Przezwyciężyć historię. Podyskutujmy o koncepcji programowej Muzeum Ukraińskiego

Publikujemy propozycję powołania Muzeum Ukraińców w Polsce. Jakkolwiek postulat może nie być wolny od tradycyjnego kategoryzowania reprezentacji treści historycznych w formalnym ujęciu przestrzeni wystawienniczej czy idealistyczny w samych założeniach, sygnalizuje problem społeczny oraz ma szansę otworzyć publiczną dyskusję nad potrzebą powołania tego rodzaju miejsca.

Mariusz Sawa

Bez względu na wydarzenia historyczne oba narody – ukraiński i polski – od zawsze są na siebie skazane. Od kilku lat zastanawiam się w jaki sposób można zinterpretować i opowiedzieć to historyczne wspólne dziedzictwo? Być może jednym ze sposobów byłoby powołanie do istnienia muzeum.

Tam, gdzie ukraińscy emigranci trafili wiele lat temu, placówki muzealne ukazujące ich historię i kulturę działają po dzień dzisiejszy. Dość wspomnieć przykładowo Ukrainian National Museum w Chicago, czy Ukrainian Museum w Nowym Jorku. W Polsce są to instytucje opowiadające o ludności autochtonicznej, m.in. Muzeum Kultury Bojków w Myczkowie, czy Muzeum Kultury Łemkowskiej w Zyndranowej. Trudna historia Ukraińców w okresie II wojny światowej znalazła również swoje miejsce na wystawie stałej Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku oraz w niektórych muzeach regionalnych. Brak jest jednak w naszym kraju muzeum, które byłoby poświęcone Ukraińcom jako narodowi, obywatelom polskim, ich przeszłości i kulturze. Inne mniejszości, dużo mniej liczne i znaczne takie placówki posiadają, np. Muzeum Kultury Romów w Warszawie zorientowane głównie na kolekcjonerstwo, czy Centrum Dokumentacyjno-Wystawiennicze Niemców w Polsce w Opolu skupione na opowieści o Niemcach, którzy pozostali w Polsce po 1945 roku.

Zakres chronologiczny i tematyczny

Na chwilę obecną trudno określić, jak daleko powinniśmy się cofnąć w zaprezentowaniu przeszłości Ukraińców powiązanych z Polską, czy ograniczyć się tylko do XX wieku, czy pójść jeszcze dalej. Bo to, że należałoby opowiedzieć o Ukraińcach w granicach II Rzeczpospolitej, a nie, dajmy na to, w granicach Polski powojennej, nie ulega raczej wątpliwości. Chodziłoby na pewno o wyeksponowanie losów Ukraińców w Polsce, z pokazaniem także tych żyjących poza jej granicami, np. w Związku Radzieckim, czy na Węgrzech (hasłowo), ale na pewno nie perspektywy władzy („Ukraińcy jako kłopotliwa mniejszość”) i na pewno nie ukrainocentrycznie („Ukraińcy nie jako ofiary, ale Ukraińcy wśród ofiar”) – muzeum to nie powinno być narodową świątynią Ukraińców. Można pokusić się też o porównawcze przedstawienie niektórych zagadnień: ukraińska i polska walka o niepodległość w II dekadzie XX w., ukraińskie podziemie nacjonalistyczne na tle innych tego typu ruchów w Europie Środkowo-Wschodniej i w krajach nadbałtyckich. Z racji lokalizacji placówki (np. Warszawa) można pokazać udział Ukraińców w życiu politycznych II Rzeczpospolitej. I z tej też racji należy wziąć pod uwagę polską wrażliwość. W muzeum tym będzie obecny Stepan Bandera jako postać historyczna: jednocześnie jako obywatel polski i ukraiński nacjonalista, zaś na pewno nie w roli ikony popkultury w postaci etykiety na puszce z kawą w przy muzealnym sklepiku z pamiątkami.
Uważam, że Muzeum Ukraińskie powinni także tworzyć sami Ukraińcy, jako reprezentanci autochtonicznej ludności Polski. Nie może być to Muzeum Ukraińskie bez Ukraińców.

Lokalizacja

Jeśli chodzi o lokalizację Muzeum Ukraińskiego, to można rozpatrywać dwa warianty. Pierwszy, korzystniejszy z komercyjnego punktu widzenia, czyli np. jedno z dużych miast najczęściej odwiedzanych przez turystów (Warszawa) i drugi wiążący jego lokalizację z jakąś przestrzenią pamięci (np. Chełm – siedziba króla Daniela Halickiego, Lublin – miejsce zawarcia Unii Lubelskiej w 1569 r.). Może to być zarówno budynek historyczny, zaadaptowany na potrzeby instytucji kultury, jak np. cerkwie w Narolu czy Cieszanowie, ale też – co jest korzystniejsze z uwagi na większą przestrzeń i możliwości adaptacyjne dla potrzeb wystawienniczych – budynek zupełnie nowy, ale w pobliżu miejsca pamięci (np. Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku nieopodal i w dworku „Milusin”). W moim przekonaniu pierwszy wariant jest najbardziej właściwy. Odwiedzający muzeum powinien doświadczyć ukraińskości tam, gdzie jest mu najbliżej i gdzie jest jej w rzeczywistej przestrzeni niewiele. Bez konieczności wyjazdu na Chełmszczyznę powinien mieć możliwość przejścia się po wiejskim cmentarzu pośród replik kamiennych zrujnowanych nagrobków, dotknięcia łemkowskiego haftu, poczucia woni cerkiewnego kadzidła, skosztowania huculskiej kuchni, czy nie wyjeżdżając do Lwowa usłyszenia śpiewu greckokatolickich duchownych rozchodzący się między bizantyjskimi freskami w cerkwi.

Marketing

Bez wątpienia Muzeum Ukraińskie, jego idea, kształt, misja będą wywoływać emocje. Przedstawienie wzajemnych relacji trudnej polsko-ukraińskiej historii, szczególnie dotyczącej XX wieku, będzie dużym wyzwaniem dla obu stron. Wyzwanie, podkreślmy, które będzie szansą na kontynuację dialogu, ale nie pozbawioną wielu zagrożeń. Dlatego też planowane muzeum powinno być nowoczesne również pod względem zarządzania. Placówka będzie gromadzić zbiory, chronić i je opracowywać, ale także je upowszechniać, tj. poprzez nie edukować. Nie ulega wątpliwości, że muzeum powinno posiadać więc atrakcyjny program, być otwarte na otoczenie, uwzględniać potrzeby odbiorcy. Stąd też konieczne jest opracowanie strategii marketingowej, muzeum powinno mieć dobrego menedżera. Stworzenie muzeum powinno zostać poprzedzone szczegółowym, profesjonalnym zbadaniem opinii audytorium (grupy wiekowe, społeczne). Po to by zrealizować jasno określony cel i zminimalizować przeszkody. Tych nie będzie, z uwagi na uhistorycznione, stereotypowe, negatywne, spojrzenie na społeczność ukraińską w Polsce, brakowało. Dlatego też w pierwszej kolejności należałoby stworzyć zespół polskich i ukraińskich specjalistów (historyków, socjologów, muzealników, architektów, marketingowców), którzy w ramach projektu np. MKDNiS opracowaliby szczegółową koncepcję programową.

Edukacja

Nie mam wątpliwości, że Muzeum Ukraińskie będzie placówką gabloty i ekranu, czyli instytucją mającą swój budynek (funkcjonujące nie tylko w przestrzeni wirtualnej), w którym będą znajdowały się eksponaty i gdzie będą opowiadane (będzie to więc muzeum narracyjne).
Tak zaplanowane muzeum mogłoby podjąć wyzwanie edukacji społecznej w każdej grupie wiekowej. Zwiedzanie musi być przyjemne, wokół każdego eksponatu (oryginalnego lub nie) musi zostać stworzona opowieść. Edukacja muzealna nie powinna być zamknięta w przestrzeni muzeum, ale dzięki digitalizacji być obecna również w przestrzeni wirtualnej. Powinna także odpowiadać na aktualne zapotrzebowanie, tj. rzetelnie podejmować palące problemy. Muzeum Ukraińskie jako instytucja usługowa i muzeum krytyczne powinna zabierać głos w bieżących tematach wywołujących kontrowersje, jak chociażby stosunek do ukraińskich miejsc pamięci na terenie Polski. Instytucja kultury tego typu powinna być miejscem spotkań i dyskusji, w tym także artystycznych, gdzie odbywają się panele dyskusyjne, konferencje, koncerty, spotkania z artystami. Zaplecze biblioteczne byłoby zachętą do własnych dociekań i pomocą dla naukowców.

Nie tylko historia

Jak wskazują najnowsze ustalania badaczy związanych z Instytutem Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk społeczeństwo ukraińskie jest dużo słabiej „zanurzone w historii” od polskiego. Stosunki polsko-ukraińskie nie są dla niego pierwszoplanowe. Historyczne relacje z Rosją wysuwają się na czoło. Wynika to z innej kultury historycznej Ukraińców. Po tamtej stronie Bugu jest większe przekonanie o udziale sił zewnętrznych w historii kraju i narodu, co skutkuje dużo słabszym poczuciem historycznej odpowiedzialności za czyny przodków. W Polsce, gdzie na relacje polsko-ukraińskie patrzy się przede wszystkim przez pryzmat problemów z przeszłości, nie możemy pozwolić sobie na stworzenie placówki, która będzie unikała trudnych tematów historycznych. Nie można zatem ograniczyć się do muzeum etnograficznego, które atrakcyjne w formie, pomijało będzie kwestie drażliwe (burzenie cerkwi, UPA wobec Polaków, zbrodnie polskiego podziemia na Ukraińcach). Historia będzie punktem wyjścia, ale nie celem jedynym. Nie chodzi o powołanie „Muzeum Historii Ukraińców w Polsce”, czy „Muzeum Historii Polskich Ukraińców”, ale o powołanie Muzeum Ukraińskiego, gdzie historia będzie obecna, pokazywana w całej swojej złożoności na bazie dotychczasowych ustaleń historiografii, w sposób rzecz jasna przystępny dla ludzi spoza świata naukowego, ale nie będzie jedynym punktem patrzenia na społeczność ukraińską w Polsce. Odejście od koncepcji muzeum historycznego ma ułatwić uwolnienie się od balansowania na granicy dyskursu pamięci i polityki historycznej (optymistycznie założywszy, że jest to w ogóle do uniknięcia). Zdystansowanie się od patrzenia na przeszłość przez narodowe okulary mogłoby ułatwić dostrzeżenie szerszych problemów społecznych i kulturowych. Muzeum Ukraińskie byłoby też próbą przezwyciężenia historii, rozumianej jako jeden ze sposobów podejścia do przeszłości. Wyjście poza historię pozwoli na zdystansowanie się od typowo „wojennych” problemów, Ukraińcy – bohaterowie, prześladowani, czy oprawcy?, Ukraińcy w Polsce – tolerowani, czy zwalczana wroga mniejszość (V kolumna)? Pytanie o status moralny Ukraińców pokazany w muzeum oczywiście się pojawi, ale nie będzie ono jedyną kwestią. Nie wyobrażam sobie więc, by nie pokazać Ukraińców w Polsce bez sięgnięcia do kultury ludowej, sztuki sakralnej, życia religijnego, czy też języka. Osoba odwiedzająca muzeum powinna mieć możliwość zetknięcia się nie tylko z trudną historią relacji polsko-ukraińskich w latach 40. XX wieku, w tym poznania autentycznie ważnych dla polskich Ukraińców problemów XX stulecia (np. relacje do ZSRR, Wielki Głód), w tym stosunków międzykonfesyjnych (rozróżnienie na prawosławie i grekokatolicyzm wciąż nie jest dla przypadkowego odbiorcy zrozumiałe, czy nawet zauważalne), kontaktu ze sztuką Jerzego Nowosielskiego (muzeum jako miejsce komunikacji artystycznej), śpiewem ludowym i cerkiewnym, czy bogactwem ukraińskich dialektów w państwie polskim. Rozszerzenie zakresu tematycznego (również o problemy społeczne, etyczne) stwarza szerokie pole do działań w zakresie edukacji muzealnej dla kreatywnych muzealników.

Zarządzanie

Kwestiami szczegółowymi, nad którymi musiałoby pochylić się grono specjalistów, jest plan wystawy stałej i koncepcji wystaw czasowych, wytypowanie instytucji partnerskich, opracowanie planu działalności naukowej, koncepcji strukturalnej (rada, dyrekcja, działy programowe), przygotowanie oferty edukacyjnej (na ile partycypacyjne, na ile otwarte – działające poza murami), ustalenie źródeł finansowania i wreszcie pozyskanie ekspozycji startowej (zakupy, darowizny, wytworzenie).

Proponowana bibliografia

(referat XX PZHP), http://xxpzhp.umcs.lublin.pl/Referaty/Anna%20Zi%C4%99bi%C5%84ska-Witek,%20JAK%20OPOWIADA%C4%86%20HISTORI%C4%98%20W%20MUZEACH.pdf (dostęp 6.03.2021.).
Banaś A., Chodacz W., Janus A., Laboratorium muzeum. Tożsamość, Warszawa 2018, http://laboratoriummuzeum.pl/wp-content/uploads/2018/03/muzeum_publikacja_all-1.pdf (dostęp 7.03.2021.).
Budowniczowie Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku, http://www.nbi.com.pl/assets/NBI-pdf/2017/2_71_2017/pdf/6_Budowniczowie_Muzeum_II_Wojny_Swiatowej.pdf (dostęp 6.03.2021.).
Cyrek B., Podłoże recepcji muzeum – aspekt emotywny, „Zeszyty naukowe Towarzystwa Doktorantów UJ. Nauki humanistyczne”, nr 20 (1/2018), https://ruj.uj.edu.pl/xmlui/handle/item/56115 (dostęp 7.03.2021.).
Folga-Januszewska D., Muzeum: definicja i pojęcie. Czym jest muzeum dzisiaj?, „Muzealnictwo”, https://muzealnictworocznik.com/api/files/view/20223.pdf (dostęp 6.03.2021.).
Gaweł Ł., Muzeum w przestrzeni publicznej. Przyczynek do praktyki zarządzania instytucjami kultury, „Zarządzanie publiczne”, 3(15)/2011, https://www.ejournals.eu/sj/index.php/ZP/article/view/1513 (dostęp 6.03.2021.).
Jagodzińska K., Muzea poza murami w kontekście koncepcji trzeciego miejsca, „Muzealnictwo”, 2018 (59), https://core.ac.uk/download/pdf/161798468.pdf (dostęp 7.03.2021.).
Grabowski M., Artefakty, symulakry, rekonstrukcje. Nowoczesne ekspozycje historyczne w zabytkowych wnętrzach https://www.academia.edu/38002817/Artefakty_symulakry_rekonstrukcje_Nowoczesne_ekspozycje_historyczne_w_zabytkowych_wn%C4%99trzach_Muzea_w_kulturze_wsp%C3%B3%C5%82czesnej_Lublin_2015 (dostęp 7.03.2021.).
Hajduk J., Piekarska-Duraj Ł., Idziak P., Wacięga S., Lokalne muzeum w globalnym świecie. Poradnik praktyczny, http://e-sklep.mik.krakow.pl/pdf-lokalne-muzeum-w-globalnym-swiecie-poradnik-praktyczny/ (dostęp 7.03.2021.).
Jagodzińska K., Granice partycypacji w muzeum?, „Muzealnictwo”, 2016 (57), http://cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.ceon.element-3ca33b95-f2f2-357c-85af-9536abab33a0 (dostęp 7.03.2021.).
Jaraczewski K., Kacprzak R., Idea i program Muzeum Józefa Piłsudskiego. Szczegółowa prezentacja koncepcji, Sulejówek 2014, https://www.e-bip.org.pl/upload/612.25643.pdf, (dostęp 6.03.2021.).
Kamińska A., (Re)konstrukcje muzeum w kulturze współczesnej. Studium socjopedagogiczne, Poznań 2015, [rozprawa doktorska], https://repozytorium.amu.edu.pl/bitstream/10593/12882/1/Kami%C5%84ska%20Aneta%20-%20%28Re%29konstrukcje%20muzeum…-%20doktorat.pdf (dostęp 7.03.2021.).
Klaś J. Muzea historyczne. Pomiędzy pamięcią zbiorową a polityką pamięci historycznej, „Zarządzanie w kulturze”, 2013, 14, z. 3, http://www.ejournals.eu/sj/index.php/ZwK/article/view/3671 (dostęp 7.03.2021.).
Laboratorium muzeum. Społeczność, red. A. Banaś, A. Januś, Warszawa 2015, http://laboratoriummuzeum.pl/wp-content/uploads/2016/02/Laboratorium-muzeum-spolecznosc.pdf (dostęp 7.03.2021.).
Kultury historyczne Polski i Ukrainy. O źródłach nieporozumienia między sąsiadami, red. T. Stryjek, V. Sklokin, Warszawa 2021.
Markowska B., Herosi czy ofiary? Kapitał moralny Polaków w narracji muzeum ii wojny światowej w Gdańsku, „Kultura i Społeczeństwo”, 2019, nr 2, http://czasopisma.isppan.waw.pl/index.php/kis/article/view/93 (dostęp 6.03.2021.).
Misiak J., Muzeum jako organizacja usługowa, https://www.researchgate.net/publication/310447805_Muzeum_jako_organizacja_uslugowa (dostęp 7.03.2021.).
Misiło E., Wirtualne Muzeum Historii Ukraińców w Polsce, https://emisilo.pl/2018/10/wirtualne-muzeum-historii-ukraincow-w-polsce/ (dostęp 7.03.2021.).
Muzeum a pamięć – forma, produkcja, miejsce, red. T. F. de Rosset, E. Bednarz Doiczmanowa, A. Tołysz, Warszawa 2018, https://www.nimoz.pl/files/publications/57/Muzeum%20a%20pamiec%20internet.pdf (dostęp 7.03.2021.).
Pater R., Edukacja muzealna – wychowanie do aktywnego uczestnictwa w kulturze, „Parezja”. 1/2017 (7), http://www.parezja.uwb.edu.pl/wp-content/uploads/2017/07/05-Pater.pdf (dostęp 6.03.2021.).
Piotrowski P., Muzeum krytyczne, Poznań 2010.
Skutnik J., Muzeum sztuki jako miejsce mediacji kulturalnej i artystycznej, https://www.nck.pl/upload/archiwum_kw_files/artykuly/12._jolanta_skutnik_-_muzeum_sztuki_jako_miejsce_mediacji_kulturalnej.pdf (dostęp 6.03.2021.).
Smołucha D., Muzeum w XXI wieku. Między rzeczywistością a wirtualnym światem, „Perspektywy kultury”, nr 14 (1/2016), https://www.researchgate.net/publication/314446294_D_Smolucha_Muzeum_w_XXI_wieku_Miedzy_rzeczywistoscia_a_wirtualnym_swiatem (dostęp 7.03.2021.).
Wilińska A., Współczesne muzea narracyjne. Analiza przestrzeni muzealnej na przykładzie Muzeum Powstania Warszawskiego i Muzeum Fryderyka Chopina, Warszawa 2014 [praca mgr], https://depot.ceon.pl/handle/123456789/9276 (dostęp 6.03.2021.).
Wnuk R., Wojna o wojnę. Spór o wystawę główną Muzeum II Wojny Światowej, „Res Historica” nr 46, 2018, https://journals.umcs.pl/rh/article/view/6515 (dostęp 7.03.2021.).
Zduńczyk E., Człowiek w muzeum, czyli rzecz o edukacji, wychowaniu i rozrywce, „Fides et Ratio”, 1(21)2015, https://docplayer.pl/4205432-Czlowiek-w-muzeum-czyli-rzecz-o-edukacji-wychowaniu-i-rozrywce.html (dostęp 6.03.2021.).
Ziębińska-Witek A., Wystawianie przeszłości, czyli historia w nowych muzeach, „Pamięć i Sprawiedliwość” 2 (22) 2013, http://cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.desklight-cd0aa667-2955-4403-9e09-348cab24c3ca (dostęp 6.03.2021.).

Kwerendę zrealizowano w ramach stypendium Polsko-Ukraińsko-Kanadyjskiej Fundacji Stypendialnej KALYNA.

dr Mariusz Sawa

Mariusz Sawa – dr historii, zajmuje się problematyką stosunków polsko-ukraińskich, kierownik projektu Ukraińskiego Towarzystwa Historycznego „Żywi w naszej pamięci – ukraińska wirtualna nekropolia w Polsce”; w ramach stypendium Polsko-Ukraińsko-Kanadyjskiej Fundacji Stypendialnej KALYNA pracuje nad książką poświęconą zbrodni popełnionej przez Armię Krajową i Bataliony Chłopskie w dniach 9-10 marca 1944 r.; w ostatnim czasie opublikował (tłumaczenie i redakcja naukowa): I. Sywak, Śladem UPA Kronika sotni Ukraińskiej Powstańczej Armii , „Wowky” (24 sierpnia 1944–11 lipca 1945), Wydawnictwo Libra, Rzeszów 2021.

Kultura Enter
2021/02 nr 100