ETNOILUSTRACJE. Folklor dla dzieci i dorosłych

O cyklu Moniki Michaluk i Michała Stachowiaka

Etnoilustracje są wspólnym cyklem Moniki Michaluk i Michała Stachowiaka. Materiały ikonograficzne udostępnione przez Autorów.

Etnoilustracje to cykl motywów graficznych nawiązujących swoją kompozycją do makatek ludowych połączonych z krótkimi formami wierszowanymi. Autorami cyklu są Michał Stachowiak i Monika Michaluk. Ich nietypowe prace odwołują się do etnografii oraz przybliżają współczesnemu odbiorcy wątki tradycji ludowej w unikalny i humorystyczny sposób. Wszystkie opracowane sceny i postaci zostały zaczerpnięte z dawnych obrzędów, charakterystycznych dla takich regionów Polski takich jak Wielkopolska i Kujawy.

Etnoilustracje stanowią ludyczny, wektorowy i nieco wycinankowy świat. Autorzy zabierają odbiorcę w kolorową podróż po błoniach, wsiach i domostwach. Wędrując wraz z nimi od drzwi do drzwi poznajemy dawne obyczaje, bohaterów i związane z nimi anegdoty. To fantastyczny i coraz częściej zapominany świat, w którym królują żarty, psoty, muzyka i ogólna wesołość. Tematyka ludowa to stała inspiracja autorów, którzy sami pochodzą z małych miejscowości.

Michał Stachowiak, ilustrator, stał się, nieco przypadkowo, etnografem-amatorem dokumentującym elementy życia wiejskiego. Artysta uczestniczył w wielu zwyczajach i obrzędach odtwarzanych przez ludność zamieszkującą okolice Jarocina skąd pochodzi. Dlatego pierwszą inspiracją dla stworzenia cyklu było między innymi tradycyjne Wodzenie Niedźwiedzia, które odbywa się do dziś w każdy Wielkanocny Poniedziałek we wsi Cielcza koło Jarocina. Ten dawny obrządek do dziś jest praktykowany z inicjatywy lokalnych mieszkańców, którzy co roku przebierają się i ruszają kolorowym pochodem przez całą wieś. Towarzyszy im tytułowy Niedźwiedź, który uosabia siły witalne, budzące się wiosną do życia. Bohater, wbrew powszechnym wyobrażeniom, nie jest jednak zwierzęciem, a dziwną postacią, która jest cała okryta słomianą strzechą. Niedźwiedziowi towarzyszy między innymi jego pan Niedźwiednik, Cygan oraz chłopi w kobiecych strojach. Na oczach widzów wszyscy przebierańcy próbują ujarzmić psotnego stwora. Cała scena w symboliczny i zabawny sposób pokazuje taniec człowieka z siłami natury. Nie brakuje tutaj figlów, pogoni za przechodniami obserwującymi scenę, a także smarowania ich sadzą na znak współuczestnictwa w wesołym korowodzie. Ciekawymi atrybutami, które można odnaleźć na grafikach interpretujących zwyczaje z okolic Wielkopolski są współczesne akcesoria codziennego użytku takie jak iphony, aparaty cyfrowe, a nawet trampki, które mają na sobie przebierańcy. To rekwizyty wskazujące na przemieszanie się dwóch światów – współczesnego i tego dawnego, który istnieje do dziś dzięki tradycyjnym rytuałom i obrzędom intuicyjnie odtwarzanych przez lokalną społeczność.

Monika Michaluk jest współautorką koncepcji projektu i autorką tekstów, które stanowią lapidarny komentarz do przedstawionych scen obrzędowych. Tak wyłania się śpiewny i trochę przerysowany świat beztroskich zabaw ludowych, atrakcyjny zarówno dla najmłodszych, jak i dla najstarszych odbiorców.

Narratorem Etnoilustracji jest, zgodnie z pierwotną inspiracją Michała Stachowiaka, anonimowy i niespieszny przechodzień, wszechwiedzący obserwator scen. Komentarze autorki, utrzymane w formie krótkich, zabawnych fraszek, przywodzą na myśl wieści gminne tak charakterystyczne niemal dla każdej małej miejscowości. Dzięki temu świat Etnoilustracji ożywa, a widz ma szansę odkryć szereg fantastycznych zjawisk i postaci „nie z tej ziemi”, które jednak mają swoje realne znaczenie i są głęboko osadzone w zbiorowej świadomości. Właśnie taką postacią jest tytułowy, wielkopolski Niedźwiedź – symbol sił witalnych, mężczyzna przebrany za kobietę – postać symbolizująca świąteczne, okazjonalne odwrócenie porządku czy Diabeł, którego nagle nikt się nie boi bo to właśnie on zaprasza wszystkich do wspólnej zabawy. Dzięki tekstom Moniki Michaluk w przystępny sposób dowiadujemy się również jakich znaczeń nabierały przedmioty związane z poszczególnymi obrzędami z innych regionów Polski takie jak na przykład garnek żuru, martwy śledź czy gaik – sosnowa gałązka przystrojona wstążkami, którą dawniej witano wiosnę.

Pierwsze prace autorów powstaływ 2013 roku. Początkowo swoją tematyką obejmowały tylko dawne zwyczaje wielkanocne okolic Jarocina i przedstawiały sceny związane z wodzeniem Niedźwiedzia. Dlatego pierwsza nazwa cyklu to Etnoilustracje, czyli dzień z życia Niedźwiedzia. W 2014 roku autorzy zostali zaproszeni do współpracy przez Muzeum Etnograficzne w Zielonej Górze – Ochli. Tak powstały nowe motywy, tym razem związane z kujawskimi obrzędami jak przykładowe wybijanie żuru czy pogrzeb śledzia. Barbara Rybińska, starszy kustosz i kierownik działu sztuki w tamtejszym muzeum dostrzegła ciekawe ujęcie folkloru:

„Postanowiliśmy wystawić Etnoilustracje, ponieważ sam pomysł ujęcia tematu zasługuje na uznanie. Te prace są zabawne, a jednocześnie prowokują do zainteresowania się naszym dziedzictwem. Na potrzeby wystawy poprosiliśmy autorów o poszerzenie cyklu. Ziemia lubuska to specyficzny teren. W wyniku zawirowań politycznych spotkały się tu grupy przesiedleńcze z różnym bagażem kulturowym. Tradycje regionu ukształtowało wzajemne przenikanie tych wartości, co odzwierciedliło się w obrzędowości i w życiu codziennym. Sugestia rozszerzenia cyklu o nowe sceny wzbogaciła wystawę ale też spowodowała, że stała się ona bardziej uniwersalna. Ekspozycja została odebrana z wielkim zainteresowaniem. Widzowie szczególnie docenili dowcipne teksty, a także nowoczesną grafikę, która bezpośrednio nawiązuje do wzornictwa ludowego”*.

Cykl Etnoilustracje jest kontynuowany i obecnie zawiera 23 sceny. Prace o formacie 70×100 cm zostały wystawione kilkakrotnie m.in.  Muzeum Regionalnym w Jarocinie. Można je było też oglądać w Chińskiej Galerii Narodowej w Pekinie podczas wystawy pt. Od źródeł do inspiracji. Motywy etniczne w polskim wzornictwie. Właśnie tutaj, wśród projektów innych polskich autorów, prace Michała Stachowiaka i Moniki Michaluk reprezentowały kraj. Wystawa odbyła się z inicjatywy Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie i Wydziału Kultury Ambasady RP. Jej celem była prezentacja projektów i twórców wyznaczających nowe trendy we współczesnym, polskim wzornictwie.

Wystawa składała się z ponad 200 eksponatów pokazujących zarówno polską, tradycyjną sztukę ludową jak i nowoczesne projekty z nurtu etnodesign. Jak mówi dr Adam Czyżewski, Dyrektor Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie:

„Zdecydowaliśmy się na dołączenie prac Michała Stachowiaka i Moniki Michaluk do wystawy zorganizowanej w Pekinie przez nasze muzeum, ponieważ odebraliśmy je jako dowcipną i nowoczesną interpretację tradycyjnej polskiej sztuki ludowej. I to zarówno w kwestii formalnej, jak i w sferze treści prezentującej dawne obrzędy i zwyczaje. Prace sprawdziły się znakomicie”.

Etnoilustracje to nie tylko barwna i nowoczesna dokumentacja zwyczajów ludowych. To także autorski duet na dwa głosy pełen humoru, celnej puenty i szacunku dla tradycji.

* Z materiałów nadesłanych przez autorów.

Monika Michaluk – autorka tekstów, konceptów, manager projektów. Absolwentka Filologii Polskiej na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza i kierunku Design Management na School of Form. Współautorka cyklu Etnoilustracje, którego zadaniem jest przybliżenie współczesnemu odbiorcy tematu dawnych obyczajów. Wraz z Michałem Stachowiakiem, artystą-ilustratorem, stworzyła również cykl opowiastek o zwierzętach i winoroślach, promujących zasoby naturalne regionu, z którego pochodzi. Prace zrealizował Urząd Marszałkowski Województwa Lubuskiego.

Michał Stachowiak – artysta, autor licznych ilustracji, okładek prasowych i plakatów. Absolwent Uniwersytetu Artystycznego w Poznaniu. Inspiruje go etnografia i sztuka ludowa, co przekłada się również na styl jego prac. W projektach autora nie brakuje scen rodzajowych i kompozycji opartych na symetrii, charakterystycznych dla wzornictwa ludowego. Pomysłodawca cyklu Etnoilustracje uznanego przez ekspertów ze względu na nowatorskie podejście do tematu dziedzictwa kulturowego. Brał udział w wystawach m.in. w Galerii OUT OF THE BOX w Edynburgu i Galerii Narodowej w Pekinie. Wyróżniony w licznych komercyjnych projektach zagranicznych.