SĄSIEDZI. Ukraińskie niepodległości 1918 roku
Serhij Hładyszuk

100 lat temu zakończyła się I wojna światowa, a Polska odzyskała niepodległość. O tych wydarzeniach wie wiele osób, nawet poza granicami Polski. Lecz nie wszyscy, nawet na Ukrainie, wiedzą i pamiętają o Ukraińskiej Republice Ludowej i Zachodnioukraińskiej Republice Ludowej, które ogłosiły niepodległość w 1918 roku. Pierwsza – na terytorium Ukrainy Naddnieprzańskiej, druga – na ziemiach Wschodniej Galicji, Bukowiny i Ukrainy Zakarpackiej. Jakie były międzynarodowe i wewnętrzne przesłanki do powstania tych państw, które, co pokazała dalsza przyszłość, zjednoczyły się? Dlaczego Ukraińcom, tak jak innym wschodnioeuropejskim narodom, nie udało się obronić niepodległości?

I wojna światowa i Ukraińcy

Do rozpoczęcia I wojny światowej znaczna część ukraińskiej inteligencji o socjalistyczno-demokratycznych przekonaniach miała nadzieję na autonomię ukraińskich ziem w granicach Imperium Rosyjskiego. Liczyli na to Symon Petlura, Mychajło Hruszewski, Wołodymyr Wynnyczenko, Dmytro Doroszenko i wielu innych. Ukraińskie ziemie były dla nich małą ojczyzną, złączoną sojuszem  z Imperium Rosyjskim – państwem, w którym się urodzili i  które uważali za własne. Nieliczni zwolennicy nacjonalistycznej Ukraińskiej Partii Ludowej, na czele z liderem Mykołą Michnowskim, byli głosicielami idei niepodległościowych, jak również hasła „Ukraina dla Ukraińców”. Zarówno „autonomiści”, jak i „niepodległościowcy” przewidywali, że I wojna światowa zmieni dotychczasową politykę caratu względem Ukraińców – politykę aktywnej rusyfikacji we wszystkich sferach życia kulturalnego, jak również w oświacie.

Na ziemiach ukraińskich wchodzących w skład Monarchii Austro-Węgierskiej wolę polityczną ludności ukraińskiej zaczęła reprezentować (jako pierwsza partia spośród innych istniejących) Ukraińska Partia Radykalna, która opowiadała się za autonomią w składzie Austro-Węgier. Jej aktywnymi działaczami byli Iwan Franko, Mychajło Pawłyk. Miejscowi Ukraińcy również mieli nadzieję, że I wojna światowa zmieni politykę władz austriackich wobec mniejszości ukraińskiej.Ukraińcy z Imperium Rosyjskiego w konflikcie światowym stanęli po stonie Rosji, tyle natomiast  Ukraińcy zamieszkujący monarchię Habsburgów popierali Austro-Węgry. I wojna światowa była wojną bratobójczą dla Ukraińców i taka  pozostałaby do samego końca, gdyby nie rewolucyjne wydarzenia w Rosji.

Rewolucja 1917 roku i autonomia Ukrainy 

Problemy społeczno-ekonomiczne z jakimi zetknęło się Imperium Rosyjskie w trakcie I wojny światowej przyczyniły się do rewolucji lutowej, w wyniku której upadło samodzierżawie. Władzę na terytorium nowej republiki demokratycznej przejął Rząd Tymczasowy na czele z Aleksandrem Kiereńskim. W opozycji do nowej władzy pozostawały Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich, w szeregi których starali się przeniknąć bolszewicy.

W  marcu 1917 roku w Kijowie rozpoczyna  działalność Ukraińska Centralna Rada, początkowo jako organ przedstawicielski organizacji politycznych, społecznych (obywatelskich) oraz kulturalno-oświatowych. Po miesiącu staje się rewolucyjnym parlamentem Ukrainy, który reprezentuje wszystkie warstwy Ukraińców zamieszkujących Imperium Rosyjskie. Na czele Centralnej Rady stanął historyk Mychajło Hruszewski.

Ukraińska Centralna Rada w pierwszych dwóch uniwersałach poruszała kwestię autonomii ziem ukraińskich w składzie Imperium Rosyjskiego. Po przewrocie bolszewickim w listopadzie 1917 roku do publicznej wiadomości podano III Uniwersał, który nadawał Ukraińskieją Republice Ludoweją autonomię w składzie Imperium Rosyjskiego. Właściwie od razu bolszewicy rozpoczęli przygotowania do wojskowej napaści na Ukrainę.  Dysproporcja sił była znacząca; w tym czasie, gdy bolszewicy dysponowali już liczną armią, tworzenie wojska ukraińskiego dopiero się rozpoczynało. Poza tym kierownictwo Ukraińskiej Centralnej Rady w odpowiednim czasie nie  wykazało dostatecznej determinacji w celu  sformowania własnego wojska, co odegrało fatalną rolę w przyszłej walce z bolszewikami.

1918 – Niepodległość Ukraińskiej Republiki Ludowej

W styczniu 1918 roku, gdy bolszewicy zaatakowali Kijów, Ukraińska Centralna Rada – jako ukraiński parlament – podejmuje decyzję o ogłoszeniu  niepodległości. 22 stycznia 1918 roku został ogłoszony IV Uniwersał, zgodnie z którym Ukraińska Republika Ludowa (URL) stawała się „niepodległym, od nikogo niezależnym, wolnym, suwerennym państwem narodu ukraińskiego”[1].

Jak powszechnie wiadomo bolszewicy nie uznali ukraińskiej niepodległości i kontynuowali atak na Kijów. Pod koniec stycznia tego roku odbył się heroiczny bój pod Krutami (130 km od Kijowa) między oddziałami rosyjskiej Czerwonej Gwardii i zagonami kijowskich studentów i kozaków. Ukraińcom udało się zatrzymać bolszewików i zmusić do ich odwrotu. Jednak po kilku dniach stolica Ukraińskiej Republiki Ludowej została zajęta przez bolszewików i rozpoczęły się represje wymierzone tę część społeczeństwa ukraińskiego, która wzmacniała świadomość narodową Ukraińców. Przyszli działacze Radzieckiej Ukrainy – na przykład Wołodymr Zatoński i Mykoła Skrypnyk – wspominali, że podczas bolszewickiej okupacji Kijowa w styczniu 1918 roku można było stracić życie za używanie języka ukraińskiego[2], noszenie wyszywanki lub nawet za okulary. Okulary były dla bolszewików symbolem człowieka inteligentnego, którego należało zlikwidować lub poniżyć[3].

Sceptycy uważają, iż ogłoszenie niepodległości Ukraińskiej Republiki Ludowej w styczniu 1918 roku miało wyłącznie symboliczne znaczenie i nie odegrało ważniejszej roli w dalszych zmaganiach Ukraińców o wolność. Optymiści natomiast są zdania, że  fakt ogłoszenia niepodległości stał się kartą przetargową w trakcie rokowań z Państwami Centralnymi w Brześciu Litewskim. Jeszcze w styczniu 1918 roku ukraińska delegacja udała się tam w celu znalezienia sojusznika w walce z bolszewikami. Warto zauważyć, iż to właśnie IV Uniwersał stał się podstawą uznania niepodległości Ukraińskiej Republiki Ludowej przez Niemcy i Austro-Węgry.

Traktat brzeski i pojawienie się państwa ukraińskiego

W trakcie pertraktacji w Brześciu Niemcy i Austro-Węgry uznały niepodległość Ukraińskiej Republiki Ludowej i podpisały z nowo powstałym państwem pokój. I wojna światowa dobiegała końca; dla Ukraińców walczących w szeregach armii różnych imperiów kończyła się zatem bratobójcza walka. Pod naciskiem Niemców bolszewicy uznali Ukraińską Republikę Ludową, tym samym wycofali się z terytorium nowo powstałego państwa (odwrót rozpoczął się 1 marca 1918 roku). Na terytorium Ukrainy wkroczyły armie niemiecka i austro-węgierska, które stały się gwarantem bezpieczeństwa młodego państwa. Ukraińcy zaś musieli zaopatrywać Państwa Centralne w produkty spożywcze.

Dlaczego Ukraińcy zgodzili się na wejście Niemców? Kraje Ententy nie chciały nawet słyszeć o ukraińskiej niepodległości i uważały Ukraińską Republikę Ludową za część składową dawnego Imperium Rosyjskiego. Na poparcie Krajów Zachodnich mogli liczyć przede wszystkim „biali”, dążący do restauracji Rosji carskiej. . Właśnie dzięki wsparciu Niemców i Austro-Węgrów w 1918 roku udało się przedłużyć funkcjonowanie niezależnej Ukrainy. Sceptycy konstatują, iż gwarantem niepodległości byli jedynie Niemcy, i częściowo mają rację. Przedstawiciele ukraińskich władz nie mogli kontrolować oddalonych regionów kraju, gdzie Niemcy faktycznie sprawowali władzę administracyjną. Dlatego też  w wielu częściach kraju zagraniczne wojska zachowywały się jak prawdziwi gospodarze na ukraińskiej ziemi.

Po wkroczeniu niemieckich i austro-węgierskich wojsk ukraińska strona musiała dotrzymać warunków umowy pokojowej. Wiązały się z tym trudności. Ukraińska Centralna Rada coraz bardziej traciła zaufanie społeczeństwa , zdarzało się również, że była oskarżana o sprowadzenie na Ukrainę wojsk okupacyjnych, wczorajszych wrogów. Biorąc to pod uwagę niemiecki sztab sprzyjał zawiązaniu się na Ukrainie przewrotu państwowego (29 kwietnia 1918 roku), w rezultacie którego do władzy doszedł hetman Pawło Skoropadski. Na Ukrainie zmieniła się forma rządów – z republikańskiej na monarchiczną. Zmieniła się również oficjalna nazwa państwa – z Ukraińskiej Republiki Ludowej na Państwo Ukraińskie.

Pawło Skoropadski był dawnym carskim generałem pochodzenia ukraińskiego. Gdyby w 1917 roku w ferworze I wojny światowej powiedziano Skoropadskiemu, że za rok stanie na czele wolnego państwa ukraińskiego przy wsparciu Niemców,  trudno byłoby mu w to uwierzyć.  Zawodowy  wojskowy, który w życiu codziennym posługiwał się językiem rosyjskim, w wyniku splotu różnych wydarzeń stał się ukraińskim hetmanem.

 Państwo ukraińskie Pawła Skoropadskiego

Ukraiński hetman zyskał poparcie w kręgach ziemiańskich i wśród bogatych chłopów   , biedniejsi mieszkańcy wsi pozostawali w opozycji do nowego hetmana. Okres hetmanatu Pawła Skoropadskiego charakteryzował się aktywnym rozwojem ukraińskiego życia kulturalno-oświatowego. Zostały otwarte nowe ukraińskie gimnazja, szkoły, uniwersytety. Właśnie w 1918 roku rozpoczęła swoją działalność Ukraińska Akademia Nauk, na czele której stanął Wołodymyr Wernadski.

Państwo Ukraińskie zostało uznane na arenie międzynarodowej. Z drugiej strony hetmanowi nie udało się porozumieć z chłopstwem oczekującym parcelacji ziemi, którą obiecywali bolszewicy i przedstawiciele lewego skrzydła ukraińskiej sceny politycznej, należący do dawnej Ukraińskiej Centralnej Rady. Właśnie ci ostatni stanowili największe zagrożenie dla reżimu Pawła Skoropadskiego, pozostając w opozycji i oskarżając hetmana o przywracanie dawnych porządków, jakie panowały za Imperium Rosyjskim, przykrytych, ich zdaniem, jedynie wyszywanką.

Poglądy hetmana na relacje z Rosją były specyficzne. Uważał on, iż Państwo Ukraińskie w przyszłości powinno nawiązać dobre relacje z Rosją niebolszewicką i podtrzymywał kontakty z przedstawicielami frontu białogwardyjskiego. Warto odnotować, że część przedstawicieli władz Państwa Ukraińskiego w przyszłości będzie pracować w szeregach „białych”. Rozmawiali po rosyjsku, również publicznie używali rosyjskiego. Język ukraiński wykorzystywał minister spraw zagranicznych Dmytro Doroszenko i poseł Państwa Ukraińskiego w Austro-Węgrzech Wiaczesław Lipiński, który pochodził ze szlacheckiego polskiego rodu.

Wraz z końcem I wojny światowej zbliżał się kres Państwa Ukraińskiego Skoropadskiego. Wszyscy rozumieli, że wraz z porażką Państw Centralnych Ukraina utraci pomoc wojskową. 11 listopada 1918 roku zakończyła się I wojna światowa. Hetman tracił nie tylko poparcie na arenie międzynarodowej, ale również wewnątrz kraju. 14 listopada tego roku Pawło Skoropadski wydał dokument mówiący o federacji z  białą Rosją. Tym samym starał się zmienić zewnętrzny kurs swej polityki i otrzymać wsparcie ze strony Ententy. Jednakże jego zabiegi nie odniosły skutku. Przeciwko hetmanowi zawiązano powstanie; jego przeciwnicy stworzyli Dyrektoriat, by odrodzić dawną Ukraińską Republikę Ludową, na czele której stanął początkowo Wołodymyr Wynnyczenko, a później zastąpił go Symon  Petlura.

Zachodnioukraińska Republika Ludowa 

Po zakończeniu wojny  i rozpadzie Monarchii Austro-Węgierskiej na terenach Wschodniej Galicji rozpoczęła się wojna polsko-ukraińska o sporne terytorium. 11 listopada 1918 roku Polska odzyskała niepodległość , a po dwóch dniach ogłoszono niepodległość Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej (ZURL), której prezydentem został Jewhen Petruszewycz. Na początku listopada rozpoczęły się polsko-ukraińskie walki o Galicję Wschodnią. Pod koniec miesiąca Polacy zajęli Lwów, a władze ZURL zostały zmuszone przenieść się do Tarnopola, później do Stanisławowa.

Czy ogłoszenie niepodległości Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej miało istotne znaczenie dla Ukraińców, czy też był to jedynie epizod? Zachodni Ukraińcy manifestowali  swoje dążenia do niezależności. Sformowali własne wojsko – Ukraińską Galicyjską Armię,  uregulowali stosunki dyplomatyczne z szeregiem krajów, lecz z uwagi na trudną zewnętrzną sytuację polityczną nie udało się utrzymać młodego państwa.

Właściwie  zaraz po ogłoszeniu niepodległości przez ZURL jej władze rozpoczęły rozmowy z przedstawicielami Dyrektoriatu Ukraińskiej Republiki Ludowej w związku z połączeniem obu ukraińskich państw. Rozmowy trwały od końca 1918 roku i zakończyły się uroczystością w Kijowie 22 stycznia 1919 roku.

 Akt Zjednoczenia – Dzień Soborowości (Jedności) 

22 stycznia 1919 roku na placu Sofijskim w Kijowie rozpoczęła się uroczysta ceremonia ogłoszenia Aktu Zjednoczenia, równo rok po ogłoszeniu niepodległości Ukraińskiej Republiki Ludowej. Po raz pierwszy od kilku stuleci Galicja Wschodnia, Bukowina, Zakarpacie i Ukraina Naddniestrzańska zostały połączone we wspólne państwo. Zachodnioukraińska Republika Ludowa została przemianowana na Zachodnią część Ukraińskiej Republiki Ludowej. Wielka lub też Naddniestrzańska Ukraina połączyła się z Małą, zwaną też Zachodnią Ukrainą.

Utrata państwowości w latach 1919-1920

W ciągu następnych dwóch lat Ukraińska Republika Ludowa znalazła się w bardzo trudnym położeniu. Bolszewicy rozpoczęli  nową ofensywę. Pomimo tego białogwardyjskie dowództwo nie akceptowało Ukrainy i uważało ją za część jedynej i niepodzielnej Rosji. W takiej sytuacji Główny Ataman armii Ukraińskiej Republiki Ludowej Symon Petlura pod koniec 1919 roku przybył do Warszawy na rozmowy z Józefem Piłsudskim. Polska strona zgadzała się na wsparcie Ukrainy w walce z bolszewikami, w zamian za to żądała, by do terytorium Polski wróciły ziemie dawnej Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej oraz Zachodni Wołyń, gdzie już od lata 1919 roku funkcjonowała tymczasowa polska administracja. Galicyjscy Ukraińcy boleśnie przyjęli stanowisko   Petlury w kwestii  ziem  Galicji Wschodniej. Po umowie warszawskiej, która prawnie  potwierdziła porozumienie polsko-ukraińskie kontakty między Ukraińcami Galicji i Naddnieprza faktycznie ulegają zamrożeniu.

Wiosną 1920 roku rozpoczęła się polsko-ukraińskia ofensywa na Kijów, który  dała nadzieję na utworzenie niepodległej Ukrainy. Jednak w efekcie kontruderzenia bolszewików   Ukraina ponownie znalazła się pod sowiecką okupacją Nie tylko Ukraina i Polska, ale cała Europa stanęła przed niebezpieczeństwem bolszewickiej nawały. Bitwa Warszawska zmieniła tok wojny i doprowadziła do podpisania w Rydze 18 marca 1921 roku traktatu polsko-radzieckiego. Zgodnie z jego postanowieniami ziemie zasiedlone przez Ukraińców zostały podzielone między Polskę a Ukrainę (z marionetkowy rządem radzieckim). Walka Ukraińców o własne państwo zakończyła się porażką.

Post factum

Po rozpadzie Imperium Rosyjskiego i Monarchii Austro-Węgierskiej Ukraińcy, podobnie jak i inne narody Europy Środkowo-Wschodniej,  podjęli walkę o swoje prawo do niepodległości, nie zważając na trudną, zarówno wewnętrzną, jak i zewnętrzną, sytuację polityczną. Na początku roku 1918 udało się ogłosić niepodległość na ziemiach ukraińskich dawnej Rosji, a na końcu tegoż roku na ukraińskich ziemiach dawnej Monarchii Austro-Węgierskiej. Powstały dwa państwa ukraińskie, które 22 stycznia 1919 roku połączyły się w jeden organizm państwowy. Mimo tego w wyniku splotu różnych wydarzeń niepodległości nie udało się utrzymać. Po pierwsze – do terytorium zamieszkałego przez Ukraińców pretensje zgłaszali bolszewicy, białogwardziści, Polacy, Czesi i Rumuni. Z wszystkimi wskazanymi siłami Ukraińcy walczyli lub często zmuszeni byli zawierać pokój na niewygodnych warunkach. Kraje Ententy widziały Ukrainę jako część jednej i niepodzielnej Rosji. Krótka współpraca z Niemcami i Austro-Węgrami nie pomogła zrealizować  zamierzonego celu. Po drugie – polityka rusyfikacji w carskiej Rosji skutkowała niską świadomością narodową w szeregach większości ukraińskiego społeczeństwa. Ukraińcy byli agrarno-chłopską nacją i dość często kwestia ziemi interesowała ich bardziej niż kwestia odrębnej państwowości. Głód ziemi chłopów doskonale wyzyskali bolszewicy,  swoją propagandą oddziaływali skutecznie na znaczną część ukraińskiego społeczeństwa. W rezultacie ukraińska państwowość ogłoszona w 1918 roku okazała się nietrwała.

 Pamięć o pierwszej niepodległości

W okresie międzywojennym kierownictwo radzieckiej Ukrainy starało się ukazać działaczy ukraińskiego ruchu narodowego jako burżuazyjnych nacjonalistów – wrogów ludu pracującego. O pierwszej niepodległości nikt nie wspominał i konsekwentnie ją przemilczano. W międzywojennej Polsce, dokąd emigrowała znaczna część ukraińskiego ruchu narodowego,  pamięć była kultywowana w środowisku Ukraińców, chociaż nietolerowana przez władze. W czasie II wojny światowej uczestnicy ukraińskiego ruchu oporu  podtrzymywali pamięć o wydarzeniach z roku 1918. W czasach powojennych władze radzieckie całkowicie ignorowały i milczały na ten temat. Zaś 22 stycznia 1978 roku na Tarasowej Górze w Kaniowie[4] Oleksij Hirnyk dokonał aktu samospalenia na znak protestu przeciwko rusyfikacji Ukrainy. 21 stycznia 1990 roku zorganizowano wielotysięczną akcję „żywy łańcuch”, której celem było połączenie Zachodniej Ukrainy z Kijowem. Dopiero po 1991 roku 22 stycznia, jako dzień ogłoszenia niepodległości Ukrainy oraz dzień podpisania Aktu Zjednoczenia ukraińskich ziem, zaczął powracać do przestrzeni publicznej. Dziś na Ukrainie 22 stycznia obchodzony jest jako Dzień Soborowości[5](Jedności) Ukrainy – na pamiątkę połączenia dwóch ukraińskich państw w jeden kraj. . Niestety, podczas prezydentury Wiktora Janukowycza, dochodziło do prób likwidacji tego święta lub zastąpienia go innym.

 Rok 2018 – rocznica zauważona czy przeoczona? 

22 stycznia 2018 roku minęło 100 lat od momentu ogłoszenia pierwszej niepodległości Ukrainy. Niestety na szczeblu państwowym to wydarzenie nie zostało uczczone w należyty sposób. W Domu Nauczyciela, gdzie została ogłoszona niepodległość współczesny parlament ukraiński nie zorganizował żadnych uroczystości. Znakomita większość wydarzeń poświęconych ukraińskiej rewolucji lat 1917–1921 nosi charakter kulturalno-wychowawczy i nie mają one szerokiego rezonansu w przestrzeni publicznej. Należy dodać, iż akcja informująca społeczeństwo ukraińskie o wydarzeniach sprzed 100 lat jest dość ograniczona. Główne kanały telewizyjne kraju po raz kolejny przypomniały o Dniu Soborowości (Jedności) Ukrainy – Akcie Zjednoczenia Ukraińskiej Republiki Ludowej i Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej (lecz pominięto fakt ogłoszenia niepodległości obu państw w 1918 roku). Kilkadziesiąt młodych osób wziąwszy się za ręce, znów utworzyło „żywy łańcuch” w Kijowie, łącząc prawy i lewy brzeg Dniepru. Na Majdanie Niepodległości w Kijowie rozwinięto kilometrowy sztandar Ukrainy. Podobne wydarzenia odbyły się w  innych regionach kraju.

22 stycznia 2018 roku w muzeum historii Kijowa prezydent Petro Poroszenko otworzył wystawę tematyczną poświęconą wydarzeniom ukraińskiej rewolucji  lat 1917–1921. 100-lecie ogłoszenia niepodległości Ukraińskiej Republiki Ludowej uczczono jedynie symbolicznie i bez odpowiedniego rozgłosu medialnego,  na jaki zasługuje to wydarzenie. Czy działacze ówczesnego ukraińskiego parlamentu – Ukraińskiej Centralnej Rady, tacy jak Mychajło Hruszewski, Wołodymyr Wynnyczenko, Symon Petlura, mogliby pomyśleć, że po 100 latach, data 22 stycznia, jako dzień ogłoszenia niepodległości Ukrainy będzie znana wyłącznie wąskiemu gronu osób, a w pamięci większości zapisze się jedynie jako Dzień Soborowości (Jedności) Ukrainy? Na koniec 2018 roku zaplanowano premierę filmów „Kruty” i „Tajny pojedynek Symona Petlury”, które przeniosą widzów do wydarzeń okresu Ukraińskiej Republiki Ludowej.

Wiele symbolicznych dla Ukraińców wydarzeń miało miejsce 22 stycznia, a w roku 1918 w szczególności, dlatego też nie można po prostu zapomnieć o tych wydarzeniach. Nieodległość Ukrainy z 1918 roku należy ocalić od zapomnienia.

P.S. Gdy rozmyślałem nad napisaniem tego artykułu zapytałem swego rówieśnika o najważniejsze, w jego opinii, wydarzenie ze 100-letniej historii Ukrainy. Odpowiedział, że trudno powiedzieć, ponieważ okres ten był nasycony wieloma ważnymi wydarzeń.. Myślę, że moi rówieśnicy w Polsce albo Czechach, odpowiedzieliby na  tak postawione pytanie jednoznacznie i przywołali na pierwszym miejscu ogłoszenie niepodległości swoich państw z końca 1918 roku.

Serhij Hładyszuk
Tłumaczyła Anna Jewdosiuk-Małek

Serhij Hładyszuk – doktor nauk humanistycznych, absolwent Wydziału Historycznego na Wschodnioeuropejskim Uniwersytecie Narodowym im. Łesi Ukrainki w Łucku, laureat programu stypendialnego polskiego rządu dla młodych naukowców w 2014 roku, przygotowuje rozprawę naukową poświęconą polskiej administracji na Wołyniu w latach 1919–1921; mieszka w Kowlu.

[1] IV Uniwersał Ukraińskiej Centralnej Rady, Centralne Państwowe Archiwum Wyższych Organów Władzy i Rządu Ukrainy, nr zasobu 1063, nr opisu 2, nr sprawy 2, arkusz 2–6 (Ф. 1063, оп. 2, спр. 2, арк. 2–6).

[2]Henaddij Jefimienko: „Roztrzeliwano wszystkich, u których znaleziono dokumenty w języku ukraińskim”, http://likbez.org.ua/ua/ukrayinska-rozstrilyuvali-usih-u-kogo-znahodili-posvidchennya-napisani-ukrayinskoyu-movoyu.html.

[3] Por. historię wstąpienia do Armii Czerwonej Izaaka Babla, związaną właśnie z okularami np. [w:] M. Panas-Goworska, A. Goworski, Naznaczeni przez rewolucję bolszewików, Wyd. Editio 2017, [s. 288 – przyp. tłumaczki].

[4] Miejsce spoczynku Tarasa Szewczenki. W Kaniowie znajduje się również pomnik i muzeum poświęcone życiu i twórczości ukraińskiego Wieszcza [przyp. tłumaczki].

[5] Soborowość – kategoria teologiczno-filozoficzna, stosowana również w kulturze i życiu społecznym narodów wschodniosłowiańskich, oznaczająca specyficzną wspólnotę z zachowaniem cech jednostek ją tworzących. Kategorię soborowości szerzej wyjaśnił Aleksy Chomiakow, określając ją jako „jedność w wielości” [przyp. tłumaczki].