Unii Lubelskiej nie można uznać za umowę dobrowolnie zawartą przez dwa podmioty równorzędne. Był to raczej wynik zgody jednego z przeciwników, który zdał się na łaskę zwycięzcy. Umowy Unii Lubelskiej.

Umowy Unii Lubelskiej

W czasach zawarcia Unii państwo litewsko-białoruskie znajdowało się w następującej sytuacji. Z jednej strony jego istnieniu zagrażali Moskale, którzy pod wodzą Iwana Groźnego zajęli nie tylko będącą częścią państwa Liwonię, lecz też znaczną część Białorusi, a mianowicie: ziemie płockie i częściowo witebskie, oraz zagrażali samemu centrum państwa. Z drugiej strony, korzystając z ciężkiego stanu państwa litewsko-białoruskiego, Polska – de jure sojuszniczka związana unią personalną – anektowała Podlasie i cała Ukrainę, powołując się na fikcyjne podstawy1, że ziemie te od niepamiętnych czasów należały do Polski. Ta aneksja zaspokoiła apetyt polskiej szlachty marzącej o obszarach Ukrainy, więc dalsze dołączenie ostatniego obszaru państwa litewsko-białoruskiego przebiegało już bez zakłóceń. W procesie tworzenia aktu Unii decydowała nie tylko szlachta, ale i pozostałe dwie części polskiego Sejmu – król (a jednocześnie Wielki Książę Białorusko-Litewski), i Senat, czyli rada koronna. Król – chociaż otaczała go wyłącznie polska szlachta, nie mógł zapomnieć o złożonych nie tak dawno deklaracjach. Na przykład podczas „nauki gospodarczej” na powiatowych litewskich sejmikach zwołanych w czasie Sejmu Lubelskiego król obiecał „przestrzegać by w równości te państwa zachowane były i jedno nad drugie się nie wywyższało”2. Z uwagi na nieporadność Króla i jego zależność od Senatu i posłów miał on niewielki wpływ na ostateczny kształt Unii.

Drugą siłą był Senat, który składał się z właścicieli ziemskich wielkich majątków, zarówno duchowych jak i świeckich. Ich interesy klasowe znacznie się różniły od dążeń szlachty średniozamożnej, a zwłaszcza szlachty drobnej, której przedstawiciele zasiadały w izbie poselskiej. Wówczas senatorzy, jako przedstawiciele magnaterii, już tracili władzę, zaś główna rola w kierowaniu państwem polskim zaczynała przypadać szlachcie.

Całkowite połączenie Korony z państwem litewsko-białoruskim groziło napłynięciem nowej fali drobnej i średniej szlachty, która wzmocniłaby szeregi szlachty polskiej i jeszcze bardziej zwiększyłaby jej siłę polityczną. Złudne i nierealne były nadzieje szlachty litewskiej na otrzymanie urzędów w księstwie, w którym istniała własna mocna klasa panujących oraz utrwalona w przywilejach i statutach zasada rozdawania urzędów tylko miejscowym. Właśnie tym w znacznej mierze da się wytłumaczyć dlaczego polscy senatorowie byli bardziej podatni na ustępstwa podczas rozmów o Unii.

Szlachta litewsko-białoruska w miarę możliwości skorzystała z tych okoliczności dla obrony i zachowania samodzielności i niezależności państwa litewsko-białoruskiego. Pod wpływem wszystkich tych sił ukształtował się akt Unii, który założył podwaliny pod stworzenie nowych relacji między Polską a Litwą z Białorusią. Unia była kompromisem między różnymi dążeniami dwóch przeciwników, którzy zdołali dojść do porozumienia. Kompromisem, na który Litwini poszli ze stroną atakującą, zaborczą, już częściowo zadowoloną z otrzymanych znacznych obszarów, na które złożyły się Podlasie i Ukraina. Jako kompromis akt Unii nie jest więc do końca spójny i konsekwentny, jeśli chodzi o wcielenie w życie podstawowej idei Unii. Główna myśl Unii Lubelskiej zawarta jest w trzecim paragrafie przywileju i brzmi tak: „Krolestwo polskie i Wielgie Księstwo litewskie jest jedno nierozdzielne i nierożne ciało, a także nierożna ale jedna a spolna Rzeczpospolita, ktora się z dwu państw i narodow w jeden lud zniosła i spoiła.” W myśl tej zasady nad oboma narodami panować będzie jeden Król wybierany głosami z Polski i Litwy, przy czym nieobecność jednej strony nie będzie przeszkodą. Osobne wybory i wprowadzanie na tron są zniesione, zachowany zostaje natomiast tytuł i urząd Wielkiego Księcia Litewskiego. Podczas wyborów i koronacji władca od razu ogłasza się Królem Polskim, Wielkim Księciem Litewskim, Ruskim, Pruskim, Żmudzkim, Kijowskim, Wołyńskim, Podlaskim, Inflanckim. Podczas koronacji wybrany władca potwierdza przysięgą na jednym dokumencie składaną i jednakowo brzmiącą prawa i wolności wszystkich poddanych obu połączonych narodów i państw.

Rozmowy i ugody z innymi narodami prowadzone są z ramienia obu narodów.

Monety powinny być jednakowe w kształcie, wadze i napisach.

Podatki i cła od towarów produkowanych w majątkach szlachty pobierane są zarówno w Polsce, jak i na Litwie.

Wszelkie statuty i ustawy, które istnieją w państwie litewsko-białoruskim i skierowane są przeciwko narodowi polskiemu na Litwie w kwestii nabywania i dzierżawy majątków na Litwie – niezależnie od tego w jaki sposób Polak go nabył: czy jako spadek po żonie, czy jako darowiznę, czy na drodze zakupu lub zamiany, czy wszelkimi innymi sposobami zgodnymi ze zwyczajami i prawami obywatelskimi – nie mają mocy jako sprzeczne z prawem, ze sprawiedliwością, ze wzajemną miłością braterską i z aktem Unii połączenia obojga narodów.

Wolno więc zawsze (każdemu) Polakowi na Litwie i Litwinowi w Polsce nabywać i trzymać majątki zgodnie z prawem tej ziemi, na której majątek się znajduje.

W Wielkim Księstwie Litewskim pozostają niezmienne wszelkie mu przysługujące tytuły, stanowiska i wszelkie urzędy.

Egzekucja w stosunku do wielkich majątków zgodnie ze statutem króla Aleksandra i wszelkich innych przywilejów i konstytucji nie będzie rozszerzona na stany i osoby Wielkiego Księstwa i ich następców bez względu na to, komu i kiedy są te majątki rozdane. Senatorowie, posłowie i wszelkie stany na mocy tego postanowienia pozbawiają siebie i swych następców prawa jakikolwiek kwestionowania egzekucji majątków nabytych przed tym postanowieniem.

Wszelkie prawa i przywileje nadane przez wcześniejszych Króli i samego Zygmunta Augusta wszystkim narodom Wielkiego Księstwa – litewskiemu, białoruskiemu, żmudzkiemu oraz innym narodom i mieszkańcom tego księstwa oraz ziemiom, powiatom, radom i poszczególnym osobom – powinny być zachowane i w niczym nie naruszone3.

Przywilej ten wyraźnie odzwierciedlał główne dążenia szlachty polskiej: ujawniono je w paragrafie o prawie nabycia majątków na Litwie przez polską szlachtę. Z drugiej zaś strony Unia doszły do głosu niezależne dążenia litewsko-białoruskiej warstwy panującej, która w związku z powstaniem Unii obawiała się utraty swoich majątków. Zabezpieczyli oni przed egzekucją swoje majątki i posiadłości oraz gwarantowali sobie panowanie nad nimi w przyszłości. Z tego punktu widzenia przywilej ten jest nadzwyczaj charakterystycznym źródłem dla ustalenia przyczyn i powodów, dla których szlachta polska dążyła do Unii i dlaczego tak uparcie broniła swej niezależności szlachta litewsko-białoruska. Przywilej jako kompromis między dążeniami jednych i drugich odzwierciedlił to wyraźnie w swej treści .

Trzeba zaznaczyć również dworską stronę tego przywileju: imiennie wyliczono w nim senatorów i posłów oraz tych radnych i posłów, którzy weszli do Sejmu Koronnego z terenów Podlasia i Ukrainy anektowanych Wielkiemu Księstwu Litewskiemu. Natomiast radni i posłowie ziemscy litewsko-białoruscy w tekście przywileju nie są wyliczeni, chociaż na początku wspomina się w nim o ich obecności na wspólnym Sejmie Lubelskim i ich zgodzie na wspomnianą Unię. Tłumaczy się to tym, że powinni byli oni dać ze swojej strony podobny przywilej. Jednak dokument tego rodzaju nie jest znany.

Dodatkowymi aktami przywileju są:

1) Akt potwierdzający Unię między narodami polskim i litewskim zawartą na walnym Sejmie Lubelskim i wydany w imieniu Zygmunta Augusta – Króla polskiego, ruskiego i in4.

2) Porządek miejsc członków Rady Koronnej, Polskiej i Litewskiej jako urzędu już jednej Rzeczypospolitej stworzonej przez Króla i Radę Koronną na walnym Sejmie Lubelskim w 1569 roku5.

3) Konstytucja Lubelskiego Sejmu Koronnego jednocząca oba narody – polski i litewski w 1569 roku6.

W tych dokumentach podkreślone jest dołączenie Podlasia, Wołynia i ziem kijowskich do Polski. Wskazuje się Polskę jako miejsce przeprowadzenia przyszłych Sejmów (sejmiki powiatowe natomiast mają odbywać się zarówno w Polsce, jak i na Litwie), gwarantuje się miejsce dla litewsko-białoruskich magnatów wśród senatorów polskich, a ziemie inflandzkie dołącza się jednocześnie do Polski i Litwy z obowiązkiem wspólnej obrony.

Poza tym Sejm zgodnie z prośbą wszelkich stanów Wielkiego Księstwa Litewskiego wybrał deputowanych dla poprawek w Statucie, „by już we wszystkich państwach, jako w jednej Rzeczypospolitej, jednakowe prawa były”. Ponadto Sejm rozwiązał kilka drobnych spraw dotyczących podatków, określił zasady wydzielenia parceli pod budowę gmachów sądów ziemskich, zadecydował o pozostawieniu powiatów reczyckiego i mozyrskiego przy województwie mińskim oraz podjął decyzje w innych drobnych sprawach7.

Ocena charakteru połączenia dwóch państw na podstawie owego aktu przez dłuższy czas była jednakowa.

Poglądy historyków wyrażały ówczesne poglądy polskiej szlachty. Deklaracja o połączeniu obojga narodów w jeden i dwóch państw w jedną Rzeczpospolitą wyrażała dążenia i pragnienia polskiej szlachty, a nie rzeczywiste fakty. Już kronikarze XVI wieku: Maciej Stryjkowski8, Marcin Bielski9 i Łukasz Górnicki10 chociaż niewiele uwagi poświęcają Unii Lubelskiej, jednak mówią o niej jako o ostatecznym połączeniu dwóch państw. Stryjkowski pisze: „Na tym sejmie ostatecznie się finalizowała Unia, czyli połączenie Wielkiego Księstwa Litewskiego z Koroną Polską, zaś ziemie podlaskie, wołyńskie i kijowskie dołączono do Korony, mimo, że wielu z Polski temu było przeciwnych”.

Również literatura polska XVII і XVIII wieku, a przede wszystkim XIX і XX stulecia, a za nią zachodnioeuropejska i rosyjska rozpatrują akt Unii Lubelskiej podobnie – czyli jako ostateczne połączenie dwóch państw w jedną Rzeczpospolitą. Nawet znany historyk Litwy Teodor Narbutt pisze: „Doprowadziłem opowiadanie do epoki, od której poczynając samodzielność księstwa litewskiego przestała istnieć. Od tego momentu powinienem przekazać opowiadanie historii pisarzom polskim. Ostatni niezależny monarcha Litwy i ostatni z męskiej linii Jagiellonów umarł, a ja łamię pióro swe na jego grobie”11. Wśród późniejszych historyków nawet taki samodzielny i głęboki badacz historii państwa białorusko-litewskiejgo, jakim był M. K. Lubawski również podziela te poglądy. W swoich „Очерках по истории Литовско-Русского государства до Люблинской унии включительно” [„Szkicach o historii państwa litewsko-ruskiego do Unii Lubelskiej włącznie”] (Moskwa, 1910 rok) Lubawski pisze: „W ten sposób dobiegło końca samodzielne istnienie państwa litewsko-ruskiego i dokonało się „wcielenie” go do Korony Polskiej. Dawne żądze Polaków zostały wreszcie w pełni zaspokojone… W tym momencie, kiedy potrzeba było największego jednoczenia się i natężenia wszelkich sił, państwo litewsko-ruskie było rozdarte i skłócone wewnętrznie, więc przestało istnieć jako państwo samodzielne”.

Również podobne poglądy (z uznaniem jednak pewnej autonomii państwa litewsko-białoruskiego również po Unii) podziela W. I. Piczeta. „Zresztą nowa Unia nie była inkorporacją Litwy przez Polskę. Co prawda Litwa straciła część terytoriów, Podlasie, Wołyń, ziemie kijowskie i Podole inkorporowano, lecz okrojone Księstwo Litewskie zachowało w pewnym sensie autonomię w kształcie prawa do zachowania swoich urzędów, praw, sądów. Polacy po długich pertraktacjach przystali na to, lecz wytargowali też ustępstwa dla siebie: Polacy i Litwini są narodami o równych prawach i oba narody mogą piastować stanowiska w obu krajach i nabywać majątki, przeciwko czemu niedawno wypowiedział się Sejm Berestejski z 1566 roku. Niewątpliwie, jeśli na postawie Unii Lubelskiej Litwa korzysta z pewnej wewnętrznej niezależności, to przede wszystkim dotyczy to magnatów. Szlachta demokratyczna miała mniej patriotyczne nastawienie. Wysiłki szlachty doprowadziły do powstania unii parlamentarnej, która przekazała Rzeczpospolitą w ręce demokracji szlacheckiej i założyła postawy nowych stosunków, które ostatecznie doprowadziły do całkowitego połączenia obu państw w jedno”12.

Profesor М. Downar-Zapolski wypowiada swoją opinię na temat charakteru Unii w mglistych słowach. Z jednej strony opisuje tendencje i dążenia szlachty litewsko-białoruskiej, która chciała Unii, oraz magnaterii litewsko-białoruskiej, która broniła niezależności Litwy, z drugiej zaś – przedstawia żądania polskiej szlachty dotyczące inkorporacji państwa litewsko-białoruskiego do korony polskiej. Jednak unika jasnego i wyraźnego mówienia o charakterze Unii, chociaż w jego słowach odczuwa się pewne przekonanie o tym, że również po Unii państwo litewsko-białoruskie zachowało swoją państwowość: „Jeśli nie brać pod uwagę utratę Wołynia i Ukrainy, to trzeba powiedzieć, iż godność państwa litewskiego została obroniona”13.

W najnowszych pracach polscy historycy stopniowo zaczynają zmieniać swoje poglądy. Na przykład Władysław Smoleński pisze: „Litwa zachowała własne urzędy, nawet własnych ministrów przez co Litwa nie całkowicie utraciła charakter oddzielnego państwa”14.

Wyraźniej i bardziej zdecydowanie formułuje własne sądy na temat wzajemnych relacji Polski i Litwy po Unii Lubelskiej polski historyk Stanisław Kutrzeba. Jeszcze w pierwszym wydaniu swojej pracy „Historyja Ustroju Polski w zarysie” Kutrzeba pisze: „W 1569 roku i wcześniej Polacy dążyli do całkowitej inkorporacji Litwy, jak i innych terytoriów. To się jednak nie udało. Dołączono tylko województwa: podlaskie, wołyńskie, bracławskie i kijowskie, co dotyczyło zarówno przywilejów, jak i ustroju. Jeśli chodzi o inne, na razie jeszcze litewskie tereny, to między nimi a Polską doszło do Unii, czyli do niepełnej inkorporacji. Obwieszczono niepodzielność państwa pod władzą wspólnego króla, którego wybiera się wspólnie poprzez wspólne sejmy. Zwoływano je w ten sposób, że do udziału w nich zapraszano tych, którzy mieli prawo udziału w senacie polskim, czyli biskupów, ministrów, wojewodów, kasztelanów oraz przedstawicieli sejmików, które niedawno na Litwie według polskiego wzorca zwoływać zaczęto. Urzędy ziemskie i wcześniej na Litwie były niemal takie same jak w Polsce. Jednak pozostawiono (i to było ustępstwo ze strony Polaków) oddzielne centralne urzędy-ministerstwa na wzór polski zbudowane, a dzięki temu – oddzielną administrację centralną, odrębny skarb i własne wojsko. Zachowali Litwini też własne prawo sądowe w Drugim Statucie Litewskim zebrane i opisane.” I w ten sposób Litwa w tej ostatniej decydującej Unii definitywnie otrzymała tytuł równego państwa chociaż w granicach bardziej ograniczonych niż wcześniej: „Rzecz Pospolita jest od tego czasu związkiem dwóch państw Unią powiązanych”. Konsekwentnie rozwijając swoje poglądy dr Stanisław Kutrzeba w drugim wydaniu swej pracy wyodrębnia Koronę i Litwę i opowiada historię ich stworzenia oddzielnie, nadając pierwszemu tomowi pracy tytuł „Korona”, drugiemu zaś – „Litwa”15.

W ten sposób w najnowszej literaturze polskiej zamiast starych poglądów o całkowitym zniszczeniu samodzielności Wielkiego Księstwa Litewsko-Białoruskiego uznaje się istnienie państwa litewsko-białoruskiego również po Unii, a sam akt Unii uważa się za umowę, która połączyła ze sobą dwa państwa (z własnymi rządami, własnym wojskiem, prawami i urzędami również po zawarciu Unii Lubelskiej).

Mniej więcej takie same sądy wypowiada również profesor Leontowicz, który przyznaje, że połączenie dwóch państw w wyniku Unii Lubelskiej nie miało charakteru całkowitej inkorporacji, w istocie swej nie znosiło bowiem dawnej politycznej i administracyjnej niezależności, z których korzystało państwo litewsko-białoruskie przed Unią Lubelską. Jak i wcześniej księstwo żyło według własnych praw, kierowane było przez samodzielny system wyższych i niższych urzędów sądowych i administracyjnych, posiadało własne odrębne wojsko i korzystało ze swojego własnego budżetu16.

Wśród nowych badaczy rosyjskich jeszcze bardziej wyraźnie podobne poglądy reprezentuje profesor Iwan Iwanowicz Łappo. Swoje przekonanie o istnieniu samodzielnego Wielkiego Księstwa Litewsko-białoruskiego prof. Łappo demonstruje już przez to, że opisuje odrębną historię tego państwa już po Unii Lubelskiej w swojej pracy „Великое княжество Литовское за время от заключения Люблинской унии до смерти Стефана Батория (1569—1586)” (Опыт исследования политического общественного строя. Том первый. С. Петербург. Типография И.Н. Скороходова, 1901). Badając historię Unii Lubelskiej prof. Łappo dochodzi do wniosku o „odrębności Księstwa od Korony, z którego w XVI stuleciu zdawali sobie sprawę zarówno Polacy, jak i Litwini”. Obok siebie istnieją „odrębne polskie i odrębne litewskie sprawy”, przy czym po zatwierdzeniu aktu Unii Polacy nie interesują się sprawami ściśle litewskimi a Litwini – polskimi. Na sejmach Polacy i Litwini mają swoich własnych urzędników. Głosy litewskim radnym rozdaje marszałek litewski, polskim radnym – marszałek polski. Dopóki istniało sejmowe znaczenie urzędów litewskich, dopóty naród litewski zawsze miał przed oczami niezbite dowody na odrębność Litwy i Polski. Były to latarnie morskie, które rzucały światło na litewską odrębność. Ta świadomość niezależności państwa litewsko-białoruskiego przez dłuższy czas podtrzymywana była istnieniem własnych pieniędzy oraz zwłaszcza – własnego języka, który pozostawał oficjalnym językiem prawa do końca XVII wieku. Zachowując „język ruski” (wiadomo, że białoruski) w swoich prawach, rozporządzeniach królewskich i sądach Litwa broniła swej odrębności od Korony. Razem z językiem świadomości odrębności Litwy broniły jej urzędy i porządki wewnętrzne, które powstały w pradawnych czasach i chronione były przez Statut Litewski. Zachowywano stare, zgodne ze zwyczajami porządki, a zachowanie tych zwyczajów w układzie państwowym i społecznym było nawet traktowane jako zasada polityczna. Jeśli zachowanie starożytności politycznej było zasadą ogłoszoną przez litewskie władze w XIV і XV wiekach, to pozostało ono również po zawarciu Unii Lubelskiej. W 1561 roku. Litwa starannie strzegła swoich starożytnych praw i układów.

Unia Lubelska ujawniła egoizm Polaków w stosunkach z Litwą poprzez akt aneksji Podlasia i Ukrainy. Sam akt przejścia tych ziem z Litwy do Korony uniemożliwia myślenie o Litwie i Polsce jako o jednym państwie. Inaczej owa aneksja nie miałaby żadnego sensu: byłoby to proste przełożenie z jednej kieszeni do drugiej. Sam fakt oderwania od księstwa bogatych terenów wywołał wśród obywateli państwa litewsko-białoruskiego głębokie niezadowolenie z Unii, jak i nieufność wobec Polaków. Czy możliwe było całkowite połączenie się obojga narodów w takich warunkach? Dziwne postępowanie Polaków w stosunku do „bratniego” narodu, który zrabowano zupełnie nie po bratersku, niszczyło u podstaw taką możliwość i jednocześnie zmuszało Litwinów do ścisłej współpracy między sobą. Wszystko to, co stało się między Litwinami i Polakami w 1569 roku stworzyło atmosferę niezadowolenia i wzajemnego braku zaufania, a połączenie się obojga narodów na długo stało się niemożliwe. Unia zawarta w sposób, który wybrali Polacy, stworzyła głęboką przepaść między „obojga narodami”, a każda myśl o niej wywoływała u Litwinów tyle upokarzających i nieprzyjemnych wspomnień, że o połączeniu obu narodów nie mogło być nawet mowy.

Profesor Iwan Łappo zwraca również uwagę na treść przywileju o ogólnym sejmie, według którego wszyscy radni i wszelkie stany obojga narodów powinni pomagać sobie zawsze i ze wszystkich sił uważając za wspólne wszelkie szczęście i nieszczęście. W rzeczywistości przedstawicieli obojga narodów nie byli w stanie dojść do porozumienia nawet w sprawach wspólnej obrony, zaś w sprawach wewnętrznych niechęć do współpracy była jeszcze bardziej widoczna. Litwini na Sejmie Lubelskim całkowicie odmawiają obrad nad nieciekawymi dla nich sprawami polskimi, zaś Polacy nie interesują się sprawami litewskimi. Konstytucje litewskie, które nie obchodziły bezpośrednio polskich radnych, musiano przyjmować bez ogólnego ich omówienia, co nie mogło nie wzmacniać separatyzmu Litwy. Uprzywilejowanie interesów jednych i lekceważenie drugich, brak prawdziwego zainteresowania wzajemnymi sprawami, brak poczucia przyjaźni między Polakami i Litwinami, pośpiech podczas omówienia spraw nie zasadniczych – wszystko to burzyło i robiło niewykonalnym ten punkt umowy unijnej, w którym była mowa o utworzeniu wspólnego narodu. Litwa i Polska pozostały odrębnymi podmiotami z własnymi terytoriami i własnymi prawami również po Unii 1569 roku, chociaż miały już wspólny Sejm i wspólnego króla. Zawarcie Unii w tym kształcie, za pomocą sposobów, którymi się posłużono, by ją zawrzeć, „przyniosło Litwinom nową ranę i doprowadziło do gorszych kłótni”, absolutnie nie łącząc ostatecznie Litwy z Polską. Księstwo Litewskie również po Unii Lubelskiej pozostało samodzielne, miało swoje porządki, prawa i właściwości, Sejm Lubelski wymagał tylko, by Litwini zasiadali z Polakami na wspólnym sejmie, ale nie przeprowadził głębokiej reformy Litwy, dzięki której stała by się ona Polską17.

Do takich wniosków profesor Łappo doszedł nie tylko dzięki studiowaniu dziejów Unii Lubelskiej i wszystkiego, co było przed nią, lecz również dzięki badaniom nad dalszą historią państwa litewsko-białoruskiego, które to badania profesor doprowadził do 1586 roku.

Wcześniejsze przekonania naszych historyków o całkowitej utracie przez Litwę samodzielności w wyniku zawarcia Unii Lubelskiej w znacznej mierze wynikały z prawie całkowitego braku badań historii kraju po roku 1569. I nawet dzisiaj jest to nadal tabula rasa. To właśnie tłumaczy fakt, że zarówno polscy historycy (np. Kutrzeba), jak i rosyjscy (np. Łappo) dochodzą do jednakowych wniosków: państwo litewsko-białoruskie nie utraciło wraz z zawarciem Unii Lubelskiej swej samodzielności. Zachowało wszelkie znaki swej państwowości: terytorium, rząd, wojsko, język państwowy oraz własny kodeks prawny przy wspólnym Królu i Sejmie, jednak wspólne sejmy mają raczej charakter pertraktacji różnych narodów, a nie wspólnych obrad.

_____________________________________________________________________

1 Прывілей на далучэньне Падлясься, Валыні і Кіеўшчыны. Vol. legm. II, s. 77—87.

2 Любавский. Литовско-русский сойм, прилож. 77, с. 220.

3 Volumina legum, II t., s. 89.

4 Volumina legum, Petersburg 1859 r. II t., s. 87-92.

5 Volumina legum, II t., s. 92-93.

6 Ibidem, s. 93.

7Ibidem, s. 100-102.

8 Maciej Stryjkowski, Kronika Polsko-Litewska i Żmódzka i Wszystkiej Rusi.

9 Marcin Bielski, Kronika…

10 Łukasz Górnicki, Dzieje w Koronie Polskiej za Zygmunta i za Augusta… do roku 1572.

11 Teodor Narbutt, Dzieje narodu litewskiego.

12 В. Н. Пичета, Литовско-Польские унии и отношение к ним литовско-русской шляхты. Сборник статей, посвященных Ключевскому. — М., 1909.

13 М. Довнар-Запольский. Польско-литовские унии на сеймах до 1569 г. (Древности: Труды славянской комиссии Московского Археологического Общества, т. II, 1897 г.)

14 Władysław Smoleński, Dzieje narodu Polskiego. Wydanie piąte.

15 Stanisław Kutrzeba, Historya Ustroju Polski w zarysie, tom I; Korona. Lwów, 1913, tom II. Litwa. Lwów, 1914.

16 Леотович. Сеймы н сеймики в Великом Княжестве Литовском. (Журн. М. Н. Пр. 1910, № 3, с.50-51).

17 И.И. Лаппо, opus. cit., c.79-85.

pierwodruk – „Arche” 7/2009

przyłożyła Irina Lappo

Kultura Enter
2010/01/02 nr 18/19