rząd emigracyjny miał na celu zaspokoić potrzeby nie tylko i nie tyle białoruskich mieszkańców ZSSR lub Polski, nie tylko zajętej przez Polaków Wileńszczyzny, która prawnie należała do Litwy, lecz i samej Litwy. Oznaczało to, że wcielając w życie projekt, wiodący politycy Litwy staliby się niezbyt życzliwym konkurentem dla Polaków w stosunku do białoruskich mieszkańców.

Z drugiej strony, MSZ Litwy nie spieszyło się, by od razu dać negatywną odpowiedź Białorusinom. Widocznie, debatowano nad tym, w jaki sposób zminimalizować możliwą konfrontację z byłym sojusznikiem bądź skorygować swoje stanowisko. Przez zwłokę Ministerstwa spraw zagranicznych A. Cwikiewicz stracił cierpliwość i 17 maja 1923 roku zwrócił się pisemnie do premiera Ernesta Galwanauskasa, który w owym czasie jeszcze pełnił obowiązki ministra spraw białoruskich, z prośbą o wyznaczenie miejsca i czasu spotkania. W liście zaznaczono również, że przedłużając negocjacje, ostatecznej odpowiedzi na temat umowy musi udzielić osobiście sam E. Galwanauskas.

Jednak strony nie mogły dojść do uzgodnienia stanowisk. Latem 1923 roku w białoruskim rządzie emigracyjnym zaszły zmiany personalne: na stanowisku premiera przychylnego Litwie W. Lastowskiego zastąpił mniej życzliwy A. Cwikiewicz, który jeszcze jesienią tego roku potajemnie przeniósł emigracyjny rząd z Kowna do Pragi. Stosunki pomiędzy Republiką Litewską a emigracyjną Białoruską Republiką Ludową ostatecznie zachwiały się i później nie udało się ich znormalizować. Większość białoruskich działaczy wybrało na swego nowego opiekuna Sowiecką Rosję oraz sowiecką „państwowość białoruską”.

A propos, Rosja, która uważnie obserwowała losy stosunków litewsko-białoruskich, dowiedziała się o „Projekcie tajnego porozumienia” po kilku tygodniach od momentu jego przygotowania. Już 6 kwietnia 1923 roku przedstawiciel ZSSR w Litwie Inokientij Kożewników, kiedy otrzymał od swego agenta kopię projektu, wysłał ją do kolegium Komisariatu Ludowego spraw zagranicznych. W raporcie wysłanym do Moskwy dyplomata krótko skomentował projekt: „Jak widzicie, imperialistyczne cele Litwy nie są mniejsze od polskich”. Trudno powiedzieć, co miał na myśli I. Kożewników pisząc te słowa. Można mniemać, że skomentował projekt nie wchodząc w jego istotę. Z drugiej zaś strony, komentarz dyplomaty przyzwala myśleć, że ów projekt jego agent otrzymał nie od działaczy białoruskich, ale od MSZ Litwy. A propos, projekt ten, który znajduje się w archiwum polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiej, jest dobrej jakości. Jest wydrukowany na tym samym papierze, na którym drukowane były niektóre egzemplarze projektu, jakie przechowywane są w Centralnym archiwum państwowym Litwy.

Algimantas Kasparavičius

Projekt tajnego porozumienia pomiędzy rządem Republiki Litewskiej a rządem Białoruskiej Republiki Narodowej dotyczący wzajemnego poparcia w sprawie terytoriów okupowanych przez Polskę.

Rozumiejąc szczególne znaczenie litewsko-białoruskiej walki przeciwko okupowaniu przez Polskę białoruskich i litewskich terytoriów oraz rozumiejąc niebezpieczeństwo związane z długotrwałym okresem okupacyjnym, podczas którego świadomość mieszkańców, że są poddanymi obcej władzy może osłabnąć, i mogą zdecydować o wstąpieniu (w ramach obrony własnych interesów) na drogę, która jest sprzeczna z interesem państwowym Litwy i Białorusi pełnomocnicy litewskiego i białoruskiego rządów porozumieli się w kwestiach następujących:

1. Poparcie dla rządu litewskiego w jego walce o wyzwolenie terytorium wileńskiego w okresie do 12 lipca.

§ 1. Rząd BRL zobowiązuje się w okresie trwania niniejszej umowy zachować taki stan w państwie, przy którym wystąpienia polityczne odpowiedzialnych organizacji politycznych, dotyczące terytorium wileńskiego w ramach linii na mocy umowy dnia 12 lipca 1920 r. nie byłyby sprzeczne z prawem i interesem Litwy. W tym celu rząd białoruski:

1. zachowuje bezpośredni kontakt kierownictwa ze wszystkimi organizacjami białoruskimi, partiami politycznymi i in. okupowanymi przez Polskę;

2. podczas organizowania wyborów do polskich instytucji państwowych pomaga w kampanii wyborczej poprzez wyodrębnianie wśród mieszkańców białoruskich takich przedstawicieli, którzy wspieraliby współpracę białorusko-litewską;

3. powinien pilnować, żeby w miejscowych organach samorządowych władza należała do takich działaczy białoruskich, którzy wspierają współpracę białorusko-litewską.

§ 2. Rząd białoruski zobowiązuje się wspomagać zbliżenie społeczności białoruskiej i litewskiej w ramach terytorium z dn. 12 lipca. Dla osiągnięcia celu rząd białoruski zobowiązuje się:

1. posiadać w państwie swoją prasę – nie mniej niż dwie gazety (jedna pisana cyrylicą, druga łaciną);

2. wspierać szkolnictwo w państwie, ponieważ szkoła białoruska jest przewodnikiem i zabezpieczeniem ruchu białoruskiego, wrogiego wobec polskiej władzy okupacyjnej;

3. dbać o wychowanie nauczycieli w duchu walki narodowej o swoje wyzwolenie polityczne;

4. wydawać dozwoloną i nielegalną literaturę, ilość pierwszej – 500 stron drukowanych na rok, drugiej – 150 stron drukowanych na rok;

5. stwarzać, kierować oraz wspierać w państwie te organizacje narodowe, polityczne i zawodowe, które są opozycyjne wobec władzy okupacyjnej;

6. systematycznie i ciągle prowadzić agitację pisemną i ustną, szkoląc w tym celu propagandystów;

7. organizować białoruską rewolucyjno-bojową siłę ludową razem z LPS (LPS, Lietuvos Pauliš Sajunga – „Sojusz Strzelców Litwy”), jak jest to założone w specjalnych porozumieniach konspiracyjnych.

§ 3. W przypadku oddania ziem wileńskich Litwie do 12 lipca rząd białoruski zobowiązuje się wspierać Republikę Litewską oraz powstrzymywać wrogie wobec Litwy nastroje wśród ludności białoruskiej do końca upływu terminu niniejszej umowy.

§ 4. W celu zorganizowania walki przeciwko okupacji polskiej wśród narodów zamieszkujących wschodnią część Polski rząd białoruski zobowiązuje się do nawiązania poprzez miejscowe organizacje kontaktu z tymi narodami, w pierwszej kolejności z narodem ukraińskim oraz jego politycznymi kierownikami.

1. O wsparciu finansowym Rządu BRL.

§ 1. Biorąc pod uwagę to, że spełnienie przez rząd białoruski jego zobowiązań, ustalonych w punkcie A owego porozumienia jest związane ze znaczącymi wydatkami materialnymi, którymi on nie dysponuje oraz uwzględniając działalność rządu białoruskiego związaną z organizacją ludności na ziemi białoruskiej i realizującego wspólne cele skierowane przeciwko okupacji polskiej, Rząd Republiki Litewskiej zobowiązuje się w okresie trwania owego porozumienia okazać pomoc finansową rządowi białoruskiemu.

§ 2. Zakres pomocy finansowej określony jest w kwocie nie mniej, niż 1 % budżetu państwa litewskiego.

Uwaga: Rząd białoruski ma prawo zwrócić się do rządu litewskiego z prośbą o dofinansowanie w przypadku niewystarczalności okazanej pomocy dla zorganizowania zaakceptowanych przez obie strony przedsięwzięć.

§ 3. Podana w § 2 kwota wypłacana jest rządowi białoruskiemu częściowo, cztery razy na rok, na trzy miesiące w przód.

§ 4. Wsparcie finansowe okazuje się rządowi białoruskiemu na podstawie pożyczki, zgodnie z czym rocznie jest sporządzana umowa.

§ 5. Podana w § 2 kwota jest wypłacana rządowi białoruskiemu zarówno dla potrzeb działalności wśród ludności białoruskiej Wileńszczyzny, jak i dla pracy wśród ludności na ziemiach bezpośrednio białoruskich.

§ 6. Kwoty, które są wydane przez Rząd białoruski na działalność do dnia 12 lipca po zakończeniu każdego roku są odejmowane z ogólnej kwoty długu białoruskiego zgodnie z przedstawionym sprawozdaniem.

Uwaga:

1. Sprawozdania z wydatkowania pieniędzy na potrzeby kulturalno-edukacyjne przedstawiane są rządowi litewskiemu poprzez ministerstwo ds. białoruskich;

2. Sprawozdania z działalności o charakterze politycznym kierowane są do ministerstwa spraw zagranicznych poprzez właściwy departament.

§ 7. Rząd litewski posiada prawo przed podpisaniem warunków pożyczki do zapoznania się:

1. Z podstawowymi prognozami wydatków rządu białoruskiego na następny rok oraz

2. Z podstawowymi sprawozdaniami wydatków z ubiegłego roku.

§ 8. Rząd białoruski zachowuje prawo do przeniesienia asygnat z jednego sprawozdania do drugiego w przypadku zależności od warunków i celów swojej działalności, która ma miejsce w warunkach nienormalnych, lecz pod warunkiem:

1. Żeby wydatki na zaspokojenie potrzeb kulturowych oraz organizację polityczną ludności białoruskiej na ziemi wileńskiej nie przekraczały 1/2 wszystkich wydatków.

2. Żeby wydatki ogólne na potrzeby kulturalno-edukacyjne składały nie więcej niż 1/3 całej kwoty.

§ 9. Rząd białoruski zachowuje prawo do zainwestowania pewnej części otrzymanych od rządu litewskiego środków dla zorganizowania delegacji do Ameryki w sprawie stworzenia miejscowej emigracji białoruskiej.

1. O wzajemnym wsparciu w dziedzinie polityki zagranicznej.

§ 1. Rząd białoruski zobowiązuje się wszystkie swoje zagraniczne przemówienia wygłaszać zgodnie z głównymi wytycznymi polityki litewskiej, wspierając, o ile zachodzi taka potrzeba, prawa Republiki Litewskiej co do terytorium wileńskiego w ramach linii 12 lipca.

Uwaga: W tym celu rząd BRL odpowiednio instruuje swoje przedstawicielstwa oraz biuro informacyjne zagranicą.

§ 2. Ze swojej strony rząd litewski zobowiązuje się do wsparcia pytania bialoruskiego przed rządami Europy i Ameryki, o czym są odpowiednio poinformowane przedstawicielstwa litewskie zagranicą.

Uwaga: Propaganda praw i interesów Litwy zagranicą będzie odbywać się w taki sposób, który nie narusza praw i interesów Białorusi. W szczególności, w wydaniach oficjalnych, na ulotkach, mapach i in. będzie zaznaczane, że na wschód od Litwy znajduje się Białoruś.

§ 3. Rząd białoruski wraz z rządem litewskim zawierają konwencję paszportową oraz konwencję o prawie do azylu dla obywateli białoruskich.

1. O współpracy z instytucjami litewskimi, które są odpowiedzialne za białoruskie interesy narodowe.

§ 1. Instytucjami litewskimi, które zajmują się sprawą białoruską są:

1. Ministerstwo ds. białoruskich.

2. Specjalny batalion białoruski wchodzący w skład wojska litewskiego. Biorąc pod uwagę to, że w warunkach teraźniejszej okupacji ziem wileńskich interes ludności białoruskiej według oznaki narodowej jest reprezentowany przez rząd BRL ustanawia się:

1. Ministerstwo ds. białoruskich pozostaje w składzie rządu litewskiego na czas działania niniejszej umowy;

2. Minister ds. białoruskich jest wybierany wśród społecznych działaczy białoruskich przez rząd litewski po przedstawieniu zorganizowanej opinii białoruskiej z terytorium wileńskiego;

3. Specjalny batalion białoruski pozostaje w składzie wojska litewskiego na czas działania niniejszej umowy;

4. Przy batalionie powinna być zorganizowana wojskowo-instruktorska szkoła i kursy agitacji.

Uwaga: Organizowanie szkoły instruktorskiej oraz kursów propagandy powinno się odbyć po uzgodnieniu z ministrem wojny nie później niż na dwa miesiące po podpisaniu niniejszego porozumienia.

1. Rząd białoruski zobowiązuje się do dostarczenia sił kulturalnych potrzebnych dla urzeczywistnienia powyższego paragrafu traktującego o szkołach i kursach.

§ 2. Kulturalna działalność rządu białoruskiego koordynowana jest przez Ministerstwo ds. białoruskich. Owo postanowienie opierać się będzie na stworzeniu w ministerstwie specjalnej „Komisji kultury i edukacji”, w skład której wchodzi: minister ds. białoruskich, dwóch członków rządu BRL oraz dwóch członków-przedstawicieli głównych białoruskich organizacji ds. edukacji i kultury w państwie.

§ 3. Komisja określa plan pracy kulturalnej wśród ludności białoruskiej niezależnie od linii z 12 lipca.

§ 4. Ten plan, który zawiera w sobie podział środków na działalność wydawniczą, wsparcie szkół i in., przygotowuje się na wzór protokołu na następne trzy miesiące. Praktyczna realizacja planu należy do obowiązków rządu BRL.

1. O charakterze porozumienia, terminie i możliwych zmianach.

§ 1. Niniejsza umowa jest absolutnie tajna, ani częściowo, ani w całości nie jest przeznaczona do publikacji.

§ 2. Niniejsza umowa jest zawierana na okres 5 lat.

§ 3. Zmiany bądź dopełnienia niniejszej umowy w punktach praktycznych możliwe są tylko na podstawie wzajemnego porozumienia.

K) O mocy umowy z dn. 11 listopada 1920 r.

§ 1. Niniejsza umowa ani w całości, ani częściowo nie odwołuje państwowej umowy litewsko-białoruskiej z dn. 11 listopada 1920 roku. W szczególności posiada pełną moc artykuł 6 wspomnianej wyżej umowy o ostatecznym uregulowaniu granicy państwowej pomiędzy Białorusią a Litwą oraz o prawnym statusie części państwa litewskiego zamieszkałej przez Białorusinów.

Według Lietuvos istorijos metraštis. 1998 metais. Vilnius, 1999. P. 217-230

Pierwodruk tekstu: „Arche” (Mińsk), nr 3, 2009

Powstaniu Republiki Litewskiej oraz jej wzmocnieniu na arenie międzynarodowej w dużym stopniu sprzyjały globalne konflikty europejskie na początku wieku XX.Republika, która powstała z konfrontacji własnych i cudzych zainteresowań, ideologii i wartości, mówiąc obiektywnie nie była w stanie od razu uniknąć konfliktów z sąsiadami.

Podstawowym przykładem tego jest konflikt z Polską, który Litwa w okresie międzywojennym próbowała wywołać stosując różne środki, również wykorzystując białoruski czynnik subpolityczny. Znaczenie ostatniego, zwiększało się dla Litwy prawie proporcjonalnie do zagrożenia z polskiej strony dla umacniania się narodowego państwa litewskiego.

Dla polityków kowieńskich Białorusini szczególnie potrzebni stali się po akcji polskiego generała Lucjana Żeligowskiego, która odbyła się jesienią 1920 r., tzn. podczas walki o przywrócenie różnorodnej etnopolitycznie i podzielonej Wileńszczyzny. Okres współpracy pomiędzy Litwinami a Białorusinami w latach 1920-1923 jest chyba najbardziej nasycony: w skład Rządu Litwy wschodziło Ministerstwo Spraw Białoruskich, w wojsku działał Oddzielny batalion białoruski. Oprócz tego, w tym okresie w tymczasowej stolicy Litwy mieściły się dwie instytucje emigracyjne Białoruskiej Republiki Ludowej: rząd emigracyjny oraz przedstawicielstwo emigracyjne Białoruskiej Republiki Demokratycznej*. Zostało podpisano kilka umów politycznych i finansowych. W zamian za obietnicę obrony interesów Litwy na Wileńszczyźnie RL wspomagała finansowo i politycznie emigracyjny rząd białoruski, wspierała partyzantów białoruskich, którzy działali na okupowanej przez Polaków Wileńszczyźnie. Wspólnie z Białorusinami w imieniuzniewolonych przez Polskę narodów Litwini inicjowali w Lidze Narodów i stolicach państw europejskich kilka apeli wymierzonych przeciwko Warszawie, planowali również inne akcje o podobnym charakterze.

Latem 1922 roku litewscy i białoruscy mieszkańcy ziem zajętych przez Polskę skierowali Memoriał, w którym informowali o przestępstwach, jakich polscy wojskowi dokonali wobec mieszkańców okupowanego państwa. Memoriał skierowano do prezydenta Litwy, państw europejskich, Stanów Zjednoczonych Ameryki i Ligi Narodów. W Memoriale przedstawione zostało jedenaście konkretnych przypadków egzekucji dokonanych przez polskich wojskowych w różnych wsiach na mieszkańcach, którzy nie uczestniczyli w wyborach „wileńskiego Sejmu”, lub na krewnych krewnych tych osób, które nie chciały służyć w wojsku polskim i ukrywały się w lasach. W Memoriale opisane zostały takie czyny, jak pobicia, torturowanie, rabunki, znęcanie się. Na przykład dokonane na mieszkańcu wsi Bierszty Dmitriju Bućka: przywiązali do nóg deskę i zaczęli bić młotkiem dopóki nie zaczęła lać się krew z nosa i uszu, następnie na ledwie żywego spuścili psy. 47-letniemu mieszkańcowi tej samej wsi Osipowi Siergiejczukowiza syna partyzanta ‹…› wsadzili nogi w gorący rożen, a jego 38-letnią ciężarną sąsiadkę Marię Szastawicką za to, że syn jest partyzantem, pobili tak, że urodziła wcześniej. W dokumencie powiedziano, że podobne okrutne rozprawy odbyły się i na 58-letnim mieszkańcu wsi Marcinkancy – Tomaszu Czasnulewiczu, Aleksandrze Górskim ze wsi Suhary, 78-letnim mieszkańcu wsi Krokszli Eduardzie Asenem, Wasylu Dobrowolskim ze wsi Abrub w powiecie lidskim, Janie Bryce ze wsi Aleszkiewicze w obwodzie astrawieckim, Włodzimierzu Wasilewiczu oraz W. Waronku – obydwa byli mieszkańcami wsi Bierszty. Memoriał został podpisany przez 41 przedstawicieli powiatów wileńskiego, grodzieńskiego i święcińskiego. Domagano się, żeby jak najprędzej została utworzona komisja międzynarodowa Ligi Narodów dla rozpoczęcia dochodzenia w sprawie wymienionych zbrodni. Owa skarga nie była jedynym przykładem działalności białorusko-litewskiej przeciw Polsce.

Na przykład w październiku 1923 roku z inicjatywy dyrektora Departamentu ekonomii i polityki MSZ Litwy Juozasa Puryckasa planowano założyć wspólnie z Białorusinami, Ukraińcami i Niemcami „Sojusz narodów zniewolonych przez Polskę”, planowano powołać całkowicie tajny Komitet wykonawczy Sojuszu, w skład którego weszliby przedstawiciele każdego z narodów. Według planu mieszkańcy zajętych przez Polskę ziem powinni byli zbierać informację o bezprawnym zachowaniu Polaków wobec mieszkańców innej narodowości, dowody ich prześladowania bezpośrednio na miejscu i potem przekazywać zebraną informację do „Komitetu wykonawczego narodów zniewolonych przez Polski”.

Celami podstawowymi Sojuszu i Komitetu powinna być:

obrona potrzeb narodów zniewolonych przez Polskę […], przygotowanie, wręczenie i ogłoszenie protestów kolektywnych przeciwko zachowaniu Polaków w stosunku do mieszkańców innej narodowości.

Oprócz tego, w celu propagandy antypolskiej w Europie, myślano się o wydawaniu miesięcznego biuletynu w języku angielskim i francuskim, co miało być próbązbliżenia i połączenia narodów zniewolone przez Polaków.

Kowno nie żałowało pieniędzy dla działaczy białoruskich, którzy byli przychylni Litwie. Dla przykładu rząd Litwy wypłacał W. Lastouskiemu i K. Duż-Dużeuskiemu w roku 1924 płacę w kwocie 500-750 litów litewskich na miesiąc. W pierwszej połowie roku 1924 MSZ Litwy wydało około 40 000 litów litewskich na potrzeby Białorusinów. Ta kwota nie obejmowała wydatków, związanych ze wsparciem finansowym Białorusinów przez inne organizacje społeczne (takie, jak Sojusz strzelców Litwy [SSL]).

Z drugiej strony nie wszystkie oczekiwania Białorusinów dotyczące finansowania były zaspokajane. Odmówiono wsparcia tym projektom proponowanym przez działaczy białoruskich, które nie wywoływały zaufania Litwy. Jesienią 1923 roku ani rząd, ani SSL nie wsparł finansowo (800 dolarów) działaczy Sojuszu strzelców białoruskich A. Karabacza oraz W. Razumowicza, którzy chcieli wyjechać do Stanów Zjednoczonych, żeby „agitować przeciwko okupacji polskiej” w kraju wileńskim. Wsparcia finansowego odmówiono dlatego, że wspomniani wyżej działacze zbytnio przyjaźnili się z sowiecką Białorusią, krytykowali politykę Kowna dotyczącą Białorusinów na Litwie oraz zgłaszali terytorialne pretensje wobec Litwy, przede wszystkim dotyczyło to różnorodnej etnicznie i kulturowo Wileńszczyzny.

Zatem stosunki pomiędzy Litwą a emigracyjną Białoruska Republiką Ludową nie były jednoznaczne. W momencie, kiedy Litwa chciała uzyskać wsparcie Białorusinów i wspólnie z nimi działać na obszarze wileńskim przeciwko Polsce, działacze białoruscy mieli o wiele większe i szersze zainteresowania. Państwu białoruskiemu na emigracji potrzebne było wsparcie finansowe, miejsce dla rezydencji, międzynarodowe wsparcie polityczne i akceptacja. Oprócz tego, białoruscy działacze powinni byli przynajmniej teoretycznie ustalić granice terytorialne swego przyszłego państwa. Biorąc pod uwagę to, że wcześniej nie było nigdy takiego niepodległego samodzielnego państwa, że w owym czasie ziemie etnicznie białoruskie były podzielone pomiędzy Polską, Litwą a Rosją, że trzeba było działać na emigracji, to zadanie to było bardzo trudne i skomplikowane. Widocznie, z tego punktu widzenia należy patrzeć i oceniać chęć Białorusinów pozostawienia dla siebie pewnej teoretycznej furtki w porozumieniach z Litwą, która pozwoliłaby później na przedstawienie praktycznych roszczeń terytorialnych wobec Litwy odnośnie ziem południowo-wschodnich. Oczywistym jest, że Kowno nie chciało uznać historycznych pretensji swoich wspólników i starało się przeszkodzić im. Nie można zapominać i o tym, że pogorszeniem stosunków białorusko-litweskich były w owym czasie zainteresowane zarówno Warszawa, jak i Moskwa. Ta ostatnia rozpoczęła w tym celu szeroki program zbliżenia z Białorusinami. Wszystkie te zgrzyty w stosunkach białorusko-litewskich odzwierciedla publikowany niżej „Projekt tajnego porozumienia”, o którym dotąd w historiografii mówiono niewiele.

Pod koniec 1922 roku „Projekt tajnego porozumienia” zaczął przygotowywać białoruski rząd emigracyjny, który nie był zadowolony z ówczesnych warunków w jakich prowadził swoją działalność na Litwie i dążył do ich polepszenia. Wraz z tym chciał poszerzyć ową „furtkę” w politycznej umowie białorusko-litewskiej z 11 listopada 1920 roku dotyczącą nie rozwiązanej kwestii granic oraz podziału terytorialnego.

Na początku roku 1923 ukończono przygotowanie „Projektu tajnego porozumienia”. 19 marca projekt został przedyskutowany przez emigracyjny rząd białoruski. Po wniesieniu nieznacznych poprawek 21 marca pierwszy egzemplarz projektu został przekazany dyrektorowi Departamentu Polski oraz Lidze Narodów i ministrowi spraw zagranicznych Litwy Ignasowi Joninasowi. (W okresie międzywojennym pomiędzy Republiką Litewską a Polską zawieszono stosunki dyplomatyczne, dlatego dyplomacja litewska współpracowała z Polską poprzez państwa-pośredników. Stosunki dyplomatyczne pomiędzy tymi państwami wznowiono dopiero w roku 1938. Po aneksji Austrii przez Niemcy Polska wysunęła ultimatum wobec Litwy żądając w nim przywrócenia stosunków dyplomatycznych, pod groźbą agresją zbrojnej w wypadku jego niespełnienia. Prezydent Smiatona po konsultacji z ministrem obrony Stasisem Raszcykisem zdecydował się spełnić ultimatum. – Red.). 22 marca MSZ Litwy otrzymało jeszcze sześć projektów tajnego porozumienia. Przepisywanie tego dokumentu z rękopisu na wersję drukowaną było zabronione nawet sekretarce. Najprawdopodobniej, tę pracę wykonał minister spraw zagranicznych rządu emigracyjnego Aleksander Cwikiewicz.

Białorusini wręczając projekt mieli nadzieję, że uda się zakończyć negocjacje i podpisać umowę w ciągu miesiąca, jednak tak się nie stało. Zobaczywszy wymagania Białorusinów zawarte w projekcie, litewscy dyplomaci i politycy poważnie zaniepokoili się. Okazało się, że dążenia białoruskiego rządu emigracyjnego wobec Litwy nie są mniejsze od wymagań polskich polityków. Różnica polegała tylko na tym, że pierwsi nie mieli realnej mocy dla urzeczywistnienia swoich dążeń, co za tym idzie, tajne porozumienie z Litwą mogłoby zmniejszyć owy brak. Projekt pokazał, że rząd emigracyjny miał na celu zaspokoić potrzeby nie tylko i nie tyle białoruskich mieszkańców ZSSR lub Polski, nie tylko zajętej przez Polaków Wileńszczyzny, która prawnie należała do Litwy, lecz i samej Litwy. Oznaczało to, że wcielając w życie projekt, wiodący politycy Litwy staliby się niezbyt życzliwym konkurentem dla Polaków w stosunku do białoruskich mieszkańców.

Z drugiej strony, MSZ Litwy nie spieszyło się, by od razu dać negatywną odpowiedź Białorusinom. Widocznie, debatowano nad tym, w jaki sposób zminimalizować możliwą konfrontację z byłym sojusznikiem bądź skorygować swoje stanowisko. Przez zwłokę Ministerstwa spraw zagranicznych A. Cwikiewicz stracił cierpliwość i 17 maja 1923 roku zwrócił się pisemnie do premiera Ernesta Galwanauskasa, który w owym czasie jeszcze pełnił obowiązki ministra spraw białoruskich, z prośbą o wyznaczenie miejsca i czasu spotkania. W liście zaznaczono również, że przedłużając negocjacje, ostatecznej odpowiedzi na temat umowy musi udzielić osobiście sam E. Galwanauskas.

Jednak strony nie mogły dojść do uzgodnienia stanowisk. Latem 1923 roku w białoruskim rządzie emigracyjnym zaszły zmiany personalne: na stanowisku premiera przychylnego Litwie W. Lastowskiego zastąpił mniej życzliwy A. Cwikiewicz, który jeszcze jesienią tego roku potajemnie przeniósł emigracyjny rząd z Kowna do Pragi. Stosunki pomiędzy Republiką Litewską a emigracyjną Białoruską Republiką Ludową ostatecznie zachwiały się i później nie udało się ich znormalizować. Większość białoruskich działaczy wybrało na swego nowego opiekuna Sowiecką Rosję oraz sowiecką „państwowość białoruską”.

A propos, Rosja, która uważnie obserwowała losy stosunków litewsko-białoruskich, dowiedziała się o „Projekcie tajnego porozumienia” po kilku tygodniach od momentu jego przygotowania. Już 6 kwietnia 1923 roku przedstawiciel ZSSR w Litwie Inokientij Kożewników, kiedy otrzymał od swego agenta kopię projektu, wysłał ją do kolegium Komisariatu Ludowego spraw zagranicznych. W raporcie wysłanym do Moskwy dyplomata krótko skomentował projekt: „Jak widzicie, imperialistyczne cele Litwy nie są mniejsze od polskich”. Trudno powiedzieć, co miał na myśli I. Kożewników pisząc te słowa. Można mniemać, że skomentował projekt nie wchodząc w jego istotę. Z drugiej zaś strony, komentarz dyplomaty przyzwala myśleć, że ów projekt jego agent otrzymał nie od działaczy białoruskich, ale od MSZ Litwy. A propos, projekt ten, który znajduje się w archiwum polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiej, jest dobrej jakości. Jest wydrukowany na tym samym papierze, na którym drukowane były niektóre egzemplarze projektu, jakie przechowywane są w Centralnym archiwum państwowym Litwy.

Algimantas Kasparawiczus – historyk, współpracownik Instytutu Historii Litwy.

Projekt tajnego porozumienia pomiędzy rządem Republiki Litewskiej a rządem Białoruskiej Republiki Narodowej dotyczący wzajemnego poparcia w sprawie terytoriów okupowanych przez Polskę.

Rozumiejąc szczególne znaczenie litewsko-białoruskiej walki przeciwko okupowaniu przez Polskę białoruskich i litewskich terytoriów oraz rozumiejąc niebezpieczeństwo związane z długotrwałym okresem okupacyjnym, podczas którego świadomość mieszkańców, że są poddanymi obcej władzy może osłabnąć, i mogą zdecydować o wstąpieniu (w ramach obrony własnych interesów) na drogę, która jest sprzeczna z interesem państwowym Litwy i Białorusi pełnomocnicy litewskiego i białoruskiego rządów porozumieli się w kwestiach następujących:

1. Poparcie dla rządu litewskiego w jego walce o wyzwolenie terytorium wileńskiego w okresie do 12 lipca.

§ 1. Rząd BRL zobowiązuje się w okresie trwania niniejszej umowy zachować taki stan w państwie, przy którym wystąpienia polityczne odpowiedzialnych organizacji politycznych, dotyczące terytorium wileńskiego w ramach linii na mocy umowy dnia 12 lipca 1920 r. nie byłyby sprzeczne z prawem i interesem Litwy. W tym celu rząd białoruski:

1. zachowuje bezpośredni kontakt kierownictwa ze wszystkimi organizacjami białoruskimi, partiami politycznymi i in. okupowanymi przez Polskę;

2. podczas organizowania wyborów do polskich instytucji państwowych pomaga w kampanii wyborczej poprzez wyodrębnianie wśród mieszkańców białoruskich takich przedstawicieli, którzy wspieraliby współpracę białorusko-litewską;

3. powinien pilnować, żeby w miejscowych organach samorządowych władza należała do takich działaczy białoruskich, którzy wspierają współpracę białorusko-litewską.

§ 2. Rząd białoruski zobowiązuje się wspomagać zbliżenie społeczności białoruskiej i litewskiej w ramach terytorium z dn. 12 lipca. Dla osiągnięcia celu rząd białoruski zobowiązuje się:

1. posiadać w państwie swoją prasę – nie mniej niż dwie gazety (jedna pisana cyrylicą, druga łaciną);

2. wspierać szkolnictwo w państwie, ponieważ szkoła białoruska jest przewodnikiem i zabezpieczeniem ruchu białoruskiego, wrogiego wobec polskiej władzy okupacyjnej;

3. dbać o wychowanie nauczycieli w duchu walki narodowej o swoje wyzwolenie polityczne;

4. wydawać dozwoloną i nielegalną literaturę, ilość pierwszej – 500 stron drukowanych na rok, drugiej – 150 stron drukowanych na rok;

5. stwarzać, kierować oraz wspierać w państwie te organizacje narodowe, polityczne i zawodowe, które są opozycyjne wobec władzy okupacyjnej;

6. systematycznie i ciągle prowadzić agitację pisemną i ustną, szkoląc w tym celu propagandystów;

7. organizować białoruską rewolucyjno-bojową siłę ludową razem z LPS (LPS, Lietuvos Pauliš Sajunga – „Sojusz Strzelców Litwy”), jak jest to założone w specjalnych porozumieniach konspiracyjnych.

§ 3. W przypadku oddania ziem wileńskich Litwie do 12 lipca rząd białoruski zobowiązuje się wspierać Republikę Litewską oraz powstrzymywać wrogie wobec Litwy nastroje wśród ludności białoruskiej do końca upływu terminu niniejszej umowy.

§ 4. W celu zorganizowania walki przeciwko okupacji polskiej wśród narodów zamieszkujących wschodnią część Polski rząd białoruski zobowiązuje się do nawiązania poprzez miejscowe organizacje kontaktu z tymi narodami, w pierwszej kolejności z narodem ukraińskim oraz jego politycznymi kierownikami.

1. O wsparciu finansowym Rządu BRL.

§ 1. Biorąc pod uwagę to, że spełnienie przez rząd białoruski jego zobowiązań, ustalonych w punkcie A owego porozumienia jest związane ze znaczącymi wydatkami materialnymi, którymi on nie dysponuje oraz uwzględniając działalność rządu białoruskiego związaną z organizacją ludności na ziemi białoruskiej i realizującego wspólne cele skierowane przeciwko okupacji polskiej, Rząd Republiki Litewskiej zobowiązuje się w okresie trwania owego porozumienia okazać pomoc finansową rządowi białoruskiemu.

§ 2. Zakres pomocy finansowej określony jest w kwocie nie mniej, niż 1 % budżetu państwa litewskiego.

Uwaga: Rząd białoruski ma prawo zwrócić się do rządu litewskiego z prośbą o dofinansowanie w przypadku niewystarczalności okazanej pomocy dla zorganizowania zaakceptowanych przez obie strony przedsięwzięć.

§ 3. Podana w § 2 kwota wypłacana jest rządowi białoruskiemu częściowo, cztery razy na rok, na trzy miesiące w przód.

§ 4. Wsparcie finansowe okazuje się rządowi białoruskiemu na podstawie pożyczki, zgodnie z czym rocznie jest sporządzana umowa.

§ 5. Podana w § 2 kwota jest wypłacana rządowi białoruskiemu zarówno dla potrzeb działalności wśród ludności białoruskiej Wileńszczyzny, jak i dla pracy wśród ludności na ziemiach bezpośrednio białoruskich.

§ 6. Kwoty, które są wydane przez Rząd białoruski na działalność do dnia 12 lipca po zakończeniu każdego roku są odejmowane z ogólnej kwoty długu białoruskiego zgodnie z przedstawionym sprawozdaniem.

Uwaga:

1. Sprawozdania z wydatkowania pieniędzy na potrzeby kulturalno-edukacyjne przedstawiane są rządowi litewskiemu poprzez ministerstwo ds. białoruskich;

2. Sprawozdania z działalności o charakterze politycznym kierowane są do ministerstwa spraw zagranicznych poprzez właściwy departament.

§ 7. Rząd litewski posiada prawo przed podpisaniem warunków pożyczki do zapoznania się:

1. Z podstawowymi prognozami wydatków rządu białoruskiego na następny rok oraz

2. Z podstawowymi sprawozdaniami wydatków z ubiegłego roku.

§ 8. Rząd białoruski zachowuje prawo do przeniesienia asygnat z jednego sprawozdania do drugiego w przypadku zależności od warunków i celów swojej działalności, która ma miejsce w warunkach nienormalnych, lecz pod warunkiem:

1. Żeby wydatki na zaspokojenie potrzeb kulturowych oraz organizację polityczną ludności białoruskiej na ziemi wileńskiej nie przekraczały 1/2 wszystkich wydatków.

2. Żeby wydatki ogólne na potrzeby kulturalno-edukacyjne składały nie więcej niż 1/3 całej kwoty.

§ 9. Rząd białoruski zachowuje prawo do zainwestowania pewnej części otrzymanych od rządu litewskiego środków dla zorganizowania delegacji do Ameryki w sprawie stworzenia miejscowej emigracji białoruskiej.

1. O wzajemnym wsparciu w dziedzinie polityki zagranicznej.

§ 1. Rząd białoruski zobowiązuje się wszystkie swoje zagraniczne przemówienia wygłaszać zgodnie z głównymi wytycznymi polityki litewskiej, wspierając, o ile zachodzi taka potrzeba, prawa Republiki Litewskiej co do terytorium wileńskiego w ramach linii 12 lipca.

Uwaga: W tym celu rząd BRL odpowiednio instruuje swoje przedstawicielstwa oraz biuro informacyjne zagranicą.

§ 2. Ze swojej strony rząd litewski zobowiązuje się do wsparcia pytania bialoruskiego przed rządami Europy i Ameryki, o czym są odpowiednio poinformowane przedstawicielstwa litewskie zagranicą.

Uwaga: Propaganda praw i interesów Litwy zagranicą będzie odbywać się w taki sposób, który nie narusza praw i interesów Białorusi. W szczególności, w wydaniach oficjalnych, na ulotkach, mapach i in. będzie zaznaczane, że na wschód od Litwy znajduje się Białoruś.

§ 3. Rząd białoruski wraz z rządem litewskim zawierają konwencję paszportową oraz konwencję o prawie do azylu dla obywateli białoruskich.

1. O współpracy z instytucjami litewskimi, które są odpowiedzialne za białoruskie interesy narodowe.

§ 1. Instytucjami litewskimi, które zajmują się sprawą białoruską są:

1. Ministerstwo ds. białoruskich.

2. Specjalny batalion białoruski wchodzący w skład wojska litewskiego. Biorąc pod uwagę to, że w warunkach teraźniejszej okupacji ziem wileńskich interes ludności białoruskiej według oznaki narodowej jest reprezentowany przez rząd BRL ustanawia się:

1. Ministerstwo ds. białoruskich pozostaje w składzie rządu litewskiego na czas działania niniejszej umowy;

2. Minister ds. białoruskich jest wybierany wśród społecznych działaczy białoruskich przez rząd litewski po przedstawieniu zorganizowanej opinii białoruskiej z terytorium wileńskiego;

3. Specjalny batalion białoruski pozostaje w składzie wojska litewskiego na czas działania niniejszej umowy;

4. Przy batalionie powinna być zorganizowana wojskowo-instruktorska szkoła i kursy agitacji.

Uwaga: Organizowanie szkoły instruktorskiej oraz kursów propagandy powinno się odbyć po uzgodnieniu z ministrem wojny nie później niż na dwa miesiące po podpisaniu niniejszego porozumienia.

1. Rząd białoruski zobowiązuje się do dostarczenia sił kulturalnych potrzebnych dla urzeczywistnienia powyższego paragrafu traktującego o szkołach i kursach.

§ 2. Kulturalna działalność rządu białoruskiego koordynowana jest przez Ministerstwo ds. białoruskich. Owo postanowienie opierać się będzie na stworzeniu w ministerstwie specjalnej „Komisji kultury i edukacji”, w skład której wchodzi: minister ds. białoruskich, dwóch członków rządu BRL oraz dwóch członków-przedstawicieli głównych białoruskich organizacji ds. edukacji i kultury w państwie.

§ 3. Komisja określa plan pracy kulturalnej wśród ludności białoruskiej niezależnie od linii z 12 lipca.

§ 4. Ten plan, który zawiera w sobie podział środków na działalność wydawniczą, wsparcie szkół i in., przygotowuje się na wzór protokołu na następne trzy miesiące. Praktyczna realizacja planu należy do obowiązków rządu BRL.

1. O charakterze porozumienia, terminie i możliwych zmianach.

§ 1. Niniejsza umowa jest absolutnie tajna, ani częściowo, ani w całości nie jest przeznaczona do publikacji.

§ 2. Niniejsza umowa jest zawierana na okres 5 lat.

§ 3. Zmiany bądź dopełnienia niniejszej umowy w punktach praktycznych możliwe są tylko na podstawie wzajemnego porozumienia.

K) O mocy umowy z dn. 11 listopada 1920 r.

§ 1. Niniejsza umowa ani w całości, ani częściowo nie odwołuje państwowej umowy litewsko-białoruskiej z dn. 11 listopada 1920 roku. W szczególności posiada pełną moc artykuł 6 wspomnianej wyżej umowy o ostatecznym uregulowaniu granicy państwowej pomiędzy Białorusią a Litwą oraz o prawnym statusie części państwa litewskiego zamieszkałej przez Białorusinów.

Według Lietuvos istorijos metraštis. 1998 metais. Vilnius, 1999. P. 217-230

Pierwodruk tekstu: „Arche” (Mińsk), nr 3, 2009