Postsowieckie przypadłości. Problem integracji i demokratyzacji w krajach postsowieckich

Upadek Związku Radzieckiego stworzył podstawy dla nowego procesu społeczno-politycznego, który teoretycy określali w różny sposób, np.: kontynuacja trzeciej fali demokratyzacji, transformacja postsowiecka, zmiana systemu postsowieckiego [1] itp.

Po rozpadzie Związku Radzieckiego rozpoczął się nowy etap transformacji. Wyniki różnych badań przeprowadzonych w ciągu dwóch dekad ujawniły szereg właściwości, które dowiodły, że transformacja postsowiecka jest niezwykle złożonym i wielokierunkowym procesem [2]. Wszystkie kraje postsowieckie zadeklarowały, że wartości demokratyczne stanowią dla nich priorytet, ale w rzeczywistości 25 lat transformacji poradzieckiej pokazało, że tylko niektórym krajom  udało się zbudować względnie demokratyczne ustroje. To przede wszystkim te państwa, które przystąpiły do ​​UE (Estonia, Łotwa, Litwa). Natomiast państwa, które podpisały umowę stowarzyszeniową z UE jeszcze w pełni nie przezwyciężyły trudności związanych z procesem demokratyzacji (Gruzja, Mołdawia, Ukraina).

W tym samym czasie w innych krajach postsowieckich, które zaangażowały się w eurazjatycki proces integracyjny lub pozostały na uboczu tych procesów, nadal istnieje wiele problemów związanych z demokratyzacją (Rosja, Białoruś, Armenia, Kazachstan, Kirgistan, Azerbejdżan i inne).W tych procesach, poza  innymi czynnikami, istotną rolę odgrywa kultura polityczna, w ramach ogólnej kultury i dziedzictwa, w których zawierają się doświadczenia historyczne, pamięć o wydarzeniach społecznych i politycznych, wartości obecne w polityce  oraz  umiejętności bezpośrednio wpływające na zachowania polityczne.

Postsowieckie procesy integracyjne

Terminem „przestrzeń postsowiecka” V. Burkov określał państwa, które pojawiły się po upadku ZSRR, ale jeszcze nie przystąpiły do innych bloków geopolitycznych (takich jak przestrzeń europejska lub euroatlantycka). Państwa te są pełnoprawnymi członkami społeczności międzynarodowej (Armenia, Azerbejdżan, Białoruś, Gruzja, Kazachstan, Kirgistan, Mołdawia, Rosja, Tadżykistan, Turkmenistan, Ukraina i Uzbekistan). Jeśli chodzi o Estonię, Łotwę i Litwę, które były republikami sowieckimi, nie mogą być traktowane jako część przestrzeni postsowieckiej, ponieważ w roku 2004 przystąpiły do UE i NATO [3]. Uważam, że taka klasyfikacja krajów postsowieckich jest błędna, ponieważ różnorodność ścieżek integracji odmienne wybory geopolitycznie powinny stanowić podstawy do głębszego zrozumienia przestrzeni postsowieckiej. Oczywiste jest, że po upadku Związku Sowieckiego byli członkowie mieli prawo do decydowania o własnym losie i drogach dalszego rozwoju swoich państw, uwzględniając preferencje integracyjne. Dlatego przestrzeń postsowiecką należy rozumieć jako zbiór dawnych republik radzieckich wraz z ich orientacjami integracyjnymi.

Jak słusznie zauważyli T. Moga  i D. Alexeev: „(…) w ciągu ostatnich dwóch dekad byliśmy świadkami wstrząsu tektonicznego w międzynarodowym środowisku politycznym. Upadek Związku Sowieckiego w Europie Wschodniej oznaczał nagłe pojawienie się nowych niepodległych państw, wymagał szybkiej i właściwej reakcji na zmieniającą się sytuację geopolityczną. Takie wyzwania stanęły przed Unią Europejską i Rosją – dwoma głównymi graczami w regionie. Od czasu kryzysu gospodarczego z 2008 roku i niestabilności politycznej, obie strony dążą do osiągnięcia swoich celów i ochrony swoich interesów, przy jednoczesnym rozwijaniu współpracy ze swoimi sąsiadami. Jednak każda ze stron prowadzi tę działalność według własnej taktyki, zgodnie ze swoimi planami strategicznymi. Kluczową kwestią dla wyjścia z tak opisanej sytuacji jest to, czy możemy tę podwójną walkę o większe wpływy polityczne określić mianem nowej rywalizacji strategicznej”[4]. Oznacza to, że analizując postsowieckie procesy integracyjne należy zwrócić uwagę na rolę Rosji, ponieważ po upadku Związku Sowieckiego przestrzeń postsowiecka podzieliła się na dwie części: sfery bliższych i dalszych wpływów rosyjskich. Te państwa, które znalazły się w sferze dalekich wpływów Rosji i wybrały zachodnią ścieżkę integracji, odniosły sukces. Jednak wciąż istnieją państwa, które pozostając w strefie bliskich wpływów rosyjskich, wybrały zachodnią ścieżkę integracji. Chodzi o Gruzję i Ukrainę, którym mimo poważnych problemów na drodze ku eurointegracji, udało się podpisać umowy stowarzyszeniowe z Unią Europejską.

Według  K. Bobińskiej państwa o ustroju autorytarnym w trakcie procesu integracyjnego, mogą wpływać na demokrację w innych państwach za pomocą środków ekonomicznych. Jej analizy dowodzą, że w państwach totalitarnych przedsiębiorstwa stanowią własność państwa, a nawet firmy prywatne, choć w ograniczonym stopniu, to jednak zawsze kontrolowane są przez państwo. Przedsiębiorstwa te realizują cele polityki państwowej, które różnią się od tych w firmach handlowych działających w krajach z gospodarką rynkową. Dążąc do osiągnięcia celów państwowych, aby zrealizować swoją misję, uzyskują ekonomiczne wsparcie ze środków publicznych. Konkurując na rynku międzynarodowym, zawsze wygrywają walkę z firmami z krajów demokratycznych z gospodarką rynkową. Mam tu na uwadze sektor energetyczny. W swoich analizach autorka przytacza przykład Rosji, która stara się przejąć kontrolę nad dostawami energii do Europy, co z kolei prowadzi do rozszerzenia jej wpływów gospodarczych i politycznych w krajach postkomunistycznych. Druga międzynarodowa ekspansja inwestycyjna rozprzestrzenia się z kierunku chińskiego i innych państw totalitarnych. Autorka twierdzi, że system polityczny Chin sprawia, że są one bardziej konkurencyjne jako inwestor w krajach słabo rozwiniętych, rządzonych przez różnego rodzaju koneksje rodzinne. W ostatecznym rozrachunku takie asymetryczne uwarunkowania konkurencji przeszkadzają w formowaniu głębokiej demokratycznej gospodarki rynkowej i generują trudności dla procesów demokratyzacji integrujących się społeczeństw postsowieckich [5].

Alarmujące są także próby zakupu strategicznych narodowych węzłów infrastruktury energetycznej w państwach europejskich z gospodarką rynkową przez teoretycznie prywatny kapitał rosyjski [6]. Warto podkreślić, że pomimo tego rodzaju niepokojów, postkomunistyczne kraje Europy Wschodniej nie wycofują się z integracyjnych planów, których celem jest powrót do rodziny europejskiej. Doświadczenie to pokazuje, że wpływ czynników ekonomicznych nie może być decydujący w procesie integracji.

Jak zauważyli Haggard i Kaufman jedną z najbardziej wyrazistych cech udanych zmian systemowych w państwach Europy Środkowej i Wschodniej były wczesne dążenia do szybkiej reformy systemu ubezpieczeń społecznych i opieki społecznej, w celu częściowej ochrony najbardziej wrażliwych grup społecznych – przegranych transformacji [7].

Z tego punktu widzenia wielu badaczy uważa, że Unia Europejska może być uznawana za najbardziej efektywny międzynarodowy czynnik, który realizuje program promocji na rzecz demokracji na arenie międzynarodowej. Każde demokratyzujące się państwo, które jawi się jako wiarygodny członek Unii Europejskiej, w przyszłości poczyniło trwałe postępy na drodze do liberalnej demokracji. Poprawa standardów demokratycznych w zakresie przestrzegania praw człowieka i praw mniejszości narodowych doprowadziła do podwyższenia potencjału państw i poprawy ich wskaźników ekonomicznych, chociaż w niektórych państwach postęp ten był powolny. Przesłanki do liberalnej demokracji wśród postkomunistycznych kandydatów do członkostwa w UE (Ukraina, Gruzja, Mołdawia) różnią się od nieliberalnych form demokracji, które przeważają w pozostałych krajach postkomunistycznych. Pozwala to przypuszczać, że w krajach postsowieckich, które wybrały integrację europejską, Unia Europejska, za pomocą swoich instytucji, może doprowadzić do osiągnięcia wewnątrzpolitycznej równowagi na rzecz liberalnej demokracji [8].

Libman, porównuje integrację postsowiecką i rosyjski federalizm, próbując wyjaśnić różnice w rozwoju postsowieckiej integracji i rosyjskiego federalizmu, analizuje oddziaływanie czterech czynników, do których zalicza: 1. formalny lub nieformalny charakter elit politycznych; 2. wpływ asymetrii w gospodarce na negocjacje polityczne; rola polityki federalnej z punktu widzenia interesów elit regionalnych; 4. wpływ dużych grup biznesowych [9]. Wszystkie te czynniki składają się na logikę integracji postsowieckiej.

Niezwykle ważne dla integracji są także wartości cywilizacyjne i kwestie bezpieczeństwa. Jeśli w procesie tworzenia danego bloku państw istnieją różnice cywilizacyjne i kulturowe, oraz jeśli nie będziemy zwracać uwagi na kwestie bezpieczeństwa narodowego,  rezultatem tego procesu mogą być nieprzewidziane problemy, które w żaden sposób nie przyniosą oczekiwanych korzyści wynikających z przynależności do tego bloku. Nieodzowność tych czynników została w pełni uwzględniona podczas  integracji Polski, państw Europy Środkowo-Wschodniej, państw bałtyckich z Unią Europejską. Jeśli chodzi o kwestie bezpieczeństwa, państwa te nie ukrywają swoich planów integracji z NATO. Natomiast państwa, które wybrały ścieżkę integracji euroazjatyckiej, najczęściej wchodzą już w skład Organizacji Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym (OUBZ). Omawiane realia wskazują więc na fakt bezpowrotnego podziału przestrzeni poradzieckiej na dwie  części.

Należy pamiętać, że w niektórych państwach postsowieckich procesowi integracji europejskiej towarzyszyły wewnętrzne niepokoje polityczne oraz działania wojenne (Gruzja, 2004, 2008, Ukraina, 2004–2005, 2014–2015). Państwa te znajdowały się w owym czasie w sferze bliższych wpływów i interesów rosyjskich, zatem Rosja nie mogła pozostać obojętna w tej sytuacji i włączyła się w rozstrzygnięcie konfliktów w Gruzji i na Ukrainie, chociaż strona gruzińska i ukraińska, cieszące się solidarnością Zachodu, oceniły działania Rosji jako inwazję i ingerencję w wewnętrzne sprawy suwerennych państw.

Burkov zauważył, że po upadku ZSSR wzmocnienie procesów integracyjnych w krajach byłego Związku Sowieckiego pozostaje głównym wyzwaniem dla rosyjskiej polityki zagranicznej. W przypadku niektórych organizacji Moskwa była ich głównym założycielem i głównym graczem (WNP, Unia Celna / EaWG / OUBZ) [10].

W 1997 roku Gruzja, Ukraina, Azerbejdżan i Mołdawia utworzyły zrzeszenie GUAM – blok strategiczny, który pierwotnie był zorientowany wyraźnie antyrosyjsko. Celem tej organizacji jest utworzenie TRACECA (Korytarza Transportowego Europa–Kaukaz–Azja). Chociaż przywódcy Federacji Rosyjskiej nigdy otwarcie nie skrytykowali GUAM, rosyjskie media prezentowały bardziej agresywne podejście do tej organizacji [11].

Kolejny strategiczny blok – OUBZ powstał w latach 2002–2003 na podstawie umowy podpisanej w 1992 roku, i obejmuje siedem państw postsowieckich: Rosję, Białoruś, Armenię, Kazachstan, Kirgistan, Tadżykistan i Uzbekistan. OUBZ stanowi obecnie główną podstawę do integracji wojskowo-politycznej w ramach WNP [12]. W porównaniu z NATO, OUBZ nie jest uważana za sojusz wojskowy, lecz organizację bezpieczeństwa zbiorowego. W odróżnieniu od Sojuszu Północnoatlantyckiego, OUBZ nie oferuje swoich sił pokojowych dla misji ONZ. Należy pamiętać, że NATO przyjęło już mandat ONZ w zakresie koordynacji kilku misji pokojowych w Europie i Azji, w tym w Afganistanie i Iraku.

Parkhalina wyraża pogląd, że: „Głównym celem NATO – po upadku Związku Radzieckiego – było i nadal jest stworzenie partnerstwa strategicznego z Rosją, co znalazło potwierdzenie we wszystkich kluczowych dokumentach NATO–Rosja: Akcie Założycielskim, Deklaracji Rzymskiej, dokumentach Szczytu NATO w Lizbonie oraz Deklaracji Rady NATO–Rosja. Strategiczne partnerstwo NATO-Rosja choć było ogłaszane tak wiele razy, do tej pory nie zostało utworzone [13]. Odnosząc się do krajów postsowieckich, podstawowymi formami obecności NATO w krajach byłego Związku Sowieckiego są różnorodne i oczekiwane formuły współpracy i partnerstwa, a także różnorakie formy i poziomy umów o współpracy wojskowo-technicznej [14]. Udział w międzynarodowych programach wzmacnia wiarygodność NATO, a względna bierność OUBZ niekiedy podważa jej efektywność, pomimo faktu, że siły pokojowe OUBZ uczestniczą w różnych ćwiczeniach. OUBZ cieszy się szczególnie dobrymi relacjami z OBWE. Nie ma innej organizacji zajmującej się kwestią bezpieczeństwa, z którą OUBZ łączyłaby współpraca na podobnym poziomie. Jednak w celu wzmocnienia OUBZ i zwiększenia jej znaczenia na arenie międzynarodowej, należy uaktywnić praktyczne działania organizacji i stworzyć podstawę do dialogu z NATO. Takie podejście zrównoważyłoby politykę tych dwóch bloków.

OUBZ ma szczególnie dobre stosunki z OBWE. Nie ma innej organizacji bezpieczeństwa, z którą OUBZ współpracowałaby na podobnym poziomie [15]. Jednak w celu wzmocnienia OUBZ i jej roli na arenie międzynarodowej, należałoby uaktywnić jej działania praktyczne, tworząc fundamenty dla dialogu z NATO. Takie podejście zrównoważyłoby politykę wojskową obu bloków.

Należy zauważyć, że czynniki cywilizacyjne i kulturowe odegrały także ważną rolę w integracji postkomunistycznych państw wschodnioeuropejskich, które łatwo powróciły do swoich korzeni. W tym przypadku wcześniejsze demokratyczne doświadczenia i potencjał uczestniczącej kultury politycznej, były podstawą sukcesu integracji europejskiej. Nie należy zapominać o tym, że integracja państw postsowieckich z Zachodem jest dla Rosji niewygodna, ponieważ państwa, które obierają kurs na eurointegrację, mogą w przyszłości stać się częścią NATO, a to grozi ekspansją Sojuszu Północnoatlantyckiego, co jest sprzeczne z interesem narodowym Rosji. Pomimo tego, że na początku lipca 2016 r. podczas szczytu w Warszawie Sojusz Północnoatlantycki zadeklarował pragnienie współpracy z Rosją, groźba rozszerzenia NATO pozostaje aktualna.

Można stwierdzić, że w wyniku integracji postsowieckiej ukształtowały się dwa odmienne kierunki: europejski i eurazjatycki, które zasadniczo łączy czynnik ekonomiczny i bezpieczeństwo. Jeśli zaś chodzi o czynniki cywilizacyjne i kulturowe, w odniesieniu do niektórych państw mają one znaczenie drugorzędne.

Postsowiecka demokratyzacja

Transformacja postsowiecka jako proces społeczny i polityczny polega na zmianie systemowej ustroju. Proces ten opisywany jest jako dążenie do wartości demokratycznych, na których później budowane są instytucje demokratyczne. Ład polityczny w zmieniających się społeczeństwach charakteryzuje się niestabilnością i, jak zauważył Samuel Huntington: „(…) ład może istnieć bez wolności, ale wolność bez ładu jest niemożliwa”[16]. Oznacza to, że wolność jako wartość demokratyczna, opiera się na przemianach demokratycznych. Aby to osiągnąć, należy ukształtować odpowiednią kulturę polityczną, która stanie się narzędziem do osiągania celów demokratycznych.

Gel’man zauważa, że konwencjonalne modele „przejścia do demokracji” są niepełne i niewystarczające do analizy zmian ustrojowych w społeczeństwach postsowieckich. W swoim artykule rozpatruje on ramy koncepcyjne dla analizy demokracji i procesów demokratyzacji w świetle doświadczeń zmian politycznych w przestrzeni postsowieckiej. Różnice między typami dominujących instytucji politycznych (formalnych lub nieformalnych, praworządności lub samowoli) stanowią granicę między „transformacją demokratyczną” i postradzieckimi przemianami w kierunku kilku odmiennych form ustrojowych. Głównymi źródłami konkurencji politycznej w społeczeństwach postsowieckich są konflikty wewnątrz elity, a nie „sojusze”. W takich społeczeństwach nie ma wyraźnej podstawy do ustanowienia dominacji instytucji formalnych nad nieformalnymi [17]. Sytuację tę można wyjaśnić odnosząc się do typu i poziomu kultury politycznej w społeczeństwach postsowieckich, ponieważ zachowania polityczne elit i obywateli znajdują odzwierciedlenie w procesie demokratyzacji. Większość postsowieckich społeczeństw charakteryzuje się niskim poziomem kultury politycznej, co jest konsekwencją epoki sowieckiej i  totalitarnym sposobem rządzenia.

Analizowane realia w krajach postsowieckich, które nie zdecydowały się na integrację europejską,) ostatecznie  doprowadziły do dominacji instytucji nieformalnych nad formalnymi. Gel’man wyróżnia trzy możliwe sposoby rozwiązania problemu: 1) stopniowe przyjęcie instytucji formalnych jako efektu ubocznego rozwoju konkurencji politycznej; 2) powrót do ustroju politycznego pozbawionego konkurencji politycznej, a następnie utrwalenie nowych instytucji formalnych poprzez ponowne utworzenie nowej władzy państwowej; oraz 3) upadek tworzących się ustrojów politycznych wskutek konfliktów politycznych. Jednak żaden z tych scenariuszy nie gwarantuje ustanowienia rządów prawa [18].

Uważam, że czynnikiem przyczyniającym się do ustanowienia rządów prawa, może być wprowadzenie partycypacyjnej kultury politycznej, co potwierdza przykład państw postsowieckich, które wybrały eurointegrację. Oznacza to, że wybór kierunku integracji lub uwzględnienie doświadczenia innych nowych demokracji, także może stanowić narzędzie skutecznej demokratyzacji, stawiającej sobie za cel tworzenie państwa prawa.

Gel’man słusznie zauważa, że słabość państwa jako cechę charakterystyczną polityki w przestrzeni postsowieckiej, można sprowadzić do dwóch różnych wymiarów. Po pierwsze, słabość owa stanowi o znaczącym ograniczeniu kompetencji państwa. W szczególności państwowy monopol na stosowanie legalnej przemocy zostaje podważony wskutek „konkurencji” między podmiotami państwowymi i niepaństwowymi (chociaż niektóre z tych ostatnich twierdzą, że działają w imieniu państwa). Po drugie, słabe państwo nie może zagwarantować praworządności, (nawet, jeśli stosuje slogany takie jak „dyktatura prawa”). Zastosowanie różnych kategorii pojęciowych do opisania tych zjawisk, takich jak np. „oligarchia”, „feudalizm”, „caciquismo – władza lokalnych bossów” itd., tylko podkreśla znaczenie omawianej cechy charakterystycznej transformacji postsowieckiej [19]. Dla większej precyzji podkreślmy, że takie kategorie pojęciowe mogą być charakterystyczne dla krajów postsowieckich, w których dominuje poddańczy model kultury politycznej. Kultura ta charakteryzuje się tym, że jej obywatele mają pewne wyobrażenie na temat władzy, ale są jej posłuszni, nawet gdy działalność władzy oceniana jest negatywnie. W przypadku omawianego typu kultury politycznej obywatele nie oczekują, że ich osobiste zaangażowanie mogłoby wpłynąć na działania władzy, pozostają więc wyłącznie „obserwatorami”. Ten typ kultury politycznej nazywany jest również klientelizmem[20], który charakteryzuje systemy społeczne lub polityczne, opierające się na relacji patron-klient. Klientelizm ma długą tradycję i często opiera sie na pokrewieństwie oraz na relacji wzajemnych zobowiązań obu stron [21].

W ciągu kilku dziesięcioleci po zmianach ustrojowych, które przetoczyły się przez obszar byłego bloku sowieckiego i pomimo rozpowszechnionych nadziei, oczekiwań, model demokracji liberalnej pojawił się i zakorzenił jedynie w niektórych państwach postkomunistycznych. W większości byłych państw komunistycznych reformy polityczne straciły impet, wskutek czego ukształtowały się systemy częściowo demokratyczne lub „hybrydowe”. Natomiast w niektórych krajach zmiany polityczne doprowadziły do ​​skonsolidowania nowych reżimów autorytarnych [22]. Na tę sytuację w największym stopniu wpłynęła polityka integracyjna krajów postkomunistycznych.

Niezależna państwowość (ta budowana współcześnie lub ta należąca do przeszłości) oraz wcześniejsze doświadczenia demokracji i gospodarki rynkowej, wywarły pozytywny wpływ na reformy polityczne i gospodarcze. Ponadto znaczenie miała specyfika ustroju komunistycznego. Państwa, w których w epoce ZSRR rządziły mniej represyjne reżimy, większa liberalna kultura (państwa wschodnioeuropejskie) są bardziej efektywne w procesie formowania systemów demokratycznych i gospodarki rynkowej, podczas gdy kraje, doświadczone przez najbardziej represyjne rządy partii komunistycznej zmagają się z największymi trudnościami w drodze do demokratyzacji. Zjawisko to jest konsekwencją różnych potencjałów demokratyzacji i dążeniem państw do odmiennych typów kultury politycznej z różnymi formami realizacji władzy jako instytucji politycznej.

Odziedziczone nierówności społeczne i ekonomiczne, podziały i konflikty również odgrywają istotną rolę w kształtowaniu szans udanej transformacji. Podziały etniczne i religijne, zwłaszcza gdy są wzmacniane przez czynniki terytorialne i gospodarcze, stwarzają poważne wyzwania dla demokratyzujących się państw i mogą być wykorzystywane przez antydemokratyczne elity [23]. Wpływ na to mają paternalistyczne doświadczenia sowieckie i autorytarny typ kultury politycznej, w którym resocjalizacja społeczeństw jest o wiele trudniejsza.

Budowanie państwa jest podstawowym aspektem udanej demokratyzacji. Zasadnicze pytanie leżące u podstaw udanej reformy państwa brzmi: jak zbudować instytucje państwowe, które nie będą na tyle silne, aby nadmiernie ingerować w życie obywateli z ich swobodami politycznymi i ekonomicznymi, ale wystarczająco silne, by skutecznie egzekwować prawo i zapobiegać przejęciu władzy przez różne grupy [24]. Aby rozwiązać ten problem, konieczne jest promowanie tworzenia wielopoziomowej konkurencji i odpowiedzialności politycznej, a także zaszczepianie wśród liderów przywiązania do wartości demokratycznych. Cały  proces powinien odbywać się za pośrednictwem wolnych mediów, co jest gwarancją kultury demokratycznej.

O’Donnell i Shmitter w sposób uzasadniony przekonują, że nawet jeśli zmiana ustroju w rzeczywistości się odbywa, to nie ma gwarancji, że w wyniku transformacji zostanie zbudowany ustrój demokratyczny [25]. W związku z tym na szczególną uwagę zasługuje analiza postsowieckich procesów politycznych autorstwa L. Hintza. Autor ten zauważa, że rewolucje wyborcze, które przetoczyły się przez byłe państwa komunistycznych Europy Wschodniej i przestrzeni postsowieckiej w latach dziewięćdziesiątych i na początku XXI w., początkowo wzbudziły wielki optymizm w aspekcie  demokratycznego potencjału regionu.

Zwolennicy promowania demokracji, zarówno ci ze świata polityki, jak również ze środowisk naukowych, uznawali tzw. „kolorowe rewolucje” za źródło inspiracji politycznej. Uważali także, że stanowią one okazję do badań, z których można czerpać umiejętności mogące mieć znaczenie dla dalszego wspierania demokracji [26]. Jednak ustroje, które powstały wskutek rewolucji wyborczych, sytuują się gdzieś pomiędzy demokracją a autorytaryzmem [27]. Należy uczciwie podkreślić, że w okresie porewolucyjnym, wśród krajów takich jak Ukraina, Gruzja i Mołdawia, które kontynuowały proces integracji europejskiej, odnotowano wzrost wskaźników demokratycznych.

Tablica 1.

Wskaźniki demokracji w państwach postsowieckich w 2016 roku[28]

*Państwa oceniane są w skali od 1 do 7, gdzie 1 oznacza najwyższy poziom i 7 – najniższy poziom rozwoju demokracji. Średnia poziom tych rankingów stanowi o Wskaźniku Demokracji w każdym z państw. Oceny z 2016 r. odzwierciedlają badania z okresu od 1 stycznia do 31 grudnia 2015 roku.

Analiza porównawcza międzynarodowych wskaźników demokracji w państwach postsowieckich pokazała, że najlepsze wyniki uzyskały te państwa, które wybrały integrację europejską (Estonia, Łotwa, Litwa, Gruzja, Mołdawia, Ukraina). Państwa, które zdecydowały się na integrację euroazjatycką (Rosja, Białoruś, Armenia, Kazachstan, Kirgistan) charakteryzują odpowiednio niższe wyniki niż te, które się na nią nie zdecydowały (Azerbejdżan, Tadżykistan, Turkmenistan i Uzbekistan).

Zachodni badacz, Pop-Eleches zwraca uwagę na wpływ historycznego dziedzictwa na demokratyzację w przestrzeni postkomunistycznej. W przeciwieństwie do wcześniejszych optymistycznych oczekiwań autor stwierdza, że demokracja nie stała się jedyną dostępną opcją dla państw postkomunistycznych, a prawidłowości, które leżą u podstaw demokratyzacji w dużej mierze ukształtowane zostały w przeszłości. Czynnik historyczny jest ważny nie tylko dlatego, że niektóre kraje posiadają doświadczenia demokratyczne, ale także ze względu na fakt, że drogi państw z odmiennym dziedzictwem kultury politycznej zaczęły się rozchodzić w trakcie postkomunistycznego okresu przejściowego. Innymi słowy, dziedzictwo historyczne i tradycje politycznej mają wielkie znaczenie dla zrozumienia specyfiki transformacji postkomunistycznej i drogi poszczególnych krajów  do zmian ustrojowych [29]. Najnowsze wskaźniki demokracji w krajach postsowieckich potwierdzają tę tezę. Dodajmy ponadto, że kierunek polityki integracyjnej także wpłynął na wskaźniki demokracji w krajach postsowieckich.

Obecnie najwyższy wskaźnik demokracji wśród państw bloku eurazjatyckiego charakteryzuje Armenię (wskaźnik demokracji – 5,36). Należy podkreślić, że w 2006 roku pod względem typu ustroju politycznego Armenia miała podobny wskaźnik początkowy (różnica +/- 0,25) co Gruzja, Ukraina i Mołdawia (Armenia – 5,75, Gruzja – 5,50, Ukraina – 5,75, Mołdawia – 6,00)[30]. Państwa, które w przeciwieństwie do Armenii, nie zmieniły kierunku swojej geopolityki (Ukraina, Gruzja, Mołdawia), z biegiem czasu znacznie poprawiły swoje wskaźniki (zob. Tabela 1). Armenia zdecydowała się jednak na integrację eurazjatycką. W porównaniu z pozostałymi członkami formującego się bloku euroazjatyckiego, demokratyczny potencjał Armenii może odegrać ważną rolę, stymulując bardziej przejrzystą politykę w ramach tego bloku. Inni członkowie Unii Euroazjatyckiej (Rosja, Kazachstan, Białoruś i Kirgistan) także nie odrzucili wartości demokratycznych, pomimo tego, że w rzeczywistości, ustroje polityczne w tych państwach zgodnie z międzynarodowymi ocenami, mają silnie autorytarny charakter [31].

Vinokurov i A. Libman, analizując koncepcję eurazjatyzmu zauważyli, że współczesne postsowieckie regionalne projekty integracyjne stoją w obliczu poważnych trudności dotyczących eurazjatyckich stosunków gospodarczych; i, chociaż świadomość wagi tego problemu rośnie, nadal jest ona niewystarczająca. W celu rozwiązania problemu, postsowieckie organizacje regionalne powinny zostać przebudowane w taki sposób, aby były kompatybilne z integracją zachodnioeuropejską oraz z szeregiem projektów regionalnych w Azji, jak również z rozwijającymi się regionalnymi i międzyregionalnymi interesami gospodarczymi [32]. Dodajmy, że bez uwzględnienia wskaźników poziomu demokracji i cech charakterystycznych kultury politycznej krajów postsowieckich z bloku eurazjatyckiego, powyższy problem nie może zostać skutecznie rozwiązany. Utrwalenie kultury uczestniczącej w krajach bloku eurazjatyckiego będzie ważnym czynnikiem wzmacniającym harmonijne relacje pomiędzy różnymi blokami państw. W tym przypadku nieodzowne staje się zadanie badania demokratycznego potencjału państw bloku eurazjatyckiego.

Mając na względzie poprawę wskaźników demokracji, kraje bloku eurazjatyckiego mogą brać za przykład doświadczenia Armenii. W żadnym wypadku nie można dopuścić do efektu odwrotnego, bo mogłoby to doprowadzić do demoralizacji bloku eurazjatyckiego i w ostateczności do jego destabilizacji. Wskaźnik demokracji w Armenii jest interesujący, także z tego względu, że w Unii Euroazjatyckiej Armenia, pod względem PKB (per capita – $ 3,602,39[33]) zajmuje przedostatnią pozycję, wyprzedzając tylko Kirgistan. W sytuacji takiego kryzysu gospodarczego i społecznego bardzo trudno jest utrzymywać tak wysoki wskaźnik demokracji. Oznacza to, że predyspozycje społeczeństwa ormiańskiego do demokracji mają kulturowe podstawy.

Porównując te dwa wskaźniki (wskaźnik demokracji i wskaźnik PKB) można z przekonaniem stwierdzić, że demokratyczny potencjał społeczeństwa ormiańskiego poza tym, że stanowi czynnik oddziałujący pozytywnie na wzmocnienie bloku eurazjatyckiego, może również stać się narzędziem pomocniczym, służącym do dalszego pogłębiania relacji z blokiem europejskim.

Nie przeceniając roli Armenii, należy zauważyć, że w przyszłości, ze względu na swoje dziedzictwo kulturowe, może ona podjąć się misji historycznego i cywilizacyjnego zbliżenia Wschodu z Zachodem, oddziałując pozytywnie na poczucie harmonii w stosunkach dwustronnych. Połączenie demokratycznego potencjału Armenii z  potencjałem gospodarczym i militarnym innych członków Unii Euroazjatyckiej, stwarza możliwość zrównoważenia relacji bloku eurazjatyckiego z blokiem zachodnim. Ważne jest jednak, aby w tym wszystkim uwzględnić cechy charakterystyczne kultury politycznej państw postsowieckich bloku eurazjatyckiego.

Niemniej jednak należy zauważyć, że Armenia jako członek Unii Euroazjatyckiej może pochwalić się najwyższym wskaźnikiem demokracji. Możliwe, że Armenia stanie się przykładem dla innych krajów bloku eurazjatyckiego, oczywiście pod warunkiem, że ich demokratyczne aspiracje nie okażą się fałszywe. Ze względu na to, iż większość z tych krajów społeczeństwa jest zróżnicowana społecznie, wedle mojej oceny demokratyzacja w krajach bloku eurazjatyckiego stanie się możliwa, jedynie dzięki zastosowaniu modelu konsocjonalnego, który opiera się na zasadzie rozsądnego podziału w zakresie zarządzania we wszystkich dziedzinach życia społecznego i politycznego. W tym przypadku konieczne jest wykorzystanie klasyfikacji A. Lijpharta [34], która zakłada, że w społeczeństwach heterogenicznych, charakteryzujących się koalicyjną kulturą polityczną elit, demokracja powinna mieć charakter konsensualny.

Wnioski

W oparciu o badania nad specyfiką kultury politycznej w procesach integracji i demokratyzacji państw postsowieckich można sformułować następujące wnioski:

Po rozpadzie ZSRR przestrzeń postsowiecka została podzielona na dwa konkurencyjne bloki integracyjne: europejski i eurazjatycki. Państwa, które wybrały integrację europejską i pozostają w strefie dalszych wpływów rosyjskich, osiągnęły swój cel, tj. zbudowały ustrój demokratyczny (Estonia, Łotwa, Litwa). Droga do eurointegracji krajów, które wybrały ten kierunek, ale znajdują się strefie bliskich wpływów Rosji (Gruzja, Ukraina, Mołdawia), jest trudniejsza, ale one także mogą pochwalić się pewnymi osiągnięciami na polu krzewienia demokracji. Oznacza to, że integracja europejska silnie przyczynia się do wzmocnienia wartości demokratycznych w przestrzeni postsowieckiej. Wynika to również z demokratycznych tradycji w poszczególnych państwach postkomunistycznych oraz z potencjału partycypacyjnego typu kultury politycznej w procesie eurointegracji.

Kraje postsowieckie, które zdecydowały się na integrację euroazjatycką, mają trudności z demokratyzacją. Ukształtowały się w nich głównie silne autorytarne ustroje, utrudniające proces konsolidacji demokratycznej (Rosja, Białoruś, Kazachstan, Kirgistan). W podobnej sytuacji znajdują się również państwa, które nie przystąpiły do żadnego z projektów integracyjnych (Azerbejdżan, Tadżykistan, Turkmenistan i Uzbekistan). Procesy te są także uwarunkowane występowaniem określonego typu kultury politycznej. W państwach tych mamy do czynienia zasadniczo z poddańczym typem kultury politycznej. Spośród krajów nienależących do bloku europejskiego pod względem poziomu demokracji wyróżnia się Armenia, której doświadczenie może pozytywnie wpłynąć na dalszy rozwój demokratyczny bloku eurazjatyckiego. Kultura polityczna w Armenii zawiera elementy kultury partycypacyjnej i autorytarnej. Jednak przy założeniu przestrzegania przez Armenię przyjętych zobowiązań, może ona wzmocnić kulturę demokratyczną, a jednocześnie stanowić przykład dla innych krajów bloku eurazjatyckiego.

Proces demokratyzacji krajów postsowieckich bloku eurazjatyckiego będzie bardziej efektywny, dzięki zastosowaniu modelu demokracji konsocjonalnej, oczywiście, jeśli demokratyczne aspiracje tych krajów nie okażą się fałszywe. A ponieważ większość z tych krajów charakteryzuje zróżnicowana struktura społeczeństwa (różnice religijne, kulturowe, językowe i inne), to, według mojej oceny, partycypacyjna kultura polityczna stanie się gwarancją ich demokratyzacji wskutek zastosowania modelu konsocjonalnego, opierającego się na zasadzie rozsądnego podziału w zakresie zarządzania we wszystkich dziedzinach życia społecznego i politycznego.

 Emil Orduchanian

Tłumaczył Andrzej Jekaterynczuk

[1] Zob. Хантингтон С. Третья волна. Демократизация в конце XX века, Пер. с англ. — М.: Российская политическая энциклопедия, (РОССПЭН), М., 2003. 368 s.; Погосян Г. Армянское общество в трансформации, Лусабац, Ереван, 2003, 460 s.,; Торосян Т. Постсоветская трансформация общественной системы, изд. Гитутюн, Ер., 2006, 423 s. (на армянском); Ашимбаев М. Политический транзит: от глобального к национальному измерению, „Elorda”, 2002, 302 s.
[2] Zob. Мельвиль А. О траекториях посткоммунистических трансформаций, Полис, 2004, 2, s. 65.
[3] Burkov V. Russia’s attitude toward integration associations in the post-Soviet space/ Life Science Journal 2014;11(11s), s. 229.
[4] Zob. Moga T. L., Alexeev D. Post-Soviet States Between Russia and the EU: Reviving Geopolitical Competition? A Dual Perspective/ Connections: The Quarterly Journal 13 (1), s. 41.
[5] Zob. Bobińska K. Challenges for Democracy in Post Communist EU Countries as a Consequence of Privatization of State Enterprises/ INTELLECTUAL ECONOMICS, 2009, No. 1(5), s. 12.
[6] Zob. tamże, s. 15.
[7] Zob. Haggard S. Kaufman R. The Political Economy of Democratic Transitions/ Comparative Politics, Vol. 29, No. 3, Transitions to Democracy: A Special Issue in Memory of Dankwart A. Rustow (Apr., 1997), s. 263.
[8] Zob. Vachudova М. Europe Undivided. смотри также: Heather Grabbe, The EU’s Transformative Power: Europeanization through Conditionality in Central and Eastern Europe (New York: Palgrave Macmillan, 2006).
[9] Libman A. Russian Federalism and Post-Soviet Integration: Divergence of Development Paths/ MPRA Paper No. 12944, posted 23. January 2009: URL: http://mpra.ub.uni-muenchen.de/12944/ (Дата обращения: 25.08.2016).
[10] Zob. Burkov V., Tenże, s. 231.
[11] Zob. Sakwa R., Webber M. The Commonwealth of Independent States: Stagnation and Survival. Europe-Asia Studies, 51 (3), 1999, s. 379.
[12] Zob. Nikitin А. Post-Soviet Military-Political Integration: The Collective Security Treaty Organization and its Relations with the EU and NATO/ China and Eurasia Forum Quarterly, Volume 5, No. 1 (2007), s. 35.
[13] Zob. Parkhalina T. NATO and Post-Soviet Space/Atlantic voices, Volume 3 – Issue 7, July 2013, s. 2.
[14] Zob. Tamże, s. 3.
[15] Zob. Nikitin А. Post-Soviet Military-Political Integration: The Collective Security Treaty Organization and its Relations with the EU and NATO/ China and Eurasia Forum Quarterly, Volume 5, No. 1 (2007), s. 36.
[16] Хантингтон С. Политический порядок в меняющихся обществах, Прогресс-Традиция, Москва, 2004, s. 27.
[17] Zob. Gel’man V. Post-Soviet Transitions and Democratization: Towards Theory-Building/ Democratization, Vol.10, No.2, Summer 2003, London, s. 87.
[18] Zob. Tamże, s. 89.
[19] Zob. Tamże, s. 91–92.
[20] Zob. Рукавишников В., Халман Л., Эстер П. Политические культуры и социальные изменения. Международные сравнения. – М.: СОВПАДЕНИЕ, 1998, 368 s.
[21] Zob. Trantidis A. Clientelism  and the Classification of Dominant Party Systems/ Democratization, vol. 22, no 1, London, 2015, s. 113.
[22] Ekiert G., Kubik J., Vachudova M. Democracy in the Post-Communist World: An Unending Quest?/ East European Politics and Societies, Vol. 21, No. 1, s. 7.
[23] Zob. Tamże, s. 14.
[24] Zob. Tamże, s. 15.
[25] Zob. O’Donnell G., Schmitter Ph. Transitions from Authoritarian Rule: Tentative Conclusions about Uncertain Democracies (Baltimore, MD: The Johns Hopkins University Press, 1986), s. 65.
[26] Zob. Bunce V., Wolchik Sh. Favorable Conditions and Electoral Revolutions/ Journal of Democracy, Vol. 17, No. 4, 2006, s. 5.
[27]Zob. Hintz L. Explaining Democratic Failure in the Post-Soviet Space: URL: http://www.thewashingtonreview.org/articles/explaining-democratic-failure-in-the-post-soviet-space.html (Data dostępu: 30.09.2016).
[28] Zob. «Nations in Transit 2016».URL: https://freedomhouse.org/report/nations-transit-2016/nit-2016-table-country-scores (Дата обращения: 24.09.2016).
[29] Zob. Pop-Eleches G. Historical Legacies and Post-Communist Regime Change/ The Journal of Politics, Vol. 69, No. 4, November 2007, p. 908.
[30] Zob. «Map of Regime Classification» (Freedom House), URL: https://www.freedomhouse.org/sites/default/files/Map%20of%20Regime%20Classifications.pdf (Дата обращения: 01.10.2016).
[31] Zob. Tamże.
[32] Zob. Vinokurov E, Libman A. Eurasia and Eurasian Integration: Beyond the Post-Soviet Borders/ EDB Eurasian Integration Yearbook 2012, s. 80.
[33] IMF 2016 GDP rates for Post-Soviet countries: URL: https://knoema.com/sijweyg/gdp-per-capita-ranking-2016-data-and-charts (Дата обращения: 21.09.2016).
[34] Zob. Лейпхарт А. Многосоставные общества и демократические режимы/ Полис. Политические исследования. 1992. № 1. s. 217.

Emil Ordukhanyan – doktor nauk politycznych,  założyciel Ormiańskiej Sieci Nauk Politycznych (www.armpolsci.com). Profesor Wydziału Nauk Politycznych w Instytucie Filozofii, Socjologii i Prawa Narodowej Akademii Nauk w Armenii. Wykładowca w Katedrze UNESCO z zakresu praw człowieka, demokracji i studiów europejskich w Erywańskim Uniwersytecie Języków i Nauk Społecznych, w Katedrze Teorii i Historii Nauk Politycznych w Państwowym Uniwersytecie w Yerevan, w Katedrze Nauk Politycznych w Międzynarodowym Centrum Naukowo-Edukacyjnym Narodowa Akademia Nauki Armenii.
Członek Stowarzyszenia Nauk Politycznych Midwest (USA), Międzynarodowego Stowarzyszenia Nauk Politycznych (Kanada).