Strona główna/KAUKAZ. Problemy kształtowania się kultury politycznej w Armenii

KAUKAZ. Problemy kształtowania się kultury politycznej w Armenii

Zachodzące we współczesnym świecie transformacje polityczne wpływają na rozmaite aspekty życia społecznego. Przemiany te w nieunikniony sposób oddziałują na rzeczywistość polityczną, powodują potrzebę badania nowych zjawisk, wśród których ważne miejsce zajmuje kultura polityczna. Badanie kultury politycznej jako elementu systemu politycznego pozwala na określenie jego charakteru i istoty a tak że na opis kultury politycznej jako czynnika wpływającego na przebieg procesów politycznych.

Ostatnie dwadzieścia lat w Armenii jej władze przedstawiają jako etap reform i modernizacji, aczkolwiek należy pamiętać, że w literaturze przedmiotu okres ten zwykło się określać mianem transformacji, której towarzyszył systemowy kryzys. Zagadnienia przemian społecznych i politycznych w Armenii przedstawiono w pracach Geworka Pogosjana, Tigrana Torosjana, Aleksandra Jengojana i innych, które dowodzą, że proces transformacji w Armenii uwarunkowany był kryzysem społecznym i politycznym. Przekształcenia spowodowały społeczne niezadowolenie, które jednak nie zmniejszyło oczekiwań na dobrą i spokojną przyszłość.

W pracach G. Pogosjana przedstawiono socjologiczny aspekt społeczno-politycznej transformacji w armeńskim społeczeństwie [1]. A. Jengojan badał ideologiczne podstawy przemian [2], zaś T. Torosjan głęboko przebadał transformację systemu społecznego z punktu widzenia procesów i koncepcji politycznych. Zaproponował on nowe podejście do badania tego zjawiska, rozpatrując transformację postradziecką jako wieloczynnikowy i wielokierunkowy proces systemowy z trzema podstawowymi wymiarami: wewnętrznym (polityka), ideowym (świadomość społeczna) oraz zewnętrznym (stosunki międzynarodowe). Jego istotą jest wybór celów transformacji i dróg realizacji na bazie zasady zgodności z wartościami cywilizacyjnymi. Z punktu widzenia kultury politycznej badacz proponuje uwzględnienie opozycji politycznej jako warunku istnienia dojrzałej demokracji i wskaźnika wielopartyjności [3].

Jest dzisiaj oczywistym, że trwającym przemianom politycznym i gospodarczym towarzyszą jawne i skryte sytuacje konfliktowe. Z perspektywy czasowej widać, że następujące w społeczeństwie i państwie zmiany współgrają z wyrażanymi przez jednostki i grupy interesami, co sprzyja pojawianiu się konfliktów. Wysoki potencjał konfliktowości w społeczeństwie niesie wiele zagrożeń, które mogą odbijać się na ich niekorzyść i mogą mieć poważne konsekwencje społeczne i polityczne. Istnieje także inny czynnik, który podkreśla znaczenie badań nad kulturą polityczną. Mowa o stwierdzeniu, że aksjologiczne badania kultury politycznej pozwalają na określenie podstawowych wartości, wiedzy, więzów emocjonalnych i lojalności obywateli wobec istniejącego systemu, pozwalają określić brak wartości kultury politycznej gwarantujących stabilność systemu a także pozwalają stworzyć takie warunki prawne i psychologiczne, które w procesie socjalizacji politycznej doprowadzą do kształtowania się kompletnej kultury politycznej (obywatelskiej) [4: s. 70]. Analiza kultury politycznej pozwala na określenie natury procesów politycznych. W kontekście obu tych zjawisk można zrozumieć trudności rozmaitych przemian politycznych zachodzących w społeczeństwie i państwie, gdyż kultura polityczna dotyczy wszystkich aspektów życia politycznego [5: s. 185]. Odwołując się do typologii kultury politycznej i klasyfikacji przedstawionej przez Gabriela Almonda i Sidneya Verbę, wskazać należy na ważność aktywnej, czyli obywatelskiej kultury politycznej jako „kultury lojalnego uczestnictwa” [6: s. 54] i jeden z podstawowych komponentów reżimu demokratycznego.

Aby zrozumieć istotę kultury politycznej w Armenii, należy przede wszystkim określić te problemy, które przeszkadzają w kształtowaniu się kultury obywatelskiej a w następnym kroku zaproponować możliwe działania na rzecz ich rozwiązania.

Problem politycznej stabilności

Stabilność polityczna jest jedną z podstawowych zasad dojrzałej kultury politycznej. Jak zauważał Samuel Huntington, stabilność polityczna jest przede wszystkim skutkiem rozwoju gospodarczego, a następnie skutkiem naturalnych i nieuniknionych reform społecznych [7: s. 25]. Jeśli odniesie się tę ideę do przypadku Armenii, to można z łatwością wyjaśnić polityczną niestabilność naszego kraju. Zatem bez rozwoju gospodarczego władze często próbują narzucić reformy społeczne, które są negatywnie odbierane przez obywateli i mają z zasady wątpliwą przyszłość. Gwoli sprawiedliwości zaznaczmy, że Huntington mówiąc o reformach społecznych miał na myśli egalitarny podział zasobów materialnych i niematerialnych [7: s. 26], a więc to, czego brakuje w reformach wprowadzanych przez władze Armenii. W tym przypadku można twierdzić, że żądania obywateli względem rządu są zgodne z prawem i uzasadnione. W w kraju ukształtowała się sytuacja, w której znaczna część społeczeństwa nie ufa inicjatywom władz, to zaś pogłębia konflikt pomiędzy obywatelami a rządzącymi.

O niskim poziomie zaufania społecznego do niektórych instytucji państwowych świadczą rezultaty przeprowadzonych w 2011 roku badań Armeńskiego Towarzystwa Socjologicznego. W 10-stopniowej skali zaufania respondenci dali 7,17 pkt. prezydentowi, 6,48 rządowi i 5,22 partiom politycznym [8: s. 24]. W ostatnim czasie poziom zaufania do rządu znacznie spadł, co też doprowadziło do dymisji premiera Tigrana Sarkisjana w kwietniu 2014 roku. Nowy rząd Armenii musi podjąć duży wysiłek, aby odzyskać zaufanie narodu.

Brak solidarności i wzajemnego zaufania w kraju związany jest z brakami organizacyjnymi. Fakt ten można rozpatrywać jako ważny czynnik politycznej niestabilności. Przykładowo, słaba struktura organizacyjna partii politycznych poważnie utrudnia tworzenie systemu wielopartyjnego, będącego istotną częścią kultury obywatelskiej [9: s. 24]. Jak słusznie zauważał Dmitrij Furman, „jeśli nie istnieje ideowa alternatywa dla demokracji, zaś dla zaistnienia rzeczywistej demokracji brak jest przesłanek kulturowych i psychologicznych, pojawiają się warunki do powstania niedemokratycznych reżimów, a więc reżimów imitujących demokrację” [10, s. 93].

Podkreślmy istnienie innego problemu: brak trójstronnego dyskursu na linii rząd–opozycja–społeczeństwo, co utrudnia proces petryfikacji systemu politycznego, będącego podstawą dla efektywnego funkcjonowania na arenie wewnętrznej i zewnętrznej. Wydaje się, że współczesne społeczeństwo pozbawione jest możliwości wpływania na procesy polityczne oraz podejmowane decyzje. Ludzie tracą wiarę w organy państwowe i instytucje polityczne. Obywatele w dużym stopniu uczestniczą w procesach politycznych bez posiadania własnego klarownego stanowiska. Świadczy to o niskim poziomie świadomości politycznej i politycznej socjalizacji [11: s. 65].

Jak zaznaczali G. Almond i S. Verba, równowagaPPP pomiędzy zgodą a niezgodą utrzymywana jest w kulturze obywatelskiej przy pomocy mechanizmu analogicznego do tego, który zapewnia ład pomiędzy aktywnością a biernością, a więc przy pomocy napięcia pomiędzy normami i zachowaniem. To tylko jeden ze sposobów, za pomocą którego kultura obywatelska łagodzi potencjał konfliktogenny. Odbywa się to poprzez podporządkowanie konfliktów na poziomie politycznym określonym wyższym, powszechnym i jednoczącym wartościom bądź normom związanym z „demokratycznymi zasadami gry” i wierze, że istnieje solidarność oparta na ponadpartyjnych interesach [12]. Kultura polityczna w dużym stopniu bazuje na tradycjach i pamięci narodowej oraz innych przesłankach. Z punktu widzenia czynników historycznych Ormianie w ciągu wielu wieków znajdowali się pod władzą obcych państw i nie mieli obiektywnej szansy na ukształtowanie własnej kultury politycznej. Nie oznacza to bynajmniej, że nasze społeczeństwo nie jest w stanie sformować stabilnej obywatelskiej kultury politycznej, gdyż nawet w czasie, kiedy nie było własnej państwowości, w Armenii rozwijała się myśl społeczna i polityczna (m.in. dzięki działalności Szaamira Szaamirjana, Mowsesa Bagramiana, Gewonda Aliszana, Lewona Szanta i innych) [1]. Obecnie – posiadając własne niepodległe państwo – Ormianie mają historyczną szansę przełożyć teoretyczne prace myślicieli na praktyczną działalność. Jest dla tego ogromny potencjał intelektualny. Podejście takie będzie sprzyjać rozwojowi kultury obywatelskiej na bazie tradycji narodowych, gdyż myśl społeczno-polityczna w Armenii była zorientowana głównie na rozwój liberalno-demokratyczny. Trzeba zaznaczyć, że kultura polityczna jest wprost proporcjonalna do poziomu świadomości politycznej, którą można podnieść poprzez kształtowanie trójstronnego dyskursu politycznego. Jeśli władza i opozycja nie będą działać na rzecz interesów społecznych, to kształtowanie się trwałej kultury obywatelskiej będzie niezwykle trudne i długotrwałe [11: s. 66].

W tym kontekście uwagi wymaga inny problem. Od 2009 roku w Armenii stopniowo kształtuje się de facto system jednopartyjny lub pseudowielopartyjny, gdyż jedno ugrupowanie, Republikańska Partia Armenii, dominuje we wszystkich organach przedstawicielskich, w tym w rządzie. Polityczny monopol oczywiście nie może być impulsem do demokratycznego rozwoju i wytworzenia się kultury obywatelskiej, która wymaga otwartej konkurencji politycznej.

W naszej rzeczywistości politycy często zmieniają partie, do których przynależą bez względu na różnice światopoglądowe – o ile takie w ogóle istnieją. W niektórych przypadkach politycy gotowi są zrezygnować z przynależności do swojej partii, aby pozostać przy władzy. Proceder taki rozpowszechniony jest zwłaszcza wśród polityków-biznesmenów. Przykładowo, gdy w 2014 roku partia Państwo Prawa opuściła koalicję rządową, ministrowie z tego ugrupowania woleli zrezygnować z legitymacji partyjnych, niż opuścić ministerialne fotele [13; 14].

Wiadomo, że brak faktycznej konkurencji politycznej w organach przedstawicielskich władzy niszczy możliwość równowagi i wzajemnego ograniczania się gałęzi rządów. W efekcie podejmowane decyzje polityczne nie mogą być oparte na zasadzie pluralizmu, nie mogą wyrażać potrzeb całego społeczeństwa. Zatem obecnie, jak w czasach radzieckich, wszystkie decyzje polityczne podejmowane są przez jedną siłę polityczną, która samodzielnie decyduje o polityce wewnętrznej i zagranicznej państwa.

Problem aktywności obywatelskiej i wyborów

Więź pomiędzy mobilizacją społeczną a niestabilnością wydaje się dość bezpośrednia. Urbanizacja, wzrost poziomu wykształcenia i zasięgu środków masowego przekazu sprzyja eskalacji oczekiwań, które niezaspokojone mobilizują na gruncie politycznym jednostki i całe grupy [7: s. 64]. Przykłady takiej sytuacji można odnaleźć w społeczeństwie armeńskim. W ostatnim czasie, gdy oczekiwania obywateli nie są spełnione, rośnie aktywność i kształtują się postawy obywatelskie. Dowodzą tego niedawne inicjatywy społeczne związane z problemami ekologii (techucki kombinat miedziowo-molibdenowy, wodospad Trczkan, park Masztoca, park narodowy Sewan) oraz masowe akcje nieposłuszeństwa obywatelskiego, które pojawiły się po wprowadzeniu obowiązkowych składek emerytalnych. Tak więc wzrost poziomu wykształcenia i świadomości politycznej wśród obywateli kształtuje określone oczekiwania i żądania. Brak ich realizacji ze strony władz może doprowadzić społeczeństwo do bardziej aktywnych wystąpień, w tym manifestacji, akcji protestacyjnych, używania mechanizmów prawnych i politycznych. Zjawiska te mogą doprowadzić do politycznej destabilizacji i pogłębienia konfliktu pomiędzy władzą i społeczeństwem, a tym samym utrudniać kształtowanie się kultury obywatelskiej.

Stabilność każdego społeczeństwa zależy od korelacji pomiędzy poziomem politycznej aktywności oraz politycznej instytucjonalizacji ludności. W społeczeństwach z niską aktywnością polityczną poziom instytucjonalizacji politycznej może być niższy niż w społeczeństwach o wyższej aktywności. W konsekwencji jeśli społeczeństwo jest nieaktywne i występuje niska instytucjonalizacja, to jest ono słabe, a jeśli na odwrót, to jest ono skonsolidowane i silne.

Trzeba podkreślić, że we wszystkich wyborach powszechnych i lokalnych w Armenii po uzyskaniu przez nią niepodległości odnotowywano zjawiska korupcyjne. Łapówki w czasie wyborów stały się nieodłącznym elementem modernizującej się Armenii. Mechanizm ten funkcjonuje, gdyż zarówno niektórzy wyborcy, jak i polityczne siły są w nim zainteresowane. Nie oznacza to jednak, że można się do tego stanu rzeczy odnosić jak do czegoś naturalnego. Trudno też winić o to samą transformację, gdyż jak wskazywał Huntington, niesie ona również elementy negatywne [7: s. 77]. Oczywiście prowadzi to proces kształtowania się obywatelskiej kultury politycznej w ślepy zaułek.

Analizując to zagadnienie, doszliśmy do stwierdzenia, że problem korupcji w czasie wyborów nie może być rozwiązany wyłącznie drogą prawną. Najpierw należy rozpatrywać go w kontekście świadomości, gdyż żaden akt prawny nie może działać skutecznie, gdy obywatele nie widzą potrzeby jego obowiązywania. Dlatego, aby wyeliminować korupcję, niezbędnym jest, żeby wśród obywateli wykształciła się określona świadomość obywatelskości i zespół wartości z nią związanych. W tym wypadku obywatel zrozumie, że sprzedawanie własnego głosu nie tylko nie rozwiązuje bieżących problemów, ale także określa jego los na kilka przyszłych lat. Przyzwyczajone do kupowania głosów partie zostałyby z kolei zmuszone do walki o sympatię wyborców poprzez opracowywanie alternatywnych programów rozwoju państwa, jak ma to miejsce w demokratycznych krajach z kulturą obywatelską.

W świetle powyższego zwiększenie świadomości obywatelskiej w Armenii będzie stymulować proces instytucjonalizacji partii politycznych, który z kolei da podstawy do kształtowania się aktywnej kultury obywatelskiej i stabilizacji systemu politycznego. Jeśli od ponad 20 lat partie polityczne nie chcą dokonać instytucjonalizacji, to obywatele, reprezentując określony poziom politycznej świadomości, mogą im w tym „pomóc”. Na problem, jak podnieść polityczną świadomość obywateli, jest sprawdzona recepta – nowoczesna edukacja. Kanały informacyjne, które stają się coraz bardziej dostępne, mogą zapewnić podstawy nieschematycznego wykształcenia. Nie jest przypadkiem, że w Armenii znaczna część procesów modernizacyjnych spoczywa przede wszystkim na barkach młodzieży, gdyż elity władzy pozostają skostniałe. Młodzież to te osoby, które otrzymują nowoczesne wykształcenie i są podstawowymi użytkownikami współczesnych kanałów komunikacji. Wynika z tego, że partycypacja polityczna nie powinna być ani zbyt instrumentalna, ani zbyt emocjonalna. Człowiek uczestniczący w życiu politycznym powinien z takiego uczestnictwa czerpać korzyści pragmatyczne oraz emocjonalne. Sytuacja taka jest jednakże charakterystyczna dla obywatelskiej kultury najbardziej rozwiniętych demokracji [12].

W kształtowaniu kultury obywatelskiej ważną rolę odgrywają wybory jako podstawowy element demokracji. Z tego powodu problemy związane z przeszkodami w efektywnym funkcjonowaniu instytucji wyborów bezpośrednio wpływają na kulturę obywatelską. Bezsprzecznym jest fakt, że w czasie kampanii wyborczych zwiększa się skala procesów politycznych: aktywizują się nie tylko siły rządzące i opozycyjne, ale i wiele innych, które z reguły znajdują się w „politycznym śnie”. Dowodzi to, że okres przedwyborczy jest sprzyjającym czasem na włączenie się w walkę polityczną i zdobycie społecznej popularności. Analizując proces wyborczy i specyfikę tej instytucji w Armenii, można zauważyć, iż transformacja postkomunistyczna nie była procesem liniowym i prowadziła do różnych tarć. Instytucja wyborów w Armenii nie jest ustabilizowana i ma przede wszystkim konfliktogenny charakter. Siły polityczne są spersonalizowane i nie bazują na programach i ideologiach. Można założyć, że dla poprawy i zwiększenia społecznego zaufania do instytucji wyborów potrzeba nie tylko reform prawnych, ale – co ważniejsze – instytucjonalizacji sił politycznych i wdrożenia określonych wartości do świadomości społecznej [15: s. 56- 72].

Emil Ordukhanyan

[1] 1 M.in. M. Bagramian brał udział w pracach nad przygotowaniem pierwszej konstytucji Armenii, przewidującej republikańską formę rządów.

Tekst w całości dostępny: http://ip-r.org/wydawnictwo/armenia-i-gorski-karabach-w-procesach-transformacji-spolecznej-i-politycznej/ [pierwodruk wersji polskiej w tłumaczeniu Rafała Czachora]

Emil Ordukhanyan – doktor nauk politycznych,  założyciel Ormiańskiej Sieci Nauk Politycznych (www.armpolsci.com). Profesor Wydziału Nauk Politycznych w Instytucie Filozofii, Socjologii i Prawa Narodowej Akademii Nauk w Armenii. Wykładowca w Katedrze UNESCO z zakresu praw człowieka, demokracji i studiów europejskich w Erywańskim Uniwersytecie Języków i Nauk Społecznych, w Katedrze Teorii i Historii Nauk Politycznych w Państwowym Uniwersytecie w Yerevan, w Katedrze Nauk Politycznych w Międzynarodowym Centrum Naukowo-Edukacyjnym Narodowa Akademia Nauki Armenii.
Członek Stowarzyszenia Nauk Politycznych Midwest (USA), Międzynarodowego Stowarzyszenia Nauk Politycznych (Kanada).

Przebieg granicy turecko-armeńskiej korytem rzeki Achurian. Fot. Google Maps. Z materiałów nadesłanych przez A. Wabika.

Przebieg granicy turecko-armeńskiej korytem rzeki Achurian. Fot. Google Maps. Z materiałów nadesłanych przez A. Wabika.

Emil Ordukhanyan.

Emil Ordukhanyan.