SĄSIEDZI. Pamięć o Petlurze (Symon Petlura w pamięci kulturowej współczesnej Ukrainy)
Roman Romantsov

Wydarzenia z lat 1917–1921 stanowią jeden z najważniejszych okresów w historii Ukrainy. W ostatnim czasie władze ukraińskie poczyniły starania, aby upamiętnić osoby, które walczyły o niepodległą Ukrainę na początku XX wieku. Szczególne miejsce w polityce historycznej współczesnej Ukrainy zajmuje postać naczelnego atamana wojsk Ukraińskiej Republiki Ludowej (URL) oraz przewodniczącego Dyrektoriatu – Symona Petlury (1879–1926). W URL Petlura był jednym z najbardziej wpływowych polityków, zajmował stanowisko sekretarza do spraw wojskowych, a od lutego 1919 roku był przewodniczącym instytucji rządzącej państwem – Dyrektoriatu.

Słabość Dyrektoriatu w latach 1918–1919, szczególnie brak sprawnej administracji na zajętym obszarze oraz negatywne nastawienie poszczególnych wojskowych do Żydów, przyczyniły się do fali pogromów i grabieży ludności żydowskiej. Petlura zdawał sobie sprawę z trudnej sytuacji, w jakiej znalazła się Ukraina. W 1920 roku w Warszawie zawarł układ sojuszniczy z Józefem Piłsudskim, zgodnie z którym Dyrektoriat wyrażał zgodę na pozostawienie Galicji Wschodniej wraz z Wołyniem w granicach Polski. W umowie została również zaplanowana wspólna polsko-ukraińska wyprawa wojskowa przeciw zbliżającym się wojskom bolszewickim. Na skutek działania armii polskiej i ukraińskiej, Kijów oraz znaczna część ziem tzw. prawobrzeżnej Ukrainy została oswobodzona w maju 1920 roku. Jednak szybka ofensywa wojsk bolszewickich osiągnęła przedpola Warszawy. Odpowiedzą był kontratak wojsk polskich i decydująca bitwa na przedpolach Warszawy, co doprowadziło do wycofania się Armii Czerwonej i zakończenie wojny polsko-bolszewickiej.

Traktat ryski podpisany w 1921 między Polską a nowo utworzonymi z inicjatywy bolszewików  –  Rosyjską Federacyjną Republiką Sowiecką i Ukraińską Socjalistyczną Republiką Radziecką kończył wojnę oraz ustanawiał nową granicę między dwoma państwami. Porażka Dyrektoriatu w wojnie z bolszewikami zmusiła Petlurę do opuszczenia Ukrainy. Początkowo przebywał na emigracji w Polsce, a od 1924 roku we Francji. W 1926 roku Symon Petlura został zamordowany w Paryżu przez Szolema Szwarcbarda. Motywem zabójstwa była chęć zemsty za pogromy żydowskie, które miały miejsce w 1919 roku podczas rządów Dyrektoriatu na Ukrainie.

Postać naczelnego atamana w propagandzie sowieckiej jest jednoznacznie negatywna. Władze radzieckie w polityce historycznej wykreowały postać Petlury jako antysemity, nacjonalisty oraz wroga bolszewików na Ukrainie. W Europie Zachodniej, w ukraińskich środowiskach emigracyjnych pielęgnowano pamięć o Petlurze jako o bohaterze. W Paryżu jeszcze w 1927 roku założono bibliotekę im. Symona Petlury, a w 1930 roku zostało powołane muzeum.

Po rozpadzie w 1991 roku Związku Radzieckiego i ukształtowaniu niepodległej Ukrainy, dopiero w 2001 roku w Równym wzniesiono pierwszy pomnik Symona Petlury przedstawiający popiersie atamana ustawione na czarnej kolumnie. Inicjatywa stworzenia pomnika należała do posła Rady Najwyższej z prawicowej partii Ludowy Ruch Ukrainy (Narodnyj Ruch) Wasyla Czerwonija (1958-2009[1]. W Równym imieniem Symona Petlury również została nazwana jedna z centralnych ulic miasta.

Kolejne kroki w polityce historycznej wokół upamiętnienia Petlury podjął prezydent Wiktor Juszczenko. W 2005 roku podpisał dekret, zgodnie z którym zaplanowano budowę pomnika w Kijowie[2]. Takie inicjatywy, jak okazało się, miały deklaratywny charakter – pomnik nie powstał. W stolicy nie udało się zrealizować rozporządzenia prezydenta, natomiast w innych częściach kraju podjęto udane próby uhonorowano atamana. W 2006 roku w rodzinnym mieście Petlury, Połtawie, z inicjatywy przewodniczącego administracji obwodowej Waleria Asadczewa na jednym z budynków akademii rolniczej została odsłonięta tablica upamiętniającą lidera Dyrektoriatu. Władze obwodu połtawskiego zadeklarowały również postawienie pomnika Petlurze. W roku 2007 z inicjatywy Asadczego odsłonięto kamień poświęcony naczelnemu atamanowi. Ta aktywna działalność wywołała ostrą krytykę ze strony przedstawicieli Partii Komunistycznej i Partii Regionów, które domagały się likwidacji tych miejsc. Negatywnie do inicjatywy odniósł się również prezydent miasta Andrij Matkowskij (obecnie członek partii Blok Petra Poroszenki), który natychmiast złożył wniosek do sądu, iż postawienie kamienia było nielegalnym działaniem. Konflikt o Petlurę w Połtawie rozwijał się dynamicznie. W nocy kamień został zdemontowany przez służby porządkowe miasta. Obojętna postawa większości mieszkańców w całej sprawie oraz zwycięstwo Wiktora Janukowycza w wyborach prezydenckich sprawiły, że jakiekolwiek inicjatywy upamiętnienia tej postaci w przestrzeni publicznej miasta zostały zamrożone.

Już po Rewolucji Godności, w 2017 roku w Połtawie doszło do aktu wandalizmu: na budynku akademii rolniczej rozbito poświęconą Petlurze tablicę. W tym samym dniu również rozbito tablicę ku czci bohaterów Ukrainy: Mykoly Czepigie i Sergija Limariu, którzy zginęli podczas operacji antyterrorystycznej na wschodzie Ukrainy w 2014 roku. Wydarzenia w Połtawie wokół prób upamiętnienia atamana pokazały brak poparcia ówczesnej polityki historycznej ze strony mieszkańców miasta. Wynika to głównie z braku zaufania do działalności polityków na szczeblu regionalnym oraz z braku wiedzy mieszkańców Połtawy o wydarzeniach z lat 1917–1921 z historii kraju.

W 2017 roku, w związku z nadchodzącym stuleciem proklamowania niepodległości Ukraińskiej Republiki Ludowej, Gabinet Ministrów Ukrainy zadeklarował w latach 2017–2021 budowę pomnika Symona Petlury w Kijowie. W tym samym roku administracja obwodu połtawskiego wydała rozporządzenie: „O organizacji obchodów poświęconych pamięci Symona Petlury”, zgodnie z którym postanowiono wznieść pomnik przewodniczącemu Dyrektoriatu w Połtawie oraz zorganizować szereg międzynarodowych inicjatyw naukowych pod nazwą „Połtawska Petluriana”, opracowanie szlaku turystycznego śladami miejsc związanych z działalnością Dyrektoriatu. Niestety rozporządzenia te, zarówno władz Kijowa, jak i Połtawy noszą jedynie deklaratywny charakter i do chwili obecnej politycy nie przygotowali planu realizacji tych przedsięwzięć. Wynika to głównie z braku środków w budżecie państwa, a miejscowi przedsiębiorcy nie wyrażają woli wsparcia tych projektów.

Wyjątkiem w kwestii upamiętnienia postaci atamana jest Winnica. W 2017 roku odsłonięto w mieście pomnik jemu poświęcony. Koszty budowy pokrył miejscowy przedsiębiorca Serhij Kapusta. Warto odnotować, że Kapusta również współfinansował kilka innych pomników w Winnicy – pomnik boksera oraz pomnik Eugenii Prunmajer. Angażowanie się prywatnych inwestorów w budowę pomników sprawia, iż mają oni znaczący wpływ na życie kulturalne miasta. Winnica jest przykładem efektywnej współpracy w sferze polityki historycznej miejscowych przedsiębiorców oraz władz lokalnych.

Pomnik powstał na podstawie fotografii atamana z 1919 roku, jego autorzy: Wołodymyr, Roman i Andrij Owrachowie uwiecznili Petlurę siedzącego na ławce, trzymającego w rękach mapę Ukrainy. Pomnik za zgodą samorządowców usytuowano w żydowskiej dzielnicy miasta, na dziedzińcu budynku, gdzie w 1919 roku znajdowała się Wojskowa Kancelaria Petlury, a obecnie mieści się w nim winnickie radio. W uroczystości odsłonięcia pomnika wzięli udział przedstawiciele władz oraz mieszkańcy miasta. Monument odsłonięto w symboliczny dzień 14 października – Dzień Obrońcy Ukrainy. W wydarzeniu uczestniczyły grupy rekonstrukcyjne ubrane w mundury formacji wojennych z lat 1917–1920.8

Pomnik w Winnicy spotkał się z ostrą krytyką ze strony Federacji Rosyjskiej oraz Izraela. Podczas szczytu „Wałdaj” w 2017 roku w Soczi prezydent Rosji Władimir Putin zareagował negatywnie, twierdząc, że „Petlura to człowiek o poglądach nazistowskich, antysemita, który publicznie mordował Żydów podczas wojny”[3]. Dla Federacji Rosyjskiej gloryfikacja i pojawienie się takiego pomnika na Ukrainie jest sprzeczne z obecnie panującą polityką historyczną. Tym samym, Symon Petlura wraz z hetmanem Iwanem Mazepą i liderem Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów Stepanem Banderą tworzą trójcę negatywnych figur, o antyrosyjskim charakterze. Oczywiście Putin się mylił i Petlura nie miał nazistowskich poglądów, ale ta sytuacja pokazuje, iż każda postać historyczna, która podjęła walkę o niepodległość Ukrainy i prowadziła działania wojenne przeciw bolszewickiej Rosji, natychmiast spotka się z agresywną krytyką.

Na odsłonięcie pomnika Petlury ostro zareagowała również ambasada Izraela. Eliav Belotserkovski, ambasador Izraela na Ukrainie oświadczył podczas festiwalu „Limud” w Odessie, że „Symon Petlura ponosi odpowiedzialność za śmierć dziesiątek tysięcy Żydów podczas wojny domowej. Według różnych danych zginęło od 35 do 50 tysięcy Żydów podczas pogromów zorganizowanych przez bandy, którymi dowodził Petlura”[4]. Pomnik skrytykował również fotograf i pisarz mający żydowskie pochodzenie Zorij Fajn[5]. Dla polityki historycznej Izraela działalność żołnierzy Petlury wobec mniejszości żydowskiej jest powiązana z krwawymi pogromami. I chociaż Petlura bezpośrednio nie brał udziału w tych pogromach, ale, jak stwierdził przewodniczący Ukraińskiej Rady Żydowskich Organizacji i Wspólnot (WAAD) Józef Zisels, „ponosi odpowiedzialność”[6]. Ukraińska Rada Żydowskich Organizacji i Wspólnot wystąpiła z prośbą do mera Winnicy Sergija Morgunowa o przeniesienie pomnika Petlury z byłej żydowskiej dzielnicy pod nazwą Jerusalimkaw inne miejsce. List do Rady podpisali Anriji Adamowkij i Jozef Zisels [7].

Z kolei w Polsce pamięć o Petlurze stanowi płaszczyznę prowadzenia dialogu z Ukrainą. W polskiej polityce historycznej umowa warszawska z 1920 roku oraz wspólne działania wojenne przeciw wojskom bolszewickim są przykładem współpracy polsko-ukraińskiej w XX wieku. Postać Petlury, który nie miał antypolskich poglądów, pasowała tak liberalnym, jak i konserwatywno-prawicowym politykom. Na kształtowanie pozytywnego wizerunku Petlury w Polsce wpłynęli zarówno polscy jak i ukraińscy historycy oraz działacze kultury. Warto wymienić tu chociażby profesora Jerzego Giedroyca i profesora Bohdana Huda. Odsłonięcie pomnika w Winnicy w 2017 roku, w kontekście coraz bardziej obecnych w polityce historycznej Ukrainy liderów Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów, było pozytywnie odbierane w polskich mediach[8].

Pamięć o Petlurze jest obecna również w kulturze i literaturze. Pierwszy film fabularny jemu poświęcony był wyprodukowany w Związku Radzieckim jeszcze w 1926 roku pod nazwą P.K.P. – Piłsudski kupił Petlurę. Był to propagandowy film w reżyserii Aksela Lundina i Georgia Stabowego. Petlura został w nim pokazany, jako antysemita, wróg klasy robotniczej oraz Armii Czerwonej. W filmie zagrali aktorzy: Natalia Użwij i Jurko Tiutiunnyk[9].

Dopiero w 2018 roku powstał pierwszy nowoczesny film fabularny zatytułowany Poufny dziennik Petlury w reżyserii Ołesia Janczuka. Połowę budżetu filmu pokrył Ukraiński Kongresowy Komitet Ameryki. W filmie wystąpili: Sergij Frołow, Irma Witowska-Wanca, Taras Żyrko, Wiktoria Janczuk. Do ekipy aktorskiej dołączyli również politycy z wykształceniem aktorskim: Bohdan Beniuk – poseł do Rady Najwyższej w latach 2012–2014 z nacjonalistycznej partii „Swoboda”, obecny minister kultury Jewhen Nyszczuk oraz przewodniczący sądu apelacyjnego obwodu lwowskiego Petro Kabak. Premiera filmu jest zaplanowana na jesień 2018 roku.

Obecność Petlury w muzyce wprowadza utwór Duma o Symonie Petlurze. Dzieło zostało stworzone w latach 20. ubiegłego wieku w Radzieckiej Ukrainie, autorem był bandurzysta Iwan Kuczugura-Kuczerenko, rozstrzelany w Charkowie w 1937 roku przez NKWD. Następnie, na podstawie dumy Kuczugury-Kuczerenko, w Stanach Zjednoczonych w 1948 roku został napisany kolejny utwór poświęcony pamięci Petlury autorstwa ukraińskiego emigranta-bandurzysty Grygorija Kytastogo. Tekst napisał K. Danilenko-Danylewskyj.

Stosunek do Symona Petlury w pamięci zbiorowej mieszkańców obecnej Ukrainy nie jest jednoznaczny. Proces upamiętnienia naczelnego atamana wojsk URL odzwierciedla to jak wydarzenia z lat 1917–1921 postrzegają władze oraz mieszkańcy Ukrainy. Inicjatywy upamiętniające atamana na Ukrainie mają charakter spontaniczny i brakuje im efektywnej organizacji. Obraz tej postaci – nie bez udziału radzieckiej, a później rosyjskiej propagandy – nabrał negatywnych cech. Na tle skomplikowanych wydarzeń tego okresu związanych z budowaniem niepodległej Ukrainy, Petlurze przypisywano odpowiedzialność za krwawe i liczne pogromy żydowskie, które miały miejsce na terenach administrowanych przez Dyrektoriat. Po 1991 roku historycy dokładali starań, aby odmienić negatywny wizerunek tej postaci. W ukraińskiej oficjalniej narracji historycznej Petlura jest jednym z bohaterów walk z bolszewicką Rosją o niepodległość państwa ukraińskiego. Z kolei część osób o radzieckiej bądź prorosyjskiej orientacji politycznej nadal zachowuje jego negatywny obraz. Społeczność żydowska na Ukrainie, w większości nastawiona przychylnie w swoich ocenach odnośnie starań Dyrektoriatu, Petlury i prób powołania niepodległej Ukrainy, zajmuje niejednoznaczne stanowisko wobec upamiętniania naczelnego atamana URL. Przyszłość upamiętnienia Symona Petlury na Ukrainie zależy od wielu czynników, między innymi od współpracy na tym polu władz lokalnych i przedsiębiorców, wypracowaniu strategii włączenia pamięci o wydarzeniach z lat 1917–1921 do polityki historycznej. Przy tym, najważniejszym czynnikiem nadal pozostaje organizacja szerokiej dyskusji poświęconej postaci Symona Petlury w historii Ukrainy przy udziale różnych środowisk społecznych, w tym badaczy dziejów najnowszych oraz przedstawicieli władz.

Roman Romantsov 

Roman Romantsov – ur. w Wowczańsku na wschodniej Ukrainie. Doktor nauk humanistycznych, absolwent Wydziału Historycznego Uniwersytetu Pedagogicznego w Charkowie, studia magisterskie ukończył na uniwersytecie im W. N. Karazina, doktorat z nauk politycznych obronił w 2015 r. na Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, obecnie pracownik w Instytucie Europy Środkowo Wschodniej.

[1]   Maksym Rozenko, Czy treba Riwnomu pamiatnyk Banderi-Leninu bila „Instambulu”? Jak ne sporudyty czergowogo monstra, „Radiotrek” 22.01.2018, http://radiotrek.rv.ua/articles/chy_treba_rivnomu_pamyatnyk_banderileninu_bilya_istanbulu_222945.html¹.

[2]    Ukaz Prezydenta Ukrainy wid 16 trawnia 2005 roku № 793/2005 „Pro uwicznennia pamiati wydatnych diajachiw Ukraińskiej Republiki ta Zachidno-Ukrainskoji Narodnoji Respubliky”http://zakon3.rada.gov.ua/laws/show/793/2005 ².

[3]    Putin o Petlurze, 0:07-0:16, https://www.youtube.com/watch?v=H4dnPv_VoGc ³.

[4]    Posoł Izraila osudił usatnowku pamiatnika Semenu Petlure w Winnice, „9 kanał Izrail”, http://9tv.co.il/news/2017/10/25/249600.html ³.

[5]    Josif Fain, Chto wbyw mojich praszuriw, https://zoriy.blogspot.com/2017/10/blog-post_29.html ³.

[6]    Lidery Assocyacji ewrejskich organizacji prosiat mera Winnicy perenesti pamiatnik Petlure s „Jerusalimki”, „Nowosti Winnicy” 21.10.2017, http://topnews.vn.ua/society/2017/10/21/63275.html ⁶

[7]    Ewrejska Asociacia wyznaje pamiatnyk Petluri w Winnyci, ale prosyt prybraty z Erusalymky, „Informacyjna Winnyczyna” 23.10.2017, http://i-vin.info/news/yevreyska-asotsiatsiya-vyznaye-pam-yatnyk-petlyuri-u-vinnytsi-ale-prosyt-prybraty-z-yerusalymky-22867 ³.

[8]    W Winnicy odsłonięto pomnik Petlury. Imprezie towarzyszyła rekonstrukcja historyczna, „Kresy 24.pl” 15.10.2017, https://kresy24.pl/w-winnicy-odslonieto-pomnik-petlury-imprezie-towarzyszyla-rekonstrukcja-historyczna/ ⁸; Ukraińcy zmieniają swoją politykę historyczną? https://ngopole.pl/2017/10/15/ukraincy-zmieniaja-swoja-polityke-historyczna/ ⁸.

[9]   Jurko Tiutiunnyk (1891–1930) – ukraiński wojskowy, były generał-chorąży w wojskach Petlury. Brał udział w tzw. zimowych pochodach URL w latach 1920–1921 przeciw wojskom bolszewickim na Ukrainie. W 1923 roku wstąpił do armii radzieckiej. W 1929 roku aresztowany przez OGPU, rok później rozstrzelany w Moskwie.