„Po długim okresie kulturowej, gospodarczej i politycznej izolacji, po przejściu przez etap transformacji systemowej Polska znalazła się w stadium włączania w większe struktury, które mają charakter nie tylko ponadpaństwowy, ale i ponadnarodowy. Prowadzi to do uruchomienia procesów społecznych, mających swoje źródło zarówno wewnątrz kraju, jak i poza jego granicami”. Powyższe słowa Hanny Mamzer pochodzące z artykułu Tożsamość jednostki w obliczu wielokulturowości, doskonale obrazują obecną pozycję Polski. Znaleźliśmy się w sytuacji, w której koniecznym jest podjęcie zróżnicowanych działań zmierzających do integracji międzynarodowej, do poszukiwania ścieżek nawiązania względnie trwałych relacji z nosicielami innych kultur, do podjęcia współpracy umożliwiającej rozwój społeczny. Już teraz wiadomo, że rozwój, o którym mowa zmierza do tworzenia społeczeństw wielokulturowych.

Według raportu Eurostat (Europejski Urząd Statystyczny, urząd Komisji Europejskiej z siedzibą w Luksemburgu) z 11 lipca 2012 roku, Polska posiadała w 2011 r. najmniejszy, spośród państw unijnych, odsetek cudzoziemców w populacji – 0,1%. Najwyższy, na poziomie 43% odnotowano w Luksemburgu, zaś nasi sąsiedzi, należący do Unii Europejskiej przyjmują następujące wartości: Litwa – 1%, Słowacja 1,3%, Czechy – 4%, Niemcy – 8,8%. Całościowa analiza raportu pokazuje, jak bardzo poszczególne kraje UE są zróżnicowane pod względem uczestnictwa obcokrajowców w ich populacji. Ta „przepaść” stanowi wyzwanie stojące przed różnymi państwami europejskimi, szczególnie przed Polską, w kontekście integracji międzykulturowej i stworzenia odpowiednich warunków do wprowadzenia dialogu międzykulturowego.

1. Idea wielokulturowości

Idea wielokulturowości wiąże się z międzykulturowością, transkulturowością (przemieszanie, wzajemne przenikanie i wspólnota, afirmacja różnorodności) i pluralizmem kulturowym (uczestnictwo grup mniejszościowych w dominującym społeczeństwie, przy zachowaniu różnic kulturowych, odrębności, tożsamości). Błędnym jest założenie, że celem wielokulturowości i integracji międzykulturowej jest budowanie zunifikowanej kultury globalnej. Wręcz przeciwnie, dąży ona do pogłębiania własnej tożsamości jednostek, grup i społeczności przez propagowanie postaw tolerancji i dialogu. Multikulturowość walczy z dyskryminacją, postuluje zmianę nastawienia wobec bogactwa i różnorodności kultur. Stanowi więc swoistą aktywność w poszukiwaniu zmiany, wynikającą także z przeświadczenia o nieuchronności „mieszania się” różnych kultur w dzisiejszym zglobalizowanym świecie. Społeczeństwo wielokulturowe opiera się w założeniu na zrozumieniu i akceptacji różnorodności, aby rozumieć – trzeba mieć wiedzę o Innych i ich kulturze, a gdy posiada się już tę wiedzę – wtedy dialog międzykulturowy ma największe szanse na sukces. Stąd tak wielkie znaczenie mają wszelkie działania ukierunkowane na przygotowanie ludzi do funkcjonowania w zróżnicowanym kulturowo społeczeństwie.

2. Istota i proces wielokulturowości oraz integracji międzykulturowej

W Nowych wyzwaniach edukacji międzykulturowej J. Nikitorowicz podkreśla, że „(…) rozwój i kształtowanie się społeczeństw wielokulturowych jest procesem zmiennym, dynamicznym i niekończącym się”. Co za tym idzie, należy stale poszukiwać metod i form pracy ukierunkowanych jednocześnie na:

• przełamywanie lęków, stereotypów, uprzedzeń;
• monitorowanie reakcji na kulturową odmienność, analizę barier, zagrożeń i szans, bieżących problemów;
• inicjowanie życzliwego zainteresowania innością;
• nawiązanie współpracy, stworzenie warunków do wprowadzenia dialogu, wymiany doświadczeń.

W ramach integracji międzykulturowej koniecznym jest wdrożenie takich zasad postępowania, które prawidłowo ukierunkują budowanie społeczeństwa wielokulturowego. Należy jednocześnie zwrócić uwagę na fakt, że wymienione zasady, opracowane przez wspomnianego J. Nikitorowicza odwołujące się do nawiązywania satysfakcjonującej współpracy z nosicielami innych kultur są w wielu miejscach zbieżne z celami współpracy podejmowanej w ramach Nowego Cyrku. Wśród nich wymienia się między innymi:

• być sobą (edukować się) uczyć się, aby być sobą (wiedzieć o sobie, mieć poczucie wartości własnej tożsamości, kształtować umiejętność kierowania własnym rozwojem, samorealizacji i zarządzania tożsamością w świecie kulturowej niejednoznaczności) (…);
• doświadczać Innych i działać wspólnie (uczyć się, aby żyć razem, nabywać umiejętności harmonijnego współbycia w społeczeństwach wielokulturowych, wzbogacać się sobą, swoją różnorodnością, zauważać innych, poznawać, współpracować, starać się zrozumieć, porozumieć, efektywnie działać na rzecz zachowania i kreowania pokoju);
• wiedzieć o sobie i Innych – uczyć się, aby wiedzieć wzajemnie o sobie, potrafić opanować negatywne emocje (zdolność rozumienia kulturowej różnorodności świata oraz prawidłowości relacji i kontaktu kulturowego, potrzeba nabywania kompetencji kulturowych i umiejętności korzystania z nich w różnych sytuacjach).”

Istotną rzecz zauważa inny badacz edukacji międzykulturowej, T. Lewowicki, który mówi, że „w podejmowanych dotychczas próbach edukacji międzykulturowej dominowały rodzaje interakcji określane jako akomodacja, asymilacja, czasem opozycja. Do rzadkości należą interakcje kooperacyjne (albo są to bardzo okrojone obszary kooperacji)” (W poszukiwaniu modelu edukacji międzykulturowej). Wielokulturowość winna więc uruchamiać i podejmować próby realizacji współpracy i współdziałania na zasadach partnerskich, wspierając i wyrównując możliwości i szanse zróżnicowanych grup.

Punktem wyjścia dla dalszych rozważań, furtką do szukania potencjału w realizacji powyższych celów na podłożu Nowego Cyrku stała się wypowiedź J. Nikitorowicza: „Jeśli przyjąć, że wielokulturowość to narastający proces społeczny, trzeba wypracować nowe strategie edukacyjne, które umożliwią kształtowanie odpowiednich kompetencji i postaw kulturowych na poziomie mikro i makro (…)”. Owe nowe strategie edukacyjne wymagają sięgnięcia po zasoby do tej pory nie włączane, przynajmniej na gruncie polskim, do działań integracyjnych, nawiązywania i utrzymywania dialogu wielokulturowego.

3. Cyrk i wielokulturowość: komunikacja, współpraca i przełamywanie barier jako wspólne cele Nowego Cyrku i integracji międzykulturowej

Uwzględniając globalny przepływ informacji, trudno oczekiwać, że nie posiadamy choćby powierzchownej wiedzy na temat innych kultur. Często owa powierzchowność jest efektem narastających barier kulturowych. W Międzykulturowej kompetencji komunikacyjnej jako transgresji S. Jaskuły i L. Korporowicza możemy przeczytać: „Współcześnie nie chodzi już tylko o poznawanie zwyczajów innych ludzi, i nie tylko o uświadomienie odmienności różnych nacji ale o umiejętność pokonywania tych różnic, budowania komunikacyjnych mostów pozwalających na kreatywne poszukiwanie zdolności wzajemnego zrozumienia, a następnie porozumienia, a więc obszarów współpracy, empatii, efektywnego uczenia się”.

Takim mostem komunikacyjnym może stać się Nowy Cyrk, w którym elementem łączącym staje się wspólny cel, zorientowany na stworzenie czegoś nowego, na czerpanie z doświadczeń i umiejętności drugiego człowieka. Cel, o którym mowa niewątpliwie może stanowić istoty element modelu nabywania kompetencji do komunikacji międzykulturowej zakładającego, że w obliczu zaistnienia współpracy i sytuacji komunikacyjnej uczestniczące w nich osoby znajdą motywację do wzajemnego czerpania z własnych doświadczeń, wiedzy, czy umiejętności. Nowy Cyrk od początku wychodził ponad podziały narodowe i kulturowe, korzystał ze wspólnych spotkań podczas festiwali itp., by rozwijać nie tylko zakres umiejętności ich uczestników, ale także międzynarodową sieć kontaktów. Największe organizacje z nim związane mają międzynarodowy charakter i zrzeszają kuglarzy z całego świata.

Należy ponadto pamiętać, że żonglerka, czy kuglarstwo w ogóle istotnie wpływają na rozwój poznawczy, osobowościowy i społeczny człowieka. Jak podkreśla Mirosław Urban, psycholog, żongler, współautor Pasji żonglowania, dzięki aktywizowaniu obu półkul i tworzeniu się podczas żonglowania połączeń między nimi, rozwija się nie tylko koordynacja wzrokowo-ruchowa, ale także pewność siebie. Jednak przede wszystkim żonglerka rozwija umiejętności komunikacji, współpracy z innymi, działania w grupie. Co ważne, przełamuje przy tym bariery czy podziały. Przestaje mieć znaczenie płeć, wiek czy pochodzenie, a na przód wysuwają się umiejętności i wspólne przeżywanie czy zabawa. Pokonując własne ograniczenia, stawiając wyzwania, ucząc się ciągle nowych technik osoba nabywa wiary we własne możliwości. Sukcesy są łatwo zauważalne, a co za tym idzie rośnie pewność siebie i poczucie własnej wartości. Dzięki temu osoby te otwierają się na innych i łatwiej im nawiązywać kontakty i nowe znajomości. Dlatego też żonglerzy lubią się spotykać, organizują coraz więcej zjazdów, na których mogą razem trenować, uczyć się od siebie nawzajem i wymieniać się doświadczeniami.

Zatem Nowy Cyrk stał się płaszczyzną, w której mogą porozumieć się wszyscy niezależnie od narodowości, statusu społecznego czy wieku. Sztuki cyrkowe stanowią swoisty język komunikacji i porozumienia. W cyrk wpisana jest wielokulturowość, co potwierdzają liczne projekty międzynarodowe i wrażenia ich uczestników oraz organizatorów. Doskonale obrazuje to wypowiedź Jakuba Szweda: „Na festiwalach widać pokazy, w których jako duet występują Fin z Polką, obsługuje ich technicznie Niemiec, a zapowiada Francuz. Ci ludzie żyją bez potrzeby definicji. Jesteś Holendrem, Duńczykiem, Polakiem – ok., fajnie, pokaż co umiesz, a powiem Ci kim jesteś. Każdy z nich jest zanurzony w swojej kulturze, nikt się tego nie wypiera, nikt nie chce z tego rezygnować. (…) Chodzi o to, że mamy wspólny cel, tworzymy wspólną tradycję, uczymy się od siebie nawzajem, a konflikty czy kwestie narodowościowe są poza nami, bo w tym momencie podaję Ci rękę, piłeczkę, cokolwiek – i jesteśmy Europejczykami, którzy potrafią i chcą się dogadać.”

Zajęcia warsztatowe, współpraca między ludźmi różnych narodowości podejmowana na gruncie Nowego Cyrku, pozwala na zajście procesu, w ramach którego może powstać nowa jakość, wartość, relacja. Mamy wtedy do czynienia z nauką od kogoś „innego” kulturowo, z inną gamą umiejętności i doświadczeń, wartości i metod pracy. Należy inicjować takie sytuacje podczas warsztatów i spotkań, w których powstanie sprzyjający otwartemu dialogowi klimat, a główną motywacją do podjęcia owego dialogu stanie się chęć wymiany doświadczeń, ujawnienie i wykorzystanie potencjału osób w nim uczestniczących. W toku bowiem uczenia się od tzw. Innego, zmienia się jego postrzeganie i miejsce w bazie naszych doświadczeń, zmienia się przede wszystkim nasze nastawienie do niego. Tego doświadczamy podczas Carnavalu Sztuk-Mistrzów, tego doświadczyliśmy podczas EJC, z tym spotykamy się podczas międzynarodowych projektów cyrkowych Masterclass. Przy pracy w grupie, mając za zadanie wspólne przygotowanie spektaklu, opanowanie nowych umiejętności, wymianę doświadczeń, wykształcamy nowe formy współpracy i nagle zaczyna się bardziej liczyć proces, rozwijanie umiejętności konstruktywnego rozwiązywania konfliktów, czy choćby przełamanie szeroko rozumianych barier.

Kształtowanie przestrzeni warsztatowej, przestrzeni wymiany doświadczeń i spotkania z Innym zakłada postrzeganie oddziaływań integrujących jako procesu interakcji społecznej, który umożliwia podjęcie dialogu, także międzykulturowego przez dwa równoprawne podmioty. Warto tu przywołać uwagę A. Cudowskiej (Uczenie się od innego jako kompetencja w komunikacji międzykulturowej): „Spotkanie uświadamia nam wzajemną zależność i wzywa do wzięcia odpowiedzialności za siebie i za Drugiego, umożliwia transcendencję, przekraczanie własnych ograniczeń (…), przywraca poczucie wspólnoty, bycia, doświadczania i przeżywania rzeczywistości oraz siebie nawzajem”.

Aby ukazać zbieżność między założeniami współpracy wielokulturowej i podejmowanej w jej ramach edukacji międzykulturowej, a wartościami i celami realizowanymi na podłożu współpracy budowanej przez środowisko cyrkowe, warto przywołać chociażby współczesne tendencje w edukacji i komunikacji międzykulturowej, w których kładzie się nacisk na rozwój kompetencji transgresyjnych, tzw. dynamicznych. Zalicza się do nich otwartość poznawczą, kreatywność, prospektywność, empatię czy też odporność na stres. Unika zaś konformizmu poznawczego, odtwórczości, zachowawczości, asertywności (rozumianej tu jako skrajne zorientowanie na sobie) i poszukiwanie stabilności. By rozwijać preferowane w modelu transgresyjnym cechy osobowości, korzysta się z kształcenia aktywizującego, edukacji przez projekty, nauki przez doświadczanie oraz samokształcenia. Owe metody kształcenia mają poszerzyć umiejętność komunikowania synergetycznego (nastawionego na proces komunikowania, nie na osiągnięcie ustalonego na początku celu; poszukiwanie satysfakcjonujących rozwiązań we współpracy). Odchodzi się za to od kształcenia podającego, edukacji odtwórczej, nauki przez przyswajanie wzorów, które wyrabiają umiejętność komunikowania konwencjonalnego, o sztywniejszych granicach, wąskim marginesie twórczym i porozumiewawczym.

Interesującym jest fakt wspomnianej już wcześniej zbieżności między tym, czego oczekuje się po edukacji międzykulturowej i podejmowanej w jej ramach integracji, a tym co kształtuje i rozwija Nowy Cyrk. Podczas wykładu I. Landsberg oraz U. Unglaublich „Pedagogika cyrku w kształceniu i wychowaniu” wygłoszonego w ramach pierwszej w Polsce konferencji dotyczącej pedagogiki cyrku, zorganizowanej przez PSPiA KLANZA 13 lutego 2007 r. w Lublinie: Pedagogika cyrku w edukacji dzieci i młodzieży wymieniono następujące kompetencje i umiejętności kształtowane na podłożu Nowego Cyrku: integracja różnych zdolności i osobowości, samodyscyplina, wzrost zdolności koncentracji, odporność na frustrację, umiejętność bycia w grupie, własny dynamiczny proces motywacji, budowanie samozaufania i poczucia własnej wartości, estetyczne doświadczenia, poszerzanie repertuaru komunikowania się, integracja grupy poprzez tworzenie warunków do wspólnych przeżyć, umiejętność polegania na innych, wzrost umiejętności radzenia sobie w sytuacjach konfliktowych, udoskonalona zdolność krytycznego spojrzenia, wyższa kontrola granic ciała, doznawanie nowych form ruchu, udoskonalona analiza błędów i problemów, wypróbowanie nowych metod uczenia się, wspieranie kreatywności, udoskonalona zdolność dopasowania się i adaptacji, przezwyciężanie strachu, przeżywanie emocji.

4. Dobra praktyka

Dobrym przykładem spotkania wielokulturowego środowiska nowo cyrkowego jest European Juggling Convention (EJC). Sam fakt, że co roku organizowane jest ono w innym miejscu w Europie podkreśla wielokulturowy charakter tego wydarzenia. Spotykają się tam ludzie z całego świata by wymienić się doświadczeniami, razem trenować i spędzać czas dzieląc tę samą pasję. Tutaj najlepiej widać, że język przestaje być barierą, ponieważ na pierwszy plan wysuwają się umiejętności i chęć wspólnej zabawy.

Warto wspomnieć, że organizatorem wspomnianej konwencji jest EJA – European Juggling Association. Stawiają sobie oni za cel promowanie i wspieranie żonglerów z całej Europy (i nie tylko). Kolejną organizacją związaną z nowym cyrkiem sięgającym ponad podziały narodowe jest Caravan. Łączy ona dziewięć europejskich szkół cyrkowych. Promują oni sztuki cyrkowe wśród młodzieży kładąc nacisk na sferę edukacyjną. Wspierają ich rozwój prowadząc wymiany międzynarodowe. Ciekawym projektem jest również CC4EU – Circus Culture for Europe. Od 2010 roku grupa dzieci i młodzieży z czterech miast europejskich: Stuttgartu (Niemcy), Brna (Czechy), Łodzi (Polska) i Barcelony (Hiszpania) spotyka się raz w roku by spędzić ze sobą 10 dni. W tym czasie nie tylko razem trenowali, rozwijali swoje zainteresowania sztukami cyrkowymi, ale także uczyli się o sobie nawzajem, o swoich państwach i kulturach. Rozwija to w młodych ludziach tolerancję i otwartość na innych. Nie trzeba jednak szukać daleko, wystarczy wspomnieć o kilku polsko-niemieckich projektach zrealizowanych przez Fundację Sztukmistrze, na przykład Scena bez granic (Nałęczów), Cyrk miejscem spotkania kultur (Druebberholz), Język sceny językiem dialogu międzykulturowego (Krasnobród), Sztuki performatywne jako pośrednik w spotkaniach międzykulturowych (Druebberholz), Uniwersalny język pedagogiki cyrku w pracy z grupami dzieci i młodzieży (Hołowno). Same tytuły mówią jak dużą rolę odgrywa porozumienie międzykulturowe w nowym cyrku.

5. Zamiast zakończenia – warto zapamiętać

• Kompetencje do komunikacji międzykulturowej nabywa się w bezpośrednim kontakcie nastawionym na kooperację.
• Współpraca nawiązana powinna być zarówno między instytucjami oraz organizacjami krajowymi, jak i zagranicznymi.
• Należy podejmować wysiłek związany z organizacją międzynarodowych przedsięwzięć, imprez kulturalnych, konferencji.
• Warto poszukiwać niekonwencjonalnych metod służących integracji międzykulturowej.
• Cele realizowane w ramach integracji międzykulturowej i działań nowocyrkowych są w wielu przypadkach zbieżne.

Katarzyna Dąbrowska, Agata Zapasa