Dziewięćdziesiąty ósmy numer Kultury Enter przede wszystkim dedykowany jest twórcom, miejscom i zjawiskom związanym z terenem historycznie i kulturowo nazywanym w niemieckiej geografii jako Baltikum. Termin ten wolimy niż narzuconą przez dekady rosyjską terminologię Pribałtyki. Toposy widać na żaglach statku przycumowanego w porcie Kłajpedy. Autorzy tekstów poruszają się głównie między Litwą, Łotwą, Estonią i Gotlandią. Wtórują im autorzy grafik: Artur Blusiewicz – ilustracje tworzone specjalnie dla Kultury Enter, Eduardas Antanas Jonušas – okładka, prace Mili Kolisnyk omawia litewska badaczka Basia Nikiforowa oraz fotografii (m.in. Dorota Mościbrodzka). Powędrujemy też dalej z bohaterami tego numeru, aż po Morze Północne.

Ten, który ocalił rękopisy Adama Mickiewicza, za krytykę sowieckiej władzy więziony był na Syberii,  i którego przekłady zamieścił w tomie Trzy zimy Czesław Miłosz – litewski poeta i prozaik Kazys Boruta wyraził w kilku wersach surowość bałtyckiego krajobrazu, nie pozbawiając go zarazem ciepła:

Słońce o wietrznym wieczorze
utonęło w bałtyckich morzach.
Poławiacze bursztynu na Bałtyk
wypłynęli, aby słońce łowić.

W nocy Bałtyk szumiał pianą siną.

Rano wieźli do brzegu rybacy
słońce w czółnie pełnym bursztynu.  (Bałtycki krajobraz, tłum. Cz. Miłosz, 1936)

Jakich bohaterów wyłowiliśmy w tym numerze? Skoro Litwa i Wilno, to obowiązkowo poezja, Czesław Miłosz i Tomas Venclova. Przypomnijmy przewrotne odkrycie jednego z nich: „Najlepsi pisarze polscy zwykli pochodzić z Litwy, tak samo jak najlepsi pisarze angielscy z Irlandii”*. A może jednak wszystko zależy od daru widzenia z zewnątrz, stąd potrzeba dystansu?

Lączymy współczesność z przywołaniem klasyków. Miłosz i Venclova pojawią się w szkicu Jadwigi Mizińskiej. Szczególnie, że rok ten zbiega się z 40-leciem przyznania Nobla Miłoszowi. Skoro jesteśmy przy 40-leciu, to świętujemy jubileusz kwartalnika „Akcent”. Jednocześnie minął rok odkąd mamy nową Noblistkę. A więc bohaterami numeru są również tłumacze Olgi Tokarczuk, niemiecki eseista i poeta Lothar Quinkenstein, ukraiński tłumacz i felietonista Ołeksandr Bojczenko oraz szwedzki prozaik, o którym szeptano w kuluarach, że rozdaje noble – Jan Henrik Swahn.

Z tłumaczką na szwedzki, choćby tekstów Brunona Schulza, Emi-Simone Zawall na Gotlandii rozmawiał Bartosz Wójcik. A skoro sztuka przekładu, to koniecznie Kamil Pecela i zaproponowana przez tłumacza współczesna litewska prozaiczka Laura Sintija Černiauskaitė. Skoro Łotwa, to jedenastu współczesnych łotewskich poetów przełożonych przez Olgę Wiewiórę, wnikliwie odczytanych przez Andrzeja Niewiadomskiego i objaśnianych przez Mārisa Salējsa. Skoro nadmorska kultura pradawnych Kurów to Eduardas Antanas Jonušas i Neringa. I dalej, skoro morski pejzaż, to Andrzej Titkow i Krzysztof Bąk nie mogli nie wspomnieć o Josephie Conradzie.

I skoro surowość krajobrazu, pogłębiające się globalne zmiany klimatyczne, to pojawią się analizy autorstwa m.in. Aleksandry Kuczyńskiej-Zonik, specjalizującej się w tematyce estońskiej.

Od pozostałych asocjacji już niezależnie odpływa sobie ostatni blok tekstów tego numeru: felieton Pauliny Skipirzepy-Kamińskiej – jakże pomocny dla przeciążonych użytkowników sieci w trybach pracy zdalnej oraz omówienia książek: Krzysztof Siwczyk o Macieju Meleckim czy Jacek Zalewski o Ołeksandrze Bojczence. Przy okazji znalazły się dwa czarne konie na rynku wydawniczym, choć pewnie dla niektórych kręgów – raczej owce, bo Kres iluzji Grzegorza Gaudena oraz  Lato 1920 Joanny Rolińskiej rozpoczynają szerszy dyskurs o historii wypieranej.

Wreszcie, na widoczną w świecie potrzebę zmiany paradygmatu myślenia o układzie sił czy ideowych konstruktów Europy Środkowej i Wschodniej wpisują się: antologia wydawnictwa „Czytelnik” i kwartalnika „Akcent” Na pograniczu narodów i kultur; najnowszy esej Mykoły Riabczuka, odwołujący się do polskiego wydania Wynalezienie Europy Wschodniej. Mapa cywilizacji w dobie Oświecenia – autorstwa nowojorskiego profesora Larry’ego Wolffa oraz esej Lothara Quinkensteina, hipnotyczny od pierwszych zawołań w stylu: „Żadnego wodza aż do przyjścia Mesjasza” po przybijający obraz portu w Rotterdamie:

Przez moment jakby coś się zatliło, mleczne światło sączy się z nawarstwionych chmur, aż w końcu tu i ówdzie naprawdę rozbłyska skrawek błękitu, by chwilę później zniknąć w sklepieniu zużytej szarości.

Puszyste poduchy gnają plażą w niezmiennym, powtarzalnym rytmie. Odrywają się od spiętrzonych barykad piany na skraju fal, wibrują nad piaskiem, roztapiają się w niebycie. (…) Nie można na to patrzeć inaczej, jak tylko ze łzami w oczach. Nie w takim wietrze.

Przekłady w 98. numerze z ukraińskiego, litewskiego, angielskiego, łotewskiego, niemieckiego: Andrij Saweneć, Kamil Pecela, Bartosz Wójcik, Agnieszka Zachariewicz, Olga Wiewióra, Ewa Czerwiakowska. Współpraca redakcyjna: Krzysztof Bąk, Elżbieta Zasempa.

*Tomas Venclova, Wielkie Księstwo Poezji Obojga Narodów, w: T. Venclova, C. Miłosz, Powroty do Litwy, wybór, układ i oprac. B. Toruńczyk, Zeszyty Literackie 2011.

Aleksandra Zińczuk
Redaktor naczelna
Lublin, 6 listopada 2020

Kultura Enter
nr 2020/05 nr 98