Wrzesień i październik sprzyjają refleksji nad historią. Raport CBOS-u z kwietnia 2016 (Komunikat z Badań 68/2016) pozwala odpowiedzieć na pytania: czy przeszłość jest dla nas ważna i na których faktach historycznych budujemy polską tożsamość. Dziękujemy CBOS za zgodę na przedruk.

• Trzy czwarte Polaków twierdzi, że interesuje się wiedzą o przeszłości co najmniej w stopniu średnim. Co czwarty badany (25%) ocenia swoje zainteresowanie jako bardzo duże lub duże. Przekonanie, że wiedza na temat przeszłości jest potrzebna współczesnemu człowiekowi, jest jeszcze bardziej powszechne (87%). Co dziewiąta osoba uważa wiedzę historyczną za niezbyt przydatną lub całkowicie zbędną (11%).
• W porównaniu z 1987 rokiem wzrosły odsetki badanych określających własne zainteresowanie historią jako duże lub bardzo duże, a spadł udział osób deklarujących niewielkie lub żadne zainteresowanie wiedzą o przeszłości. Nie wiąże się to jednak z większą znajomością historii – na przestrzeni prawie 30 lat zmalała wiedza o wydarzeniach związanych z datami, o które pytamy.
• Chrzest Polski traktowany jest przez Polaków jako jedno z najistotniejszych i przełomowych dla losów naszego kraju wydarzeń, które miały miejsce przed rokiem 1918. Wskazuje na nie 70% badanych. W dalszej kolejności respondenci wymieniają Konstytucję 3 Maja (59%) oraz bitwę pod Grunwaldem (44%).
• Spośród wydarzeń XX i XXI wieku za najbardziej znaczące dla dziejów kraju Polacy najczęściej uznają: odzyskanie niepodległości w 1918 roku (52%), wybór Karola Wojtyły na papieża (43%) oraz przystąpienie Polski do UE (33%).

Przy okazji obchodzonej 1050 rocznicy chrztu Polski[1] zapytaliśmy o wiedzę historyczną Polaków w szerszym zakresie niż tylko w odniesieniu do wydarzenia, które jest aktualnie często przywoływane w dyskursie publicznym. W efekcie uzyskaliśmy obraz znajomości historii Polski – deklarowanej i rzeczywistej – oraz znaczenia przypisywanego przez Polaków wiedzy na temat przeszłości. Warto dodać, że wcześniej taki sondaż zrealizowaliśmy w grudniu 1987 roku[2]. W tym kontekście wyniki aktualnego badania[3] dotyczącego pamięci o wydarzeniach i zainteresowania Polaków historią są szczególnie interesujące.

Znaczenie wiedzy o przeszłości

Zdecydowana większość Polaków (87%) jest zdania, że wiedza na temat przeszłości jest współczesnemu człowiekowi potrzebna. Co dziewiąty badany uważa wiedzę historyczną za niezbyt przydatną lub całkowicie zbędną (11%).

                                                                                  (kliknij grafikę, żeby powiększyć)

Istotne różnice w ocenie znaczenia wiedzy o przeszłości widoczne są w grupach osób o różnym wykształceniu – niemal co piąta osoba (19%) z wykształceniem podstawowym lub gimnazjalnym uważa wiedzę historyczną za niezbyt przydatną lub całkowicie zbędną. Im wyższe wykształcenie, tym częstsze przekonanie, że wiedza o przeszłości jest człowiekowi bardzo potrzebna. Spośród osób z wykształceniem wyższym podziela je 64% badanych. O bardzo dużej roli wiedzy historycznej częściej niż pozostali przekonani są też mieszkańcy ponad półmilionowych miast (61%) oraz osoby zajmujące kierownicze stanowiska (66%) – tabela 1.

W porównaniu z badaniem zrealizowanym w 1987 roku, o 6 punktów procentowych wzrósł odsetek osób uważających, że wiedza na temat przeszłości nie jest potrzebna współczesnemu człowiekowi (z 5% do 11%). Nieznacznie poprawił się też udział opinii pozytywnych (z 84% do 87%). Jednocześnie istotnie spadł odsetek niezdecydowanych – w 1987 roku więcej niż co dziesiąta osoba (11%) udzieliła odpowiedzi „trudno powiedzieć”, obecnie – 2%. W latach 80. Polakom trudniej było się ustosunkować do znaczenia wiedzy historycznej, obecnie docenianie znajomości historii ma bardziej jednoznaczne konotacje.

Zainteresowanie historią

Polacy dość wysoko oceniają swoje zainteresowanie historią. Co czwarty badany (25%) uważa, że interesuje się historią w bardzo dużym lub dużym stopniu. Prawie połowa ankietowanych (49%) deklaruje, że jest nią średnio zainteresowana – tzn. interesują ich tylko najważniejsze problemy związane z historią. Polacy zdecydowanie niezainteresowani sprawami historii stanowią 8% ogółu dorosłych mieszkańców kraju.

Duże lub bardzo duże zainteresowanie historią deklarują częściej mężczyźni (32%) niż kobiety (19%), mieszkańcy największych miast (38%), osoby z wyższym wykształceniem (41%), zajmujący kierownicze stanowiska (41%) oraz średni personel (43%), a także badani o najwyższych dochodach per capita (43%). Osoby raczej nieinteresujące się historią lub praktycznie wcale częściej występują wśród badanych z podstawowym lub gimnazjalnym wykształceniem (39%), oceniających własne warunki materialne jako złe (42%) oraz w grupie osób o nieokreślonych poglądach politycznych (44%) – tabela 2.

W roku 1987 osób określających swoje zainteresowanie historią jako niewielkie było więcej niż obecnie – niespełna 30 lat temu jako raczej niezainteresowany przeszłością określał się więcej niż co czwarty badany (27% wobec 18% obecnie). Wyższy był też odsetek respondentów uważających, że historia ich praktycznie w ogóle nie interesuje (12% wobec 8% w 2016 roku). Na przestrzeni lat wzrósł odsetek badanych oceniających swoje zainteresowanie historią jako duże. Należałoby więc stwierdzić, że Polacy są bardziej zainteresowani historią niż w 1987 roku, choć dalsze wyniki każą traktować deklaracje badanych z ostrożnością.

Osobiste zainteresowanie łączy się z przekonaniem o przydatności wiedzy historycznej w życiu człowieka. Wśród osób, które uznają swoje zainteresowanie historią za duże lub bardzo duże, prawie trzy czwarte (71%) jest zdania, że wiedza na temat przeszłości jest bardzo potrzebna współczesnemu człowiekowi. W grupie osób średnio zainteresowanych historią dominuje przekonanie, że wiedza o przeszłości jest raczej potrzebna (51%), a 40% badanych uważa znajomość historii za bardzo potrzebną.

Wśród osób deklarujących niewielkie lub żadne zainteresowanie historią, więcej niż co czwarty badany (27%) uważa ją za niezbyt potrzebną lub całkowicie zbędną. Połowa (50%) deklaruje, że raczej dostrzega potrzebę wiedzy na temat przeszłości, a prawie co piąty (18%) uważa, że wiedza historyczna jest współczesnemu człowiekowi bardzo potrzebna. Być może odczuwanie dużej potrzeby poznania wydarzeń z historii, pomimo deklarowanego małego nią zainteresowania, wynika z braku czasu lub możliwości pozyskiwania wiedzy historycznej.

Tabela 1

Wiedza historyczna

Deklaracje Polaków zweryfikowaliśmy pytając o ich wiedzę historyczną – było to pytanie otwarte dotyczące znajomości wydarzeń kryjących się pod ośmioma datami z historii Polski. Najwięcej osób (82%) trafnie odpowiedziało, co wydarzyło się w roku 1939. Podobnie wysoki odsetek poprawnych odpowiedzi dotyczył 1410 roku (80%). Można przypuszczać, że dobra znajomość akurat tej daty wynika w jakimś stopniu z corocznych inscenizacji bitwy pod Grunwaldem, szeroko komentowanych w mediach.

Tylko połowa Polaków potrafi połączyć datę 1989 roku z upadkiem komunizmu, obradami Okrągłego Stołu lub pierwszymi częściowo wolnymi wyborami. Niektórzy (6%) udzielają odpowiedzi fragmentarycznie nawiązujących do przemian ustrojowych, a 43% badanych nie kojarzy z rokiem 1989 właściwego wydarzenia z najnowszej historii Polski. Najsłabiej znane są wydarzenia kryjące się pod datą 1791 roku – zdecydowana większość Polaków (87%) nie wymienia w tym miejscu uchwalenia Konstytucji 3 Maja – oraz 1863 roku (79% nie pamięta, że wtedy wybuchło powstanie styczniowe).

Lepsza znajomość wydarzeń z historii Polski charakteryzuje osoby z miast liczących co najmniej 500 tys. mieszkańców, legitymujące się wyższym wykształceniem i zajmujące kierownicze stanowiska. Gorszą znajomość wykazują badani o najniższych dochodach, wykształceniu podstawowym lub gimnazjalnym oraz pracujący jako robotnicy niewykwalifikowani. Co ciekawe, respondenci identyfikujący się z lewicą lepiej niż pozostali pamiętają daty uchwalenia Konstytucji 3 Maja i wybuchu powstania styczniowego, natomiast osoby o poglądach prawicowych wyróżniają się lepszą znajomością daty bitwy warszawskiej 1920 roku oraz obrad Okrągłego Stołu – tabela 3.

W badaniu sprzed blisko 30 lat Polacy wykazali się większą znajomością historii. Tylko wydarzenia z roku 966 i 1410 były gorzej znane niż obecnie (odpowiednio o 5 i 4 punkty procentowe mniej poprawnych odpowiedzi), pozostałe zaś lepiej. Niemal wszyscy badani (96%) trafnie przypisali wówczas datę 1939, dwie trzecie wiedziało, co wydarzyło się w 1918 roku. O 14 punktów procentowych więcej było właściwych odpowiedzi dotyczących powstania styczniowego. Mimo więc mniejszego deklarowanego zainteresowania historią, w 1987 roku Polacy lepiej znali daty najważniejszych wydarzeń.

Analizując rozkład wyników w grupach o różnym stopniu zainteresowania historią w 2016 roku, można stwierdzić, że odsetek poprawnych odpowiedzi maleje wraz ze spadkiem deklarowanego zainteresowania. Tendencja ta jest jednak nierównomierna – najmniejsze różnice dotyczą wiedzy o 1939 oraz 1410 roku. Największą różnicę między zaintereso­wanymi historią w dużym stopniu a zainteresowanymi nią w stopniu średnim notujemy pod względem znajomości wydarzeń z 1863 i 1920 roku.

Osoby deklarujące bardzo duże lub duże zainteresowanie historią niemal powszechnie rozpoznają daty chrztu Polski, bitwy pod Grunwaldem (po 93%) oraz wybuchu II wojny światowej (88%). Połowa badanych w tej grupie właściwie identyfikuje wydarzenia z 1920 roku (53%), mniej – powstanie styczniowe (43%), a tylko co czwarty – uchwalenie Konstytucji 3 Maja (25%).

Ankietowani uważający się za średnio zainteresowanych historią lokują się bliżej deklarujących duże zainteresowanie, gdy są pytani o wydarzenia powszechnie znane (966, 1410 i 1939 rok), natomiast odsetki poprawnych odpowiedzi dotyczących mniej znanych dat (1791, 1863, 1920) zdecydowanie bliższe są tym z grupy praktycznie niezainteresowanych wiedzą historyczną.

Tabela 2

Najważniejsze wydarzenie z historii Polski do XX wieku

Hierarchia wydarzeń historycznych sprzed 1918 roku częściowo pokrywa się ze znajomością dat, przypuszczalnie ma także związek z obchodami rocznic tych wydarzeń. W badaniu z 2016 roku 70% ankietowanych wskazuje chrzest Polski jako wydarzenie najbardziej przełomowe dla losów naszego kraju. Nie bez znaczenia wydaje się podkreślanie przez media, władze państwowe i kościelne roli tego wydarzenia w roku okrągłej jego rocznicy. Ponad połowa Polaków za najbardziej znaczące uważa uchwalenie Konstytucji 3 Maja (59% wskazań), a nieco mniej niż połowa – bitwę pod Grunwaldem (44%). Mimo że Polacy słabo pamiętają rok uchwalenia Konstytucji, to święto państwowe w dniu 3 maja pozwala im utrzymywać, że jest to wydarzenie zaliczające się do przełomowych w historii Polski.

Rozbiory Polski, potop szwedzki czy inne wojny z XVII wieku są uważane za kluczowe dla losów Polski przez nie więcej niż 11% badanych. Można przypuszczać, że wynika to z niechęci do przypisywania największej wagi negatywnym aspektom historii Polski. Jednak również inne przedstawione w badaniu wydarzenia pozytywne (jak założenie uniwersytetu w Krakowie czy koronacje królów Polski) okazały się być rzadko traktowane jako przełomowe dla losów naszego kraju.

Częściej niż pozostali znaczenie chrztu Polski podkreślają badani w wieku od 18 do 24 lat (79%), z wykształceniem średnim (77%) oraz o najniższych dochodach per capita w gospodarstwie domowym (80%). Mniej doceniają wagę tego wydarzenia osoby powyżej 65 roku życia (65%) i kadra kierownicza lub specjaliści z wyższym wykształceniem (54%). Stosunek do chrztu Polski jako wydarzenia przełomowego istotnie różnicuje częstość praktyk religijnych – wśród osób praktykujących kilka razy w tygodniu 93% uważa go za najbardziej znaczące wydarzenie w historii Polski, natomiast wśród niepraktykujących w ogóle – 58%.

Bitwę pod Grunwaldem za przełomowe wydarzenie sprzed 1918 roku częściej uważają pracownicy średniego szczebla (61%), mężczyźni częściej niż kobiety (odpowiednio 51% i 39%), częściej osoby identyfikujące się z prawicą (47%) niż z lewicą (37%). Istotnie rzadziej jako znaczącą dla historii wskazują tę bitwę osoby z ponad półmilionowych miast (37%), kadra kierownicza (35%) i niepraktykujący religijnie (36%).

Znaczenie przypisywane uchwaleniu Konstytucji 3 Maja jest istotnie wyższe wśród pracowników instytucji państwowych i publicznych (70%) oraz osób o najwyższych dochodach (74%), natomiast istotnie niższe wśród rolników (39%) i badanych oceniających własne warunki materialne jako złe (40%).

I wojna światowa, koniec porządku europejskiego ustalonego na Kongresie Wiedeńskim (1914–1918), częściej oceniana jest jako najbardziej przełomowe wydarzenie przez osoby z wyższym wykształceniem (45%) i pracujące na stanowiskach kierowniczych (48%). Rzadziej niż pozostali za najbardziej znaczące wydarzenie uważają ją badani z wykształceniem zasadniczym zawodowym (14%), robotnicy niewykwalifikowani (14%) i renciści (13%) – tabela aneksowa 4.

Odsetki nie sumują się do 100, bowiem respondenci mieli możliwość wskazania trzech odpowiedzi

W gronie osób, które ponadprzeciętnie interesują się historią, hierarchia najbardziej znaczących dla naszego kraju wydarzeń wygląda niemal identycznie jak wśród ogółu badanych. Taki sam odsetek osób (70%) uważa za kluczowy chrzest Polski, na drugim miejscu – z wyższym o 6 punktów procentowych udziałem wskazań niż wśród ogółu – plasuje się Konstytucja 3 Maja (65%), a prawie połowa za najbardziej znaczące wydarzenie uznaje bitwę pod Grunwaldem (46%).

Warto zauważyć, że wśród deklarujących bardzo duże lub duże zainteresowanie historią znaczenie innych spośród zaprezentowanych wydarzeń jest podkreślane częściej niż wśród ogółu dorosłych Polaków. Dotyczy to przede wszystkim Unii Lubelskiej, założenia uniwersytetu w Krakowie, koronacji Bolesława Chrobrego oraz I wojny światowej. Istotnie mniej w grupie interesujących się historią jest odpowiedzi „trudno powiedzieć”.

Tabela 3

Odsetki nie sumują się do 100, bowiem respondenci mieli możliwość wskazania trzech odpowiedzi

Najważniejsze wydarzenie z historii Polski XX i XXI wieku

Za najważniejsze wydarzenie XX i XXI wieku ponad połowa Polaków (52%) uważa odzyskanie niepodległości w 1918 roku. Drugi w hierarchii znajduje się wybór Karola Wojtyły na papieża (43%), natomiast odsetek wskazań na przystąpienie Polski do Unii Europejskiej (33%) jest niewiele wyższy od znaczenia nadawanego upadkowi komunizmu (30%).

Więcej niż co piąty badany (23%) uważa za najbardziej znaczący dla dziejów współczesnej Polski najazd Niemców 1 września 1939 roku. Nieco mniej, bo 15% Polaków wskazuje jako najważniejsze wydarzenie XX i XXI wieku powstanie „Solidarności”. Podobny odsetek ankietowanych za takie wydarzenie uważa przystąpienie Polski do NATO (13%). Co dziesiąta osoba kluczową rolę nadaje zbrodni katyńskiej i rozmowom Okrągłego Stołu w 1989 roku (po 10%). Inne fakty z okresu II wojny światowej i historii PRL są znacznie rzadziej wymieniane jako najważniejsze dla dziejów Polski.

Odzyskanie niepodległości w 1918 roku jest istotnie częściej uznawane za najbardziej znaczące wśród osób z wykształceniem wyższym (67%) oraz pracowników administracyjno-biurowych (69%). Rzadziej niż pozostali jego rolę podkreślają osoby z najniższym wykształceniem (34%) oraz pracujące w prywatnych gospodarstwach rolnych (35%).

Najczęściej kluczowe znaczenie w najnowszej historii Polski przypisywane jest wyborowi Karola Wojtyły na papieża przez robotników niewykwalifikowanych i rolników (po 60%) oraz rencistów (61%). Istotnie rzadziej ten fakt doceniają uczniowie i studenci (21%) oraz osoby w ogóle nieuczestniczące w praktykach religijnych (19%).

Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej częściej niż pozostali za najważniejsze spośród wydarzeń XX i XXI wieku uważają pracownicy administracyjno-biurowi (48%), osoby z wykształceniem wyższym oraz uczniowie i studenci (po 44%). Znacznie rzadziej wskazują na polską akcesję do UE jako ważne wydarzenie z punktu widzenia losów Polski osoby najstarsze (23%) oraz renciści (20%).

Ranga nadawana upadkowi komunizmu jest najwyższa wśród średniego personelu i techników (46%), zaś istotnie niższa niż przeciętnie – wśród osób o najniższych dochodach per capita w gospodarstwie domowym (21%), oceniających własne warunki materialne jako złe (22%), legitymujących się wykształceniem podstawowym lub gimnazjalnym (22%) oraz wśród mieszkańców miast liczących do 20 tys. (22%) – tabela aneksowa 5.

Procenty nie sumują się do 100, ponieważ badani mogli wymienić więcej niż jedno wydarzenie

Pytanie o znaczenie nadawane wydarzeniom z najnowszej historii Polski zadaliśmy już po raz trzeci. W porównaniu z rokiem 2009 wzrósł odsetek uznających odzyskanie niepodległości za moment najbardziej znaczący (z 47% do 52%). W stosunku do 2014 roku wzrósł odsetek wskazań na najazd Niemiec na Polskę w 1939 roku (z 19% do 23%) oraz na rozmowy Okrągłego Stołu (z 6% do 10%). W ciągu ostatnich dwóch lat spadło znaczenie nadawane wyborowi Karola Wojtyły na papieża (z 62% do 43%). W efekcie zmianie uległa hierarchia najważniejszych wydarzeń: w 2009 i 2014 roku na pierwszym miejscu plasował się wybór Polaka na papieża, natomiast na drugim – odzyskanie niepodległości. Obecnie wydarzenia te zamieniły się miejscami na liście najbardziej znaczących wydarzeń XX i XXI wieku.

Tabela 4

Odsetki nie sumują się do 100, bowiem respondenci mieli możliwość wskazania trzech odpowiedzi

Procenty nie sumują się do 100, ponieważ badani mogli wymienić więcej niż jedno wydarzenie

Wśród osób, które w największym stopniu interesują się historią, znaczenie przypisywanie odzyskaniu niepodległości jest jeszcze większe niż wśród ogółu badanych (62% wobec 52%), a waga wyboru Karola Wojtyły na papieża – mniejsza. Pozostałe odsetki wskazań są dość podobne, wśród rzadziej wskazywanych wydarzeń wybija się bitwa warszawska 1920 roku oraz konferencja jałtańska. Można więc przypuszczać, że osoby deklarujące ponadprzeciętne zainteresowanie historią nadają większe znaczenie wydarzeniom o poważnych konsekwencjach politycznych i społecznych niż o znaczeniu symbolicznym.

◙ ◙ ◙

Polacy deklarują większe zainteresowanie historią niż czynili to prawie 30 lat temu. W rzeczywistości jednak znajomość konkretnych dat istotnych dla dziejów Polski jest obecnie mniejsza niż w roku 1987. Można przypuszczać, że deklaracje zainteresowania historią, mimo braku kompletnej wiedzy, wynikają współcześnie z poprawności społecznej oraz dostępu do nowych technologii, dzięki którym dat nie trzeba pamiętać, ponieważ w każdej chwili można sprawdzić datę dowolnego wydarzenia.

Najwięcej osób (70%) za kluczowe wydarzenie z historii Polski sprzed 1918 roku uważa chrzest Polski. Niewątpliwie wpływ na ten wynik ma obchodzona w tym roku okrągła rocznica tego wydarzenia. Dużą rolę Polacy przypisują też Konstytucji 3 Maja, choć data jej uchwalenia jest poprawnie kojarzona tylko przez 13% dorosłych Polaków.

Wśród wydarzeń z XX i XXI wieku kluczowe, zdaniem największej części Polaków (52%), jest odzyskanie niepodległości w 1918 roku. Wybór Karola Wojtyły na papieża przestał zajmować pierwsze miejsce w hierarchii – odnotował spadek o 19 punktów procentowych w porównaniu z 2014 rokiem (do 43% w 2016 roku).

Opracowała: Marta Bożewicz

[1] Zob. Komunikat CBOS „1050 rocznica chrztu Polski”, kwiecień 2016 (oprac. R. Boguszewski).

[2] Zob. Komunikat CBOS „Przeszłość jako przedmiot zainteresowań i dyskusji we współczesnym społeczeństwie polskim”, lipiec 1988 (oprac. P. Kwiatkowski).

[3] Badanie przeprowadzono metodą wywiadów bezpośrednich (face‑to‑face) wspomaganych komputerowo (CAPI) w dniach 12–19 marca 2016 roku na liczącej 1007 osób reprezentatywnej próbie losowej dorosłych mieszkańców Polski.