Europejska polityka kulturalna wobec Partnerstwa Wschodniego (perspektywa z kilku ostatnich lat)
Agata Will

Europejskość w kontekście tożsamości to zespół różnorakiego dziedzictwa kulturowego, historycznego określającego charakter naszego kontynentu. To swoista jedność w różnorodności, której celem jest realizowanie podobnych wartości w oparciu o demokrację, współistnienie i współpracę mimo różnic narodowych, religijnych i gospodarczych[1]. Obecna idea zjednoczenia jest wymuszona globalizacją. Państwa jednoczą się w obronie interesów ekonomicznych i kulturowych i mimo konfliktów między sobą poszukują skutecznych rozwiązań, znoszą bariery graniczne, dążą do ujednolicenia prawa i waluty, ułatwienia przepływu informacji zachowując jednocześnie suwerenność. Z drugiej strony silna Europa Zachodnia zaczyna narzucać swoje rozwiązania słabszym ekonomicznie krajom członkowskim, wymusza podporządkowania, grożąc sankcjami.

Przemiany społeczne i polityczne na szczeblu międzynarodowym, inspirowane ideą zjednoczenia, mają silny, zauważalny wpływ na współpracę kulturalną w Europie. Niektóre z tych trendów prowadzą do zmian zakresu polityki kulturalnej poszczególnych krajów, formy oficjalnych programów i sposobu działania instytucji kulturalnych. Zmniejszyła się waga przykładana niegdyś, zwłaszcza w Europie, do programów dwustronnych. Obserwuje się odejście od finansowanej w sposób tradycyjny jedno- lub dwustronnej wymiany artystów lub projektów artystycznych. Środki publiczne przeznaczane są w coraz większym stopniu na wydarzenia międzynarodowe, długotrwałą współpracę kulturalną, projekty łączące różne dyscypliny artystyczne oraz działania wpisujące się w obchody lat tematycznych i rocznice. Większość tych wydarzeń ma profil polityczny lub jest powiązanych z „turystyką kulturalną”. Wpływ na zawartość projektów współpracy kulturalnej ma również poszerzenie definicji kultury.

Rosnącą rolę w europejskiej współpracy kulturalnej odgrywają organizacje pozarządowe, sieci, fundacje lub partnerstwa (pomiędzy lub z organami lokalnymi i regionalnymi). Autorzy przygotowanego na zlecenie Komisji Europejskiej raportu z badań nad europejską współpracą kulturalną zaznaczyli, że zakres i treść współdziałania wyznaczane są obecnie przez „wielostronny przepływ projektów i inicjatyw realizowanych przez artystów indywidualnych, organizacje non-profit, lokalne muzea, teatry i grupy artystyczne, agencje artystyczne, samorządy lokalne i regionalne, jak również przez rządy państw oraz instytucje kulturalne bezpośrednio im podlegające”, podkreślając tym samym wzrastające znaczenie międzynarodowych organizacji kulturalnych należących do trzeciego sektora [2]. Do głównych zadań tych organizacji należy wspieranie innych podmiotów zmagających się z niedoborem zasobów, problemami z mobilnością, brakiem dostępu do informacji, barierami językowymi, mentalnymi i stereotypami. W tym kontekście zajmują się one gromadzeniem i rozpowszechnianiem informacji o szansach współpracy kulturalnej, identyfikacją potencjalnych partnerów, organizowaniem warsztatów szkoleniowych, sprawozdawczością z udanych projektów współpracy oraz wspieraniem wspólnie organizowanych festiwali i wystaw.

Programy Unii Europejskiej takie jak Kreatywna Europa, Partnerstwo Wschodnie (PW) czy Partnerstwo Śródziemnomorskie są ważnym źródłem pomocy dla organizacji gotowych na podjęcie działań w ramach rozszerzonej europejskiej przestrzeni kulturalnej. Zidentyfikowane problemy w tym obszarze związane są raczej z możliwością utrzymania partnerstw. Ważną kwestią jest brak realnego zainteresowania podejmowaniem wyzwań ponadnarodowych za pomocą współpracy lub w sposób interaktywny. Niektóre podmioty nie są przygotowane do pokonywania barier językowych lub zarządzania zaawansowanymi projektami. Współpraca z partnerami zagranicznymi jest często „wymuszona” i prowadzona głównie w celu pozyskania zasobów unijnych, których nie można uzyskać od organów krajowych.
Problemem są również różnice w dostępie do środków i możliwości ponadnarodowej współpracy kulturalnej, pomiędzy Zachodnią i Wschodnią Europą, strategie, zasoby i rozwiązania prawne dotyczące współpracy kulturalnej znajdują się ciągle w fazie rozwoju. W krajach Europy Środkowo-Wschodniej trwają dyskusje na temat „zaniedbywanego” etycznego wymiaru współpracy kulturalnej i niebezpieczeństw związanych z przyjęciem jej „czysto zachodniego” modelu.

Europejskie sieci współpracy: co to jest, dlaczego powstają i czym się różnią

Europejskie sieci kulturalne dysponują niewyczerpanymi zasobami kreatywności, informacji i praktyki zawodowej oraz narzędziami aktywnej współpracy z samorządami czy tworzenia polityk kulturalnych. Obecnie istnieje ponad czterdzieści zidentyfikowanych i aktywnych międzynarodowych sieci kulturalnych, zrzeszających tysiące organizacji i indywidualnych partnerów, których praca ma wpływ na życie milionów ludzi w całej Europie.

Sieci europejskie w istotny sposób przyczyniają się do współpracy międzynarodowej w różnych dziedzinach sztuki i sektorze dziedzictwa kulturowego. Reprezentują elastyczny i dynamiczny sposób działania, zrzeszając specjalistów z całej Europy. Sieci wyrosły z potrzeby nawiązania międzynarodowych kontaktów, wymiany informacji, doświadczeń i pomysłów, pozyskiwania nowych partnerów do projektów współpracy, poszukiwania ścieżek rozwoju zawodowego i metod wpływania na politykę kulturalną. Są one powszechnie doceniane przez instytucje europejskie, rządy krajowe i regionalne za zdolność do efektywnej pracy ponad granicami, dostarczanie nowych rozwiązań i modeli współpracy[3].

Sieć (z ang. network) możemy zdefiniować jako grupę ludzi, których łączą wspólne zainteresowana, działania i cele. Bardzo często sieci kulturalne powstają spontanicznie, podczas międzynarodowych festiwali, konferencji czy forów skupiających organizacje reprezentujące daną dziedzinę sztuki lub promujących określone działania. Sieć TEH (Trans Europe Halles) powstała, by ocalić budynki postindustrialne zagrożone likwidacją, sieć Clubture zrzesza niezależne organizacje kulturalne na terenie Chorwacji, walczące o lepsze warunki dla organizacji pozarządowych, niezależnych artystów i aktywistów społecznych; celem Nomad Dance Academy jest promowanie tańca współczesnego na terenie Bałkanów, zapewnienie profesjonalnej edukacji tancerzom i choreografom, Circostrada – powstała z myślą o rozwoju nowego cyrku i sztuki ulicznej w Europie, natomiast European Network of Cultural Administration Training Centres (ENCATC) – Europejska Sieć Centrów Zarządzania Kulturą – skupia ośrodki specjalizujące się w profesjonalnej edukacji menadżerów kultury.

Wyjątek stanowi np. Eurośródziemnomorska Fundacja Dialogu Kultur im. A. Lindh czy Forum Społeczeństwa Obywatelskiego Partnerstwa Wschodniego, które powstały w strukturach Unii Europejskiej w ramach polityki sąsiedztwa i są inicjatywami międzyrządowymi. Każde Ministerstwo Kultury czy Ministerstwo Spraw Zagranicznych krajów członkowskich odpowiadające za organizację takiej sieci zleca jej nadzorowanie właściwym instytucjom. Działalność Eurośródziemnomorskiej Fundacji Dialogu Kultur im. A. Lindh opiera się na działalności sieci narodowych. W Polsce kieruje nią Międzynarodowe Centrum Kultury z siedzibą w Krakowie.
W Polsce dotychczas zarejestrowano dwie sieci: River Cities, skupiającą organizacje działające w miastach nadrzecznych, które stały się miejscem działań kulturalnych i społecznych, oraz Europejska Sieć Festiwalów Szekspirowskich z siedzibą w Gdańsku, zainicjowana przez Fundację Theatrum Gedanense[4].

Sieci przyjmują formę międzynarodowych stowarzyszeń, z siedzibą w kraju jednego z członków założycieli. Jak każde stowarzyszenia posiadają statut, określający strukturę, zasady członkostwa, cele i model działania. Organem zarządzającym jest najczęściej komitety wykonawczy (executive commitee) czy rada nadzorcza (board) na czele z prezydentem, składająca się z przedstawicieli instytucji członkowskich, podejmujących decyzje dotyczące działalności i rozwoju sieci oraz ustalających kryteria przyjmowania nowych członków. Zarząd wybierany jest na okres od dwóch do czterech lat przez członków sieci podczas Walnych Zgromadzeń (General Assembly).
Członkowie sieci spotykają się na walnych zgromadzeniach raz lub dwa razy do roku, w siedzibie jednej z organizacji członkowskich. Spotkania te mają zazwyczaj charakter otwarty, tzn. mogą w nim uczestniczyć osoby spoza sieci, po uprzednim zgłoszeniu swojego udziału, jednak część wydarzeń zarezerwowana jest jedynie dla członków sieci. Podczas takich spotkań omawia się działalność sieci w ostatnim okresie, zmiany i plany na przyszłość, zatwierdza się budżet, powołuje się nowych członków zarządu i przyjmuje nowych członków sieci. Stwarzają one również możliwość wymiany doświadczeń, pozyskania nowych partnerów do projektu, włączenia się w już istniejące projekty sieci czy uczestniczenia w warsztatach przygotowanych przez ekspertów sieci.

Każda sieć tworzy swój system kategoryzacji i własne kryteria dobierania członków i zasad funkcjonowania w sieci. Aby stać się członkiem sieci Trans Europe Halles trzeba być zarejestrowaną organizacją kulturalną non-profit, która prowadzi działalność multidyscyplinarną ze szczególnym uwzględnieniem sztuk współczesnych, a ponadto ma siedzibę w budynku powszechnego użytku, dawniej wykorzystywanym do celów prywatnych lub przemysłowych; dużą rolę odgrywa również wysokiej jakości program, znaczenie w regionie, oraz szeroka działalność kulturalna z zachowaniem równości szans. Sieć wyróżnia członków pełnych i zaprzyjaźnionych w zależności od stopnia spełniania kryteriów. Członkowie opłacają składki w wysokości od 100 do 400 euro rocznie. Wysokość składki zależy od rocznego budżetu organizacji.

Sieć Clubture ma bardzo elastyczny model współpracy: nie prowadzi rejestru członków, bazując na zaufaniu, zaangażowaniu organizacji zrzeszonych oraz ich szerokiej aktywności kulturalnej i społecznej, produkcji działań kulturalnych w kraju i regionie oraz na umiejętności współpracy z kilkoma organizacjami w realizacji wspólnych celów – przede wszystkim projektów współpracy finansowanych przez sieć w drodze konkursu.

Jedną z największych istniejących sieci jest EUROCITIES, skupiająca duże miasta europejskie, a jej członkami są Urzędy Miast, współpracujące w ramach grup roboczych zajmującymi się różnymi zagadnieniami znaczącymi dla rozwoju miasta, jak klimat, przestrzeń publiczna, współpraca międzynarodowa, zarządzanie, system obsługi mieszkańców.
Powstają również sieci skupiające ekspertów, jak prestiżowa Europejska Sieć Ekspertów Kultury, do której należą czołowi badacze i praktycy kultury lub ORACLE, grupującą menadżerów kultury, absolwenci programu szkoleniowego Europejski Dyplom Zarządzania Projektem Kulturowym, organizowanego przez Stowarzyszenie Marcela Hictera z Brukseli.

Sieci mogą mieć charakter regionalny, gdy ich działania skupiają się na terenie jednego państwa jak Ukraińska Sieć Kultury lub specyficznego regionu np. Eurośródziemnomorska Fundacja Dialogu Kultur im. A. Lindh; Baltic Nordic Circus Network – sieć organizacji nowego cyrku z krajów Morza Bałtyckiego lub międzynarodowy: Informal European Theatre Meeting (IETM) – Europejska Sieć Centrów Sztuk Performatywnych czy Culture Action Europe, działają ponad granicami i wszelkimi podziałami, bardzo często mając silny wpływ na polityki kulturalne wielu krajów.
Sieci mogą też tworzyć mniejsze struktury regionalne oraz wchodzić w skład większych, a także rozprzestrzeniać się na inne kraje i kontynenty. Sieć Clubture przez swoją efektywną i prężną działalność na terenie Chorwacji zaczęła jednoczyć ośrodki kultury niezależnej z całych Bałkanów i rozwijać Regionalną Sieć Clubture. IETM pomogła stworzyć niezależne centra działające w różnych regionach świata np. na Bałkanach (Balkan Express) czy w Europie Środkowej i Wschodniej (EEPAP Eastern European Performing Arts Platform). Dzięki działalności sieci Trans Europe Halles, jej członkowie postanowili założyć swoje regionalne sieci, o podobnym modelu działania i strukturze (Transiberica w Hiszpanii, Atena na Słowacji), które są członkami TEH. Sieć ta przyczyniła się również do powstania Culture Action Europe. TEH współpracuje także z innymi sieciami, jak np.: ASEF (Asia-Europe Foundation) i ArtMovesAfrica w ramach takich projektów jak: wymiana kadr, programy szkoleniowe dla menadżerów kultury; natomiast z sieciami IETM, Res Artis i On the Move rozwija projekty mobilności dla artystów, wpływa na polityki kulturalne w Europie, walczy o prawa i lepsze warunki pracy artystów, a także zwiększenie budżetu Unii Europejskiej na kulturę.

Inny rodzaj współpracy międzynarodowej nawiązują organizacje, instytucje, osoby skupione wokół konkretnego projektu lub programu, jak np. sieć Miast Wielokulturowych albo sieć miast organizujących projekt „Biała Noc”, czy festiwal ponad granicami Jazz Bez lub sieć CircusNext, promującą artystów nowego cyrku. Są to podmioty połączone wspólną inicjatywą, o podobnej formie i zasadach, którą organizują pod jedną nazwą i w tym samym okresie. Tworzą one nieformalne sieci, często nawet nie używają tego określenia, ale działają na rzecz wspólnego celu – stymulowanie wymiany artystycznej i promocja rodzimych artystów i wysokiej jakości wydarzeń kulturalnych.

Sieci są finansowane ze składek członkowskich, z grantów Komisji Europejskiej, Europejskiej Fundacji Kultury i innych grantodawców oraz przez ministerstwa kultury czy samorządy lokalne właściwe dla siedziby sieci. W latach 2014–2014 Komisja Europejska przygotowała specjalny priorytet dla sieci i platform europejskich w ramach programu Kreatywna Europa, który dofinansowuje działania istniejących, ustabilizowanych sieci europejskich oraz zachęca do tworzenia nowych platform europejskiej współpracy kulturalnej.
Sieci współpracy kulturalnej legitymują się dobrze udokumentowanymi osiągnięciami i przynoszą realne korzyści w takich obszarach jak: współpraca międzykulturowa i międzynarodowa, wydajność i skuteczność działania, rozwój zawodowy i innowacyjność[5]. W języku współczesnego zarządzania gospodarczego – oferują znaczne zyski, zarówno swoim członkom, jak i interesariuszom. Wśród nich należy wymienić organizacje kulturalne i artystyczne, artystów, uczestników projektów, publiczność i obywateli Europy, a także instytucje, fundacje, sponsorów, obsługujących sieci i ich działalnie[6].

Organizacje i osoby prywatne decydują się na członkostwo w sieciach, aby poszerzyć perspektywy, często funkcjonując w określonym regionie jako pojedyncze, niezależne centrum danej działalności. W międzynarodowej współpracy szukają natchnienia, wiedzy – jak inni prowadzą swoje działania i jaki mają program artystyczny – nierzadko wobec sytuacji, kiedy gmina lub państwo nie docenia należycie kultury i sztuki jako ważnego czynnika dla rozwoju społeczeństwa i regionu. Udział w sieci oznacza zastrzyk energii: nowych partnerów do projektów, dostęp do informacji, wsparcie lobbingowe, współpracę międzynarodową, wymianę artystyczną i wsparcie szkoleniowe, przyjaciół „z branży” w całej Europie.
Sieci współpracy kulturalnej napotykają na swojej drodze również problemy, przede wszystkim brak funduszy na działalność, „zużycie” zasobów ludzkich czy brak skutecznych strategii działania. Sieci, podobnie jak wielu operatorów kultury, muszą też nieustannie unaoczniać politykom wpływ kultury i sztuki i na rozwój społeczeństwa, a więc i gospodarki. Lokalne władze niechętnie godzą się na współfinansowanie sieci, o ponadnarodowym charakterze, których działania nie poddają się kontroli. Unia Europejska finansuje i wspiera sieci międzynarodowe, niestety ograniczając się do największych, istniejących od wielu lat i mających liczne osiągnięcia.

Dla sprawnego i efektywnego funkcjonowania sieci kluczowe są energia i zaangażowania członków, szczególnie tych, którzy ją założyli i rozwijali. Oni z kolei potrzebują inspiracji i motywacji płynącej z namacalnych korzyści. Niekiedy cele, projekty i entuzjazm jaki towarzyszył początkom sieci nie wystarczają do podtrzymania jej istnienia. Istotne dla budowy prężnej i aktywnej sieci, liczącej się w Europie, jest redefiniowanie dążeń i potrzeb co kilka lat, zapobieganie odpływowi uczestników, stworzenie elastycznej struktury i strategii działania. Stałe pozyskiwanie partnerów, którzy wnoszą nowe pomysły i zmiany strukturalne, wzmacnia motywację do współpracy. Sieci muszą ewoluować, niekiedy modyfikując cele działania, aby dostosować się do nowych wyzwań, aktualnych potrzeb, zmian w polityce, społeczeństwie i sytuacji ekonomicznej krajów członkowskich.

Co ważne, sieci międzynarodowe nie są jedynie narzędziem, ale także promują szlachetne wartości: ułatwiają dostęp do kultury i sztuki, budują zaufanie i pielęgnują relacje ponad granicami, wspierają osoby i instytucje w pokonywaniu trudności związanych z działalnością kulturalną na poziomie lokalnym, a także globalnym, wspierają wdrażanie nowych pomysłów, stymulują wymianę myśli oraz doświadczeń, promują demokrację kulturalną, zapewniają warunki do twórczego rozwoju, udowadniają, że sztuka i dziedzictwo odgrywają znaczącą rolę w uwolnieniu kreatywności i zdolności ludzi do kształtowania swojej przyszłości.

Przed sieciami stoi wiele wyzwań: utrzymanie sieci i stymulowanie rozwoju, w warunkach niestabilności politycznej i gospodarczej – w skali poszczególnych państw i całej Europy – przy bardzo zróżnicowanych warunkach prowadzenia działalności kulturalnej i artystycznej; zachowanie stabilności finansowej, niezbędnej do realizacji wieloletnich projektów współpracy i wspierania organizacji członkowskich; zachowanie dobrej atmosfery; lobbing i promocja roli kultury w budowaniu społeczeństwa obywatelskiego, rozwoju społecznym i gospodarczym.
Warto włączać się do sieci międzynarodowych i być w nich aktywnym członkiem. Możemy wiele nauczyć pozostałych i wiele wnieść rozwiązań jakie stosujemy na „naszym podwórku”, ale także skorzystać z szerokiej oferty jaką gwarantuje udział w sieci. Jako dowód przytoczę wypowiedź Sigri Niemer – z centrum ufaFabrik w Berlinie, które jest członkiem sieci Trans Europe Halles od niemal samego początku.

UfaFabrik dołączyła do sieci Trans Europe Halles w 2 lata po jej powołaniu, czyli w 1985 roku. Była to dla nas niesamowita możliwość. Wyobraź sobie, że były to czasy bez komputerów, bez telefonów komórkowych, a komunikacja była znacznie bardziej ograniczona niż dziś. Tak więc dla nas było bardzo ekscytujące, że w Amsterdamie istniało centrum działające na podobnym poziomie, jak my, inne w Brukseli oraz w kilku innych miejscach. Dla nas to była fantastyczna sytuacja, że ​​spotkaliśmy ludzi, którzy naprawdę posiadali doświadczenie. Byliśmy pionierami jeśli chodzi o ten model ośrodków kultury. Pierwsze spotkania były bardzo ekscytujące. Trzeba było dużo podróżować, a my nie byliśmy przyzwyczajeni do latania po Europie. To były zupełnie inne czasy. Ogromną wartością było to, że mogliśmy podzielić się doświadczeniami. Musieliśmy przekonać część społeczeństwa, że ​​wykonaliśmy bardzo ważną pracę i razem czuliśmy się znacznie silniejsi.

UfaFabrik stała się aktywnym członkiem sieci w latach dziewięćdziesiątych. Zorganizowaliśmy kilka festiwali, które nazwaliśmy Trans Europe Festival. Zaprosiliśmy artystów z miast i ośrodków, które były zaangażowane w działalność sieci. Nawet w tamtym czasie nie było tak powszechne, że artyści z Brukseli czy innych miast występowali w Berlinie.

Przez kilka lat sieć liczyła niewielu członków (ok. 20). Oczywiście niektóre znikały, inne pojawiały się. Sieć nie miała żadnych dochodów. Wszystko działo się na bazie zasobów centrów i wolontariatu. Dopiero w ostatnich latach rozwinęliśmy model współpracy i strategię działania. Trans Europe Halles to nie instytucja, to sieć, która, jak organizm, powinna pozostać przy życiu i rozwijać się sama, ale nie ma gwarancji, że będzie trwać wiecznie. Pomysł, aby być ambitnym i włożyć w to swój własny wysiłek, jest konieczny dla tego rodzaju sieci.

Byłam członkiem zarządu sieci oraz wielu grup roboczych i dzieliłam się doświadczeniami, jakie wypracowaliśmy w ufaFabrik i zawsze starałam się promować nasz ośrodek jako dobry model zarządzania niezależnym ośrodkiem kultury. Ale nigdy nie chciałam, żeby kopiować to, co dzieje się w ufaFabrik na innym gruncie, bo każdy kraj i miejsce ma swój urok, jest wyjątkowe ze względu na ludzi, otoczenie, warunki polityczne, społeczne i ekonomiczne. Nie powinno się kopiować, ale można czerpać z doświadczeń innych i to daje mi sieć. Gdy spotykam tych wszystkich ludzi z ekscytujących miejsc, czuję energię. Dostaję bardzo wiele dobrych i kreatywnych pomysłów [7].

Sieci dają możliwość rozwoju instytucjonalnego, ale także osobistego. Każda organizacja członkowska wnosi do sieci coś swojego, nowego, wdraża mechanizmy i modele, które są sprawdzone i efektywne. Inne organizacje mogą z tej wiedzy czerpać. Każda organizacja jest reprezentowana przez jedną lub dwie osoby, które są w stałym kontakcie z bazą sieci. One także wnoszą do sieci swoją wiedzę i umiejętności, mogą reprezentować członków sieci w zarządzie lub samą sieć w relacjach zewnętrznych, międzynarodowych forach lub konferencjach. Angażowanie się w sieci międzynarodowe to szansa i prestiż.

Sieci i sieciowanie w Europie Wschodniej

Kraje Europy Wschodniej zaczęły pojawiać się w strukturach sieci europejskich dopiero po 1989 roku, kiedy upadł ZSRS, a sytuacja polityczna umożliwiła swobodne poruszanie się po krajach europejskich i pozyskiwanie zewnętrznych funduszy. Aktualnie współpraca między Europą Wschodnią i Zachodnią nie stanowi już problemu, a wiele sieci europejskich posiada co najmniej 50 proc. członków z tej właśnie części Europy.8 Sieci takie jak TEH, Circostrada, IETM czy ENCAT bardzo dbają o to, aby w ich szeregach znalazły się organizacje z krajów Europy Środkowej czy Wschodniej i starają się tam koncentrować swoje działania. Jednak wśród europejskich i światowych sieci te założone w Europie Wschodniej (lub reprezentowane przede wszystkim przez obywateli Europy Środkowo-Wschodniej) stanowią pojedyncze przypadki. O ile organizacje z Europy Wschodniej licznie i z chęcią wstępują w już istniejące struktury zachodnie, to sieciowanie w tych krajach stanowi niszę, choć sytuacja powoli się zmienia. Zaczynają powstawać małe sieci regionalne takie jak Ukraińska Sieć Kultury czy Kaukaska Sieć Inicjatyw Kulturalnych, niestety są to sieci dotowane w ramach programu Kultura dla Partnerstwa Wschodniego czy Europejskiej Fundacji Kultury i istnieje zagrożenie, że zakończenie okresu finansowania będzie oznaczało ich upadek. Tego typu inicjatywy zazwyczaj przybierają charakter otwarty i nieformalny, a osoby, które pracują przy powstaniu takich sieci po jakimś czasie tracą motywację.

Przytoczę wypowiedź Paula Bogena, doświadczonego menadżera grup teatralnych (m.in. z Polski), producenta spektakli w londyńskich teatrach, wieloletniego dyrektora słynnego centrum The Junction w Cambridge, byłego prezesa Europejska Sieć Centrów Kulturalnych, Trans Europe Halles (2000–2007), wykładowcę w dziedzinie zarządzania kulturą na Uniwersytecie St. Mary’s w Londynie oraz członka Royal Society of Arts. Paul Bogen pracuje z artystami i instytucjami z krajów Europy Wschodniej i Zachodniej od lat osiemdziesiątych i obserwuje zmiany zachodzące w Europie.

Od 1990 r. większość nowych członków Trans Europe Halles (TEH) sieci niezależnych ośrodków kulturalnych pochodzi z Europy Wschodniej. W tym momencie prawie nie było członków z krajów Europy Środkowej i Wschodniej; dziś powiedziałbym, że proporcja jest podobna do 60:40, ale zbliża się do 50:50. Pod względem różnic i podobieństw między Europą Zachodnią i Wschodnią główną różnicą jest to, że w Europie Zachodniej po II wojnie światowej wprowadzono infrastrukturę polityki kulturalnej i finansowania kulturalnego. W większości krajów masz 60 lat procesu, który trwa do dziś, i który opracował dość wyrafinowane struktury i systemy finansowania. Najstarsze centrum TEH ma 40 lat – więc znowu masz historię i doświadczenie w prowadzeniu i zarządzaniu domami kultury i odpowiednich strukturach; mając na uwadze, że w Europie Wschodniej wszystko jest znacznie nowsze. Szybko nadrabiają zaległości, ale największą różnicą jest to, że nie było żadnych państwowych ani rządowych funduszy dla niezależnego sektora, ale ta sytuacja zaczyna się zmieniać. Co więcej, nie było tradycji niezależnego sektora i myślę, że to również się zmienia. W krajach Europy Wschodniej struktury rządowe są bardziej zinstytucjonalizowane, bardziej tradycyjne i mniej otwarte na nowe pomysły i zmiany.9

Na Ukrainie, podobnie jak w innych krajach Europy Wschodniej, kultura stwarza nowe perspektywy, wie o tym doskonale młode i dynamiczne społeczeństwo obywatelskie, które tę kulturę rozwija i podtrzymuje, jednakże dysfunkcjonalności niereformowanego państwa postkomunistycznego powoduje, że ta różnorodność kulturowa i potencjał społeczeństwa nie może się w pełni rozwijać 10.
Bardzo dobrze zdają sobie sprawę z tego kraje Europy Zachodniej i struktury Unii Europejskiej, które starają się wspierać rozwój kultury w tym obszarze Europy poprzez tworzenie specjalnych mechanizmów finansowania, narzędzi rozpowszechniania informacji, edukacyjnych i wsparcia strukturalnego ramach Europejskiej Polityki Sąsiedztwa.

Współpraca kulturalna jako kierunek rozwoju

Inicjatywa Partnerstwa Wschodniego po raz pierwszy została oficjalnie zaprezentowana 26 maja 2008 roku przez Ministrów Spraw Zagranicznych Polski i Szwecji, Radosława Sikorskiego i Carla Bildta na spotkaniu Rady UE ds. Ogólnych i Stosunków Zewnętrznych (GAERC) w Brukseli. Miesiąc później Rada Europejska wyraziła wsparcie dla tego projektu i zleciła Komisji Europejskiej przygotowanie propozycji dalszej dwu- i wielostronnej współpracy. Polska i Szwecja stwierdziły, że wzmocnienie współpracy i wsparcia Unii udzielanego krajom regionu południowego powinno zostać zrównoważone analogicznymi działaniami skierowanymi na wschód[11].
Polsko-szwedzka inicjatywa skupia się na Armenii, Azerbejdżanie, Białorusi, Gruzji, Mołdawii i Ukrainie, przyjmując za cel rozwój obustronnych relacji UE z tymi krajami w zakresie wykraczającym poza dotychczasową Europejską Politykę Sąsiedztwa, pozwalającym na nawiązanie trwałej i stabilnej współpracy w tym regionie.

Według polsko-szwedzkiego projektu współpraca ta powinna bazować na wdrażaniu konkretnych działań. Udział w tych działaniach powinien być dobrowolny i zależeć od stopnia zainteresowania realizacją określonych celów. Spektrum działań podzielone jest na pięć podkategorii;
1. polityka i bezpieczeństwo; wspieranie demokracji, wspólnych wartości, budowa państwa prawa, współpraca w obszarze polityki zagranicznej i bezpieczeństwa, służby cywilnej i samorządów;
2. granice i ruch nadgraniczny; regulacja kwestii migracji, uelastycznienie polityki wizowej, rozbudowa infrastruktury granicznej;
3. ekonomia i finanse; wdrażanie reform przewidzianych w Planach Działania; integracja ekonomiczna, usuwanie barier rynkowych pomiędzy Unią i krajami Partnerstwa, rozwój turystyki, infrastruktury komunikacyjnej i transportowej;
4. środowisko; zapobieganie zmianom klimatycznym, rozwój technologii przyjaznych środowisku i świadomości ekologicznej;
5. polityka społeczna; współpraca transgraniczna, kontakty międzyludzkie, rozwój współpracy pomiędzy organizacjami pozarządowymi, wspólne programy edukacyjne i badawcze.

Europejskie środowiska kulturalne określiły Partnerstwo Wschodnie jako największą porażkę Unii Europejskiej z uwagi na ukierunkowanie projektu na kwestie polityczne i ekonomiczne. W żadnym z dokumentów opisujących kierunki współpracy nie pojawiają się słowa takie jak „kultura”, „sztuka”, „współpraca kulturalna” czy „dialog kulturowy”, które są podstawowymi narzędziami rozwoju społecznego, będącego przecież celem projektu12. Współpraca kulturalna jest szansą dla „dwóch bogatych kulturowo stref na ponowne spotkanie, które umożliwi Europie ponowne odetchnięcie dwojgiem płuc”.13 Europejska Polityka Sąsiedztwa wprowadziła rozwiązania mające odpowiadać na potrzeby sektora obywatelskiego w krajach PW: Forum Społeczeństwa Obywatelskiego Partnerstwa Wschodniego (FSOPW), program „Kultura” dla Partnerstwa Wschodniego i program „Młodzież dla Partnerstwa Wschodniego oraz otworzono już istniejące mechanizmy rozwoju i finansowania dla krajów Partnerstwa Wschodniego (Kreatywna Europa, Erasmus +)14 Tym działaniem Unia jasno manifestuje swoje stanowisko – kultura i budowanie społeczeństwa obywatelskiego jest istotnym kierunkiem współpracy z krajami PW, jednak w dalszym ciągu wspomniane inicjatywy pozostają pod kontrolą instytucji unijnych, a ich zasięg ogranicza się do niewielkiej liczby współpracujących organizacji.

Kraje Partnerstwa Wschodniego potrzebują czasu na transformację, toteż współpraca kulturalna, budując wzajemne zrozumienie i szacunek dla odmienności, stwarza najbardziej pożądaną podstawę dla idei zjednoczonej Europy, otwierając możliwości współpracy w kolejnych obszarach[15]. Słowa wielkiego filozofa i wizjonera Dragana Klaića zainspirowały wielu operatorów kultury do udziału w kulturowej transformacji PW. Środowiska twórców kultury, szczególnie w Polsce, Niemczech, Białorusi i na Ukrainie opowiadają się za współpraca kulturalną jako kluczowym elementem procesów integracji i demokratyzacji. Wiele znaczących europejskich organizacji kulturalnych, jak Europejska Fundacja Kultury, ERSTE Shtiftung, Robert Bosh Shtiftung, MitOst podjęły się organizacji długoterminowych projektów związanych z profesjonalną i praktyczną edukacją menedżerów kultury z krajów PW. Warto tu wspomnieć o projekcie „Tandem”, który wspiera długoterminową współpracę, rozwój wiedzy i możliwości nawiązywania kontaktów między menedżerami kultury z Europy Wschodniej i Zachodniej[16], czy projekt „Spaces” wspierany przez program Kultura dla Partnerstwa Wschodniego, zrealizowany w latach 2011–2014, angażował młodych i zmarginalizowanych społecznie mieszkańców różnych dzielnic w Kiszyniowie, Kijowie, Tbilisi i Erewaniu[17]. W twórczej dyskusji i procesie rewitalizacji, w który zaangażowani byli mieszkańcy, lokalni artyści, ale także władze lokalne, zniszczona infrastruktura publiczna, taka jak opuszczone przejścia podziemne lub opuszczone place, budynki, ponownie stają się znaczącą przestrzenią publiczną. Wspólna interwencja artystyczna lub realizacja działań animacyjnych na wolnym powietrzu zamienia się w obszary nowej strefy miejskiej, których obywatele nie boją się używać. Niezależne organizacje kulturalne często wypełniają niszę, w której ani państwo, ani sektor prywatny się nie odnajduje. Organizacje społeczeństwa obywatelskiego w dziedzinie kultury mogą stymulować obywateli do bycia motorem spójności społecznej i demokratycznego rozwoju we własnym środowisku lokalnym – zwłaszcza w przypadku braku usług publicznych lub inwestycji biznesowych.18 Polska od momentu wejścia do struktur Unii Europejskiej wspierała kraje Europy Wschodniej politycznie, społecznie, ekonomicznie i walczyła o rozszerzenie Unii w tym kierunku. Rząd otworzył specjalne mechanizmy finansowania przy Ministerstwie Spraw Zagranicznych (program Polska Pomoc) oraz Kultury i Dziedzictwa Narodowego na współpracę z Partnerstwem Wschodnim wspólnie z organizacjami pozarządowymi. Politykę rządu polskiego wobec Partnerstwa Wschodniego realizowały m. in. Fundacja Solidarności Międzynarodowej, Polsko-Amerykańska Fundacja Wolności, Fundacja Edukacja dla Demokracji i Fundacja im. Stefana Batorego. Wszystkie te działania wpisują się w spektrum działań podjętych w celu uświadomienia władzom Unii Europejskiej konieczności skoncentrowania uwagi na rozwoju kultury i współpracy kulturalnej jako integralnych elementach procesów demokratyzacji i poszerzenia Unii. Współpraca we wspólnej przestrzeni kulturalnej obejmująca kraje Unii, jak i te pozostające poza granicą strefy Schengen, jest możliwa tylko dzięki zjednoczeniu środowisk kulturalnych. Dla tych społeczności stworzenie sieci kultury jest jedyną drogą umożliwiającą realizację idei PW jako projektu kulturalnego. Zaangażowanie i wysiłki przedstawicieli środowisk kulturalnych powinny znaleźć również wsparcie wśród przedstawicieli samorządów, władz narodowych i unijnych.

Kondycja niezależnego sektora kultury w krajach Partnerstwa Wschodniego

Kraje Partnerstwa Wschodniego (PW) pozostawały pod okupacją sowiecką i rządami Moskwy przez sześćdziesiąt lat. Nic nie mogło się wydarzyć bez zezwolenia kremla. Kultura była zdominowana przez cenzurę, unifikację i socrealizm. Nawet po upadku Związku Radzieckiego, w niektórych krajach PW wciąż odzywają się echa jego dominacji, szczególnie wyraźne w modelach zarządzania, urbanistyce, współpracy lokalnej i międzynarodowej, relacjach między społeczeństwem a urzędnikami oraz konflikcie między sferą publiczną a prywatną. „Życie codzienne w Pradze, Budapeszcie czy Tiranie jest nieustanną kontemplacją reliktów przeszłości, naznaczonej obietnicami ustroju, który ponad wszystko postawił budowę wielkiej utopii”[19].

Wielokulturowość, ze wszystkimi jej lokalnymi konsekwencjami (konflikty etniczne), jako zjawisko pozostawała pod kontrolą Związku Radzieckiego przez kolejne dekady. Po upadku wielkiego imperium sytuacja polityczna przedstawicieli odmiennych nacji nie uległa wielkim zmianom. Narody bogate kulturowo i ubogie ekonomicznie w dalszym ciągu trwają zawieszone w momencie przemiany, w którym teraźniejszość ciągle jeszcze naznaczona jest trudną przeszłością. Młode ustroje i postkomunistyczne dziedzictwo w dalszym ciągu maja znaczący wpływ na rozwój kultury i sztuki. Działania artystów nie zależą wyłącznie od ich własnych możliwości – szkoły, instytucje wspierające twórców, istnienie środowisk artystycznych, praca krytyków i kuratorów sztuki odgrywają równie istotną rolę w życiu kulturalnym.

Wiedza o regionie jest w dalszym ciągu fragmentaryczna, zarówno w skali krajowej, jak i europejskiej i ogólnoświatowej. Trudności w badaniu tego obszaru przysparza brak niezbędnej infrastruktury – centrów kultury, muzeów sztuki współczesnej, edukacji kulturalnej. Wskazać należy również słabość niezależnej sceny będącej czynnikiem niezbędnym dla młodych artystów do wyrażenia ich idei, wartości i poglądów poprzez sztukę. Ten region Europy charakteryzuje ogromny potencjał rozwoju współczesnej kultury, który nie może być realizowany bez odpowiedniego wsparcia.
Podstawowym problemem regionu PW jest średni dochód pozostający na zbyt niskim poziomie, co ma wpływ na standard życia mieszkańców regionu i zarazem na rozwój wewnętrzny krajów, jak i relacje na osi PW-Unia Europejska. Słabo rozwinięte mechanizmy promocji kultury, brak spójnej polityki kulturalnej, brak zrozumienia dla potrzeb kreowania strategii rozwoju i niedostateczna współpraca pomiędzy kluczowymi sektorami upośledzają rozwój sieci – silnych, wypróbowanych struktur, które mogłyby wesprzeć potrzeby autonomicznego sektora kultury w krajach PW. Władze koncentrują się na rozwoju kultury wyłącznie w obrębie stolic i dużych miast. Pasywna konserwacja dóbr dziedzictwa kulturowego pozostaje priorytetem polityki kulturalnej, ze szkodą dla rozwoju sztuki współczesnej. Zarządzanie w kulturze i sztuce pozostaje domeną narodowych związków artystów, skupiających ważne jednostki wspierane politycznie i finansowo przez rządy. W Polsce te struktury już od pewnego czasu ulegają przebudowie, stając się bazą rozwoju kulturalnego i wsparcia dla artystów.

Dalsze problemy to brak odpowiedniego ustawodawstwa i wsparcia finansowego dla sektora kultury, współpracy regionalnej i międzynarodowej, platform komunikacyjnych i wymiany narzędzi edukacyjnych, niedostateczny rozwój lokalnych inicjatyw kulturalnych w regionie, nowych technologii i mediów [20]. Kraje PW są bardzo zróżnicowane, dla przeciętnego Europejczyka stanowią terra incognita, z uwagi na brak promocji ich kultury jak i środków pozwalających poznawać i diagnozować ich sytuację.
Pomimo rozwoju procesów demokratyzacji, zagrożenie sterowania życiem kulturalnym przez lokalne władze wciąż jest realnym problemem, z uwagi na lokalną sytuację finansowo-polityczną. Jednocześnie działania kulturalne nie mogą pozostawać poza społecznym i obywatelskim zaangażowaniem, w oderwaniu od lokalnych czynników. Ta sprzeczność uwypukla potrzebę wymiany doświadczeń, tworzenia programów edukacyjnych dla liderów społeczności jak i działań na rzecz integracji kulturalnej skupionych na rozwoju społeczeństwa obywatelskiego.
Lokalne instytucje kulturalne i samorządy odpowiedzialne za zarządzanie w kulturze chcą wykorzystywać najlepsze rozwiązania, wdrożone w krajach UE i zapewniające optymalny rozwój. Kreowanie nowych modeli zarządzania w kulturze i współpracy, oparte na kształtowaniu oferty kulturalnej miasta zgodnej z kierunkiem rozwoju operatorów kultury i tworzeniu inkubatorów kultury, może stać się rozwiązaniem zdolnym wzmocnić autonomiczny sektor kultury w krajach PW.

Stworzenie sieci współpracy kulturalnej dla Partnerstwa Wschodniego jest szansą na implementację nowych wzorców międzynarodowej i lokalnej współpracy, procesów demokratyzacji i budowanie przestrzeni dialogu pomiędzy Wschodnią i Zachodnią Europą. Sieć łączy przedstawicieli niezależnych scen kulturalnych w regionie PW, pozostając jedyną w tym obszarze organizacją która jednoczy twórców kultury i organizacje pozarządowe w pozaformalnej platformie współpracy. Definiuje główne zadanie dla środowisk kulturalnych – tworzenie platform międzykulturowego dialogu, które dzięki strategicznej pozycji w PW, mogą stać się ośrodkami porozumienia i mediacji pomiędzy Unią Europejską a Rosją oraz – w przyszłości – całą Azją.

Wobec Wschodu

Dużo rolę w integracji Europy Wschodniej i Zachodniej odegrało miasto Lublin, które aspirowało do pełnienia roli okna na Wschód od momentu włączenia Lublina do procesu Europejskiej Stolicy Kultury 2016. Ten kierunek był jednym z głównych założeń aplikacji Lublina. Zorganizowany w 2011 r. Kongres Kultury Partnerstwa miał być jednym z istotnych atutów miasta w walce o ten tytuł. Kongres wpisywał się również w trwającą wówczas polską prezydencję w Radzie Unii Europejskiej. Mimo, że Lublin ostatecznie Stolicą Kultury nie został, to jednak współpraca z Europą Wschodnią stała się jednym z głównych filarów strategii rozwoju miasta do 2020 roku[21].
Lublin ma długoletnią tradycję współpracy z twórcami kultury z krajów Europy Wschodniej. Wywodzi się ona z kontaktów między niezależnymi społecznościami studenckimi datującymi się jeszcze na lata osiemdziesiąte ubiegłego wieku, współpracy nieinstytucjonalnych teatrów, „Wschodniego Salonu Sztuki”, działań Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej, Ośrodka Brama Grodzka–Teatr NN, jak i fundacji Muzyka Kresów czy Wschodniej Fundacji Kultury „Akcent”.
We wczesnych latach dziewięćdziesiątych kilka organizacji kulturalnych z Lublina zapoczątkowało proces otwarcia na Wschód. To był dość oczywisty kierunek, zważywszy że lubelscy operatorzy kultury mieli więcej możliwości współpracy z Ukraińcami i Białorusinami niż z zachodnią Polską i Europą. Znacznym ułatwieniem były tu zarówno kontakty prywatne jak oficjalne, na równi z kulturalną i ekonomiczną współpracą pomiędzy miastami partnerskimi z Ukrainy i Białorusi.

Wstąpienie Polski do Unii Europejskiej skierowało zainteresowanie środowisk artystycznych głównie na zachód, ale nie całkowicie. W Lublinie młodzi artyści, a także przedstawiciele środowisk związanych z kulturą i sztuką niezależną wyrażali głęboką potrzebę podtrzymania współpracy ze wschodem. Ich ciekawość i dążenie do zacieśnienia więzi ze wschodnimi sąsiadami były dla Warsztatów Kultury w Lublinie pierwszym impulsem do podjęcia serii zakrojonych na szeroką skalę inicjatyw.

Warsztaty kierują się ideą eksploracji regionu wschodnich granic Unii Europejskiej. Ich program określa cele i kierunki tej „wyprawy badawczej”, przypominając jednocześnie o zobowiązaniach Lublina wobec jego wschodnich partnerów, ale też podkreślając rolę miasta w rozwoju Partnerstwa Wschodniego jako programu kultury. Program Warsztatów sugeruje, że ze względu na specyficzne uwarunkowania geograficzne i społeczne Lublin może i powinien stać się mostem pomiędzy Wschodem i Zachodem, centrum dla inicjatyw skoncentrowanych na dialogu i współpracy.
Projekt „L² – Potęgowanie kultury Lublina i Lwowa”22 stał się fundamentem sukcesu wschodnich działań Warsztatów Kultury. Ponad stu artystów z Lublina wzięło udział w „ekspedycji” – wyjeździe do partnerskiego miasta spoza strefy Schengen. Sukces tej inicjatywy zaowocował „rewizytą” artystów ukraińskich, a następnie serią wspólnych ukraińsko-polskich działań o szerszej skali. L² pozwolił obu stronom poznać się, przełamać barierę kulturową i zyskać wzajemne zaufanie. Długofalowym skutkiem projektu L² było stworzenie przez pozarządowe organizacje z Lublina i Lwowa Fundacji Trans Kultura. Jej zadaniem jest wdrażanie kolejnych projektów, które przekraczając geograficzne, administracyjne i etniczne granice będą przyczyniać się do podtrzymania współpracy i dialogu w obszarze wspólnych europejskich wartości. Powstanie fundacji przyczyniło się do zainicjowania długoterminowej, transgranicznej współpracy w sektorze kultury, szczególnie skoncentrowanej na współczesnych aspektach kultury i sztuki.

Wystawą otwierającą działalność Warsztatów Kultury we własnej siedzibie był Ukraiński Zriz, przekrój młodej sztuki ukraińskiej, zaś zespół Warsztatów Kultury włączył się w Tydzień Sztuki Aktualnej we Lwowie z dużym programem propagującym sztukę polską. Zorganizowana wspólnie Siła Sztuki była największą w historii prezentacją polskiej sztuki współczesnej na Ukrainie. Jednak sztuka współczesna nie jest jedynym polem współpracy obu stron. Wyjątkowy charakter ma festiwal Fortmissia organizowany w dostępnych tylko raz do roku, położonych na granicy polsko-ukraińskiej fortyfikacjach z czasów I wojny światowej. Zaś festiwal muzyczny Jazz Bez, zainicjowany kilkanaście lat temu na Ukrainie, z roku na rok odwiedza coraz więcej miast w obu krajach.

Zwieńczeniem kilkuletniego dorobku współpracy była polsko-ukraińska Noc Kultury w Lublinie w 2012 roku. Dzięki stworzonej przez kilka lat bogatej sieci kontaktów udało się w efektowny i reprezentatywny sposób przedstawić różnorodność środowisk artystycznych z całej Ukrainy, specjalnie na to wydarzenie powstało pięćdziesiąt różnych polsko-ukraińskich projektów. Innym ważnym doświadczeniem, próbą wspólnego artystycznego zmierzenia się z trudną, polsko-ukraińską historią, jest spektakl Aporia’43. Dekalog: lokalna wojna światowa, podejmujący temat krwawego konfliktu polsko-ukraińskiego z lat 1943–1947. Konfliktu, którego pamięć wciąż boleśnie dzieli dwa narody.
Równolegle z organizowaniem działań artystycznych szeroko rozumianą tematykę kulturalną Europy Wschodniej podejmowało wydawane przez Warsztaty Kultury czasopismo internetowe Kultura Enter. Na łamach miesięcznika opublikowano wiele ciekawych tekstów o trendach i zjawiskach kulturalnych m.in. z Azerbejdżanu, Białorusi, Ukrainy. Podsumowaniem tej pracy stał się sukces Raportu o stanie kultury niezależnej i NGO na Białorusi przygotowanego we współpracy z szerokim spektrum białoruskich artystów, działaczy kultury i ekspertów. Kolejnym krokiem jest opracowanie analogicznego raportu dotyczącego sytuacji na Ukrainie i Mołdawii.

Kilka lat realizacji projektów artystycznych pokazało nam, iż międzynarodowa współpraca kulturalna wymaga odpowiednich kadr i kompetencji, dlatego wprowadziliśmy w życie cykl szkoleń, warsztatów i seminariów dla operatorów kultury po oby stronach granicy Schengen. Ważnym doświadczeniem był rozpoczęty w 2011 roku program rezydencyjny Mindware. Technologie dialogu skierowany do artystów i teoretyków zajmujących się sferą nowych mediów, starających się zaprząc cyfrowe technologie w służbie dialogu kultur.
Okazją do przemyślenia i przepracowania dotychczasowe doświadczenia była praca przy tworzeniu aplikacji Lublina do konkursu Europejska Stolica Kultury 2016. Warsztaty Kultury odpowiadały wówczas za prowadzenie pracowni Wobec Wschodu, co zmotywowało nas do przeprowadzenia poważnej analizy dotyczącej europejskiej współpracy z krajami Europy Wschodniej[23]. Lubelska aplikacja, a zwłaszcza jej aspekt wschodni, przez większość ekspertów europejskich została oceniona jako najciekawsza.

Zachęceni sukcesem na polu współpracy polsko-ukraińskiej, otworzyli się na inne państwa Europy Wschodniej. W roku 2011 zorganizowano Kongres Kultury Partnerstwa Wschodniego w Lublinie z udziałem przedstawicieli kultury z Europy Wschodniej i Kaukazu, którzy starali się odpowiedzieć na pytania: czy i w jakiej formie chcą współpracować z UE, czego potrzebują, a co stwarza trudności?

Uczestnicy kongresu przygotowali rekomendacje dla Komisji Europejskiej i określili dalsze kierunki współpracy w sektorze kultury [24]. Wspólne stanowisko ponad trzystu artystów, menedżerów i kuratorów z Europy Wschodniej i Kaukazu zakłada, że do stworzenia wspólnej, europejskiej przestrzeni kulturalnej niezbędne jest wykreowanie nowych kanałów komunikacji i współpracy. Podkreśla ono istotną rolę kreowania pozytywnego wizerunku Europy Wschodniej w Unii Europejskiej, na równi z propagowaniem kultury krajów Partnerstwa Wschodniego. Postuluje także postrzeganie Partnerstwa Wschodniego nie tylko poprzez pryzmat inicjatywy politycznej, wskazując na kulturę jako istotny czynnik rozwoju partnerstwa. Budowa sieci kultury jest bezpośrednią konsekwencją powyższych wniosków, całkowicie spełniając postulaty rekomendacji uczestników kongresu [25 ].

Warsztaty Kultury w Lublinie wraz z Fundacją Trans Kultura stawiały sobie za cel wyjście naprzeciw potrzebom autonomicznego sektora kultury w krajach PW i stworzenie platformy wspierającej działania i rozwiązywanie problemów w obrębie tego sektora, jak również tworzenie bazy dla nowoczesnej polityki kulturalnej i nowych metod zarządzania. Pierwszym krokiem w kierunku stworzenia sieci był projekt Connected by the Border zainicjowany w roku 2012 przez wspomniane instytucje. Jego celem stało się zaprojektowanie nowego modelu sieci współpracy kulturalnej w Europie Wschodniej, w oparciu o intensyfikację kontaktów pomiędzy operatorami kultury, organizacjami pozarządowymi, artystami i menedżerami kultury z krajów PW i UE, a ponadto rozwój wiedzy i umiejętności w zakresie nowoczesnego zarządzania kulturą, edukacji i polityki kulturalnej, jak również budowanie i wzmacnianie pozytywnego wizerunku Europy Wschodniej w Unii Europejskiej. Projekt nawiązywał do narodowych i regionalnych strategii i planów rozwoju: Narodowej Strategii Rozwoju Regionalnego 2007–2013 (ss. 31 i nast.) [26] Narodowej Strategii Rozwoju Kulturalnego (str. 115 ust. 11 i nast.) Strategii Socjalno-Ekonomicznego Rozwoju Wschodniej Polski do roku 2020 (s.30), Programem Współpracy Transgranicznej Polska-Ukraina 2005–2015 (pkt. 2.4.5., s 15) i Strategii Rozwoju Miasta Lublin 2008–2015 (cel operacyjny 3.3, s15). Celem działań było przygotowanie artystów, menedżerów kultury, instytucji i organizacji kulturalnych z krajów PW do aktywnego udziału w drugim Kongresie Kultury Partnerstwa Wschodniego zaplanowanym na 2013 rok, a także wykreowanie konkretnych narzędzi wspierających rozwój współpracy kulturalnej w Europie Wschodniej. Ideą przewodnią projektu było umożliwienie twórcom kultury z krajów PW spotkania się, wymiany doświadczeń, określenia problemów i potrzeb w sektorze kultury oraz zapoczątkowanie rozwoju lokalnych sieci kultury w Europie Wschodniej poprzez tworzenie nowych modeli współpracy w obrębie PW.

Projekt bazował na wymianach i seminariach, organizowanych w Europie Wschodniej i na Kaukazie; dwie serie warsztatów odbyły się we Lwowie i Tbilisi. Dotyczyły one zagadnień takich jak budowa lokalnych sieci współpracy kulturalnej, analiza istniejących w Europie modeli sieci, określenie wspólnej wizji, celów i kierunków związanych z lokalnymi potrzebami sektora kultury, rozwój kompetencji w obrębie tego sektora. W projekcie uwzględniono również spotkania z artystami, działaczami społecznymi i przedstawicielami organizacji pozarządowych, a także wizyty w instytucjach kulturalnych. Wynikiem działań w obrębie projektu było zgromadzenie informacji na temat modeli współpracy kulturalnej, działań kulturalnych i społecznych w krajach PW, ale też nawiązanie kontaktów pomiędzy przedstawicielami tych krajów i zwiększenie liczby partnerów współpracujących przy budowie sieci.

Projekt zaowocował również diagnozą sektora kultury w krajach PW, pozwolił zebrać informacje o kondycji pracy twórczej i organizacji pozarządowych, niezbędne dla określenia dalszych kierunków rozwoju. Uczestnicy projektu zdefiniowali słabe punkty sektora kultury w swoich krajach, co pozwoliło na zaprojektowanie działań zgodnych z realnymi potrzebami i możliwych do podjęcia. Tym samym projekt umożliwił stwierdzenie, czy rzeczywiście budowa sieci jako powszechna inicjatywa wspierająca rozwój kultury w krajach PW jest skuteczniejsza niż tworzenie małych platform w obrębie poszczególnych krajów. Kolejnym krokiem budowy sieci był cykl spotkań poświęconych rozwojowi autonomicznych przestrzeni kultury w PW, w których wzięli udział artyści, kuratorzy, menedżerowie i animatorzy kultury z Europy Wschodniej i Zachodniej. Wśród najważniejszych należy wymienić Międzynarodowe Seminarium Kultura dla Partnerstwa Wschodniego, które odbyło się w Lublinie w marcu 2013 roku i w Krasnogrudzie w maju 2013, udział w Forum Społeczeństwa Obywatelskiego dla Partnerstwa Wschodniego w Sztokholmie w listopadzie 2013 i w spotkaniu sieci niezależnych ośrodków kultury Trans Europe Halles w Rydze, w maju 2013. Podczas tych spotkań starano się zdefiniować misje i cele sieci, rozwijać jej ideę oraz promować inicjatywę jej utworzenia.

Sieć Współpracy Kulturalnej dla Partnerstwa Wschodniego

Sieć Współpracy Kulturalnej dla Partnerstwa Wschodniego miała powstać jako niezależna inicjatywa stworzona i rozwijana przez lubelskie Warsztaty Kultury w Lublinie i Fundację Trans Kultura. Jej celem miał być rozwój i wzmacnianie autonomicznego sektora kultury w krajach PW, przekraczanie granic poprzez udział w międzynarodowych projektach oraz podkreślanie istotnej roli kultury w procesach demokratyzacji i budowy społeczeństwa obywatelskiego. Sieć jest alternatywnym modelem współpracy, oddolną formą łączenia grupy ludzi z chęci realizacji wspólnych założeń, osiągnięcia wspólnych celów. Taka sieć wydaje się idealnym modelem stworzonym w odpowiedzi na problemu sektora kultury w Europie Wschodniej: brak widoczności i rozpoznawalności artystów i działań kulturalnych w Europie, brak samorządowych mechanizmów finansowania, brak polityki kulturalnej, wsparcia dla organizacji pozarządowych, profesjonalnej edukacji artystycznej i kulturalnej. Sieć może być tworem, który działa niezależnie, stanowi własne prawa, zgodnie z lokalnymi potrzebami, koncentrując się na wspieraniu inicjatyw obywatelskich i ich roli w rozwoju dynamicznego, kreatywnego sektora kulturalnego w krajach PW. Sieć realizuje międzysektorowe projekty i profesjonalne programy edukacyjne, wspiera rozwój współpracy transgranicznej mającej na celu rozwój autonomicznych przestrzeni kultury, a przede wszystkim zwiększa zasięg działania operatorów kultury, stwarzając warunki sprzyjające mobilności oraz spotkaniom twórców kultury i organizacji z krajów PW i UE.
Podczas kongresu Kultura dla Partnerstwa Wschodniego, który odbył się w Lublinie w październiku 2013 roku, grupa reprezentantów organizacji pozarządowych postanowiła umocnić nieoficjalnie ustanowione więzi, tworząc bardziej zorganizowaną, ale nadal otwartą platformę współpracy, roboczo nazwaną NATAŠA, zalążek dalszego rozwoju sieci. NATAŠA miała być inicjatywą obywatelską opartą na istniejącej, długotrwałej współpracy między niezależnymi organizacjami kulturalnymi, łączyć organizacje pozarządowe wspierające rozwój kultury w krajach PW pozwalając nawiązać porozumienie i współpracę ponad granicą Schengen. Niestety inicjatywa ta upadała i nie powstała formalna sieć zarządzana przez międzynarodowe stowarzyszenie z różnych powodów. Po pierwsze zabrakło silnego lidera, osoby lub grupy osób, które zaangażowałyby się w rozwój sieci. Inicjatywa ta była raczej działaniem „na pokaz”, wywołanym sztucznie przez środowiska kultury w Lublinie i samorząd, aby zaistnieć na mapie Polski jako „Brama na Wschód”. Stała się narzędziem politycznym, a nie inicjatywą oddolną. Jedyne co pozostało z tej inicjatywy, to narzędzia internetowe ułatwiające przepływ informacji i dzielenie się doświadczeniami oraz sieć kontaktów dzięki, której współpraca między krajami PW nadal się rozwija.

Sieć tak jak każda organizacja czy instytucja potrzebuje solidnej podstawy: wizji, misji i celów oraz kilku osób, które identyfikują się z nimi i są zaangażowane we wspólne działanie oraz wierzą w to, co sobie postanowiły i dają od siebie tyle ile mogą. Taka solidna podstawa daje im siłę do realizowania wspólnych inicjatyw oraz rozwijania sieci i włączania kolejnych członków. Sieć, to ludzie, którzy ją tworzą, zrzeszeni wobec wspólnego celu. Ich motorem napędowym jest osiągnięcie pewnych standardów, ustalenie polityk i ich wdrażanie, stworzenie demokratycznej struktury oraz mechanizmów.

Rekomendacje warszawskiej Konferencji Go East! Kultura i Społeczeństwo Obywatelskie. Partnerstwo Wschodnie w praktyce 27, lubelskiego Kongresu Kultura dla Partnerstwa Wschodniego i regionalnej konferencji Euro-East Culture, którą zorganizowano w Tbilisi są zgodne co do poniższych konkluzji: najważniejszym celem jest stworzenie narzędzi umożliwiających współprace międzysektorową i określenie najlepszych praktyk pozwalających na osiągnięcie głównego celu – rozwoju społecznego i ekonomicznego. Tylko reformy systemów zarządzania i legislacji oraz profesjonalna edukacja w sektorze kultury mogą zagwarantować rozwój kulturalny państw Partnerstwa Wschodniego. Należy wzmocnić istniejące struktury, a sektor publiczny musi wspierać strategiczne partnerstwo skoncentrowane na planach modernizacji i rozwoju. W trakcie trwania projektu Connected by the Border sześćdziesięciu operatorów kultury określiło w następujący sposób swoje najistotniejsze potrzeby: decentralizacja działań i środków finansowych, rozwój kreatywnego społeczeństwa obywatelskiego, tworzenie struktur i polityk kulturalnych dopasowanych do sektora non-profit, finansowe i edukacyjne wsparcie dla sektora kultury zapewniane przez sektor prywatny i lokalne władze, podnoszenie odpowiedzialności społecznej w sektorze przedsiębiorstw, profesjonalna edukacja i rozwój kreatywności oraz przemysłu kulturalnego.
Wiele z tych postulatów zostało zrealizowanych dzięki organizacjom pozarządowym działającym w Europie niezależnie oraz tym, które zostały powołane przez organy Unii Europejskiej. W raporcie podsumowującym działania Europejskiej Polityki Sąsiedzkiej czytamy, że zaangażowanie organizacji obywatelskich jest istotną częścią stosunków międzynarodowych UE i wspiera organizacje w dążeniu do wolności słowa, demokracji, prawa do zrzeszania się i stara się sprostać wyzwaniom nowej fali żywej i prężnej kultury obywatelskiej[28] Efektem długoletniej analizy stanu kultury narodowej i niezależnej w krajach Europy Wschodniej, jaki powstał na zlecenie organów unijnych, jest program EU-Eastern Partnership Culture & Creativity Programme[29], który realizuje cele polityki kulturalnej Unii Europejskiej wobec Partnerstwa Wschodniego. Programem tym kieruje British Council, Instytut Goethe, Fundacja Soros – Mołdawia oraz Narodowe Centrum Kultury, czyli narodowe organizacje zajmujące się działalnością kulturalną w tych krajach od wielu lat.

luty 2018

Agata Will

Przypisy

[1] Gajda J., Antropologia kulturowa. Wprowadzenie do wiedzy o kulturze. Wydawnictwo Impuls, Kraków 2015, str. 123.[2 ]Report on the state of cultural cooperation in Europe https://cultureactioneurope.org/document/efah-cae-i-report-on-the-state-of-cultural-cooperation-in-europe-2003/interarts-efah_studyculturalcoopeeurope_finalreport_2003/, z dn. 06.02.2018[3] Network Solutions For Cultural Cooperation In Europe , red. Staines J. dla The European Forum for the Arts and Heritage http://creart-eu.org/sites/default/files/studies-articles/NETWORK%20SOLUTIONS%20FOR%20CULTURAL%20COOPERATION%20IN%20EUROPE.pdf, z dn. 06.02.2018.[4] Pod lupą: Europejskie Sieci Współpracy Kulturalnej w Praktyce, red. Hierpolitańska A. i Rola K., Wydawnictwo Punkt kontaktowy ds. Kultury, Instytut Adama Mickiewicza, Warszawa 2012.[5] Steinkamp A., Pasqual J., Global  Cultural Networks and Local Cultural Development, http://ajuntament.barcelona.cat/ciutatdelaliteratura/sites/default/files/bcl_steinkamp_pascual_networks_0209_v2.pdf, z dn. 06.02.2018.[6] Deru J. P., Kształtowanie się sieci współpracy kulturalnej w Europie: wyzwania i trendy, http://www.culturecongress.eu/ngo/ngo_bestpractice_deru , z dn. 06.02.2018.[7] Niemer S., http://www.culturefighter.eu/partnership-networks/trans-europe-halles/ufafabrik-vs-trans-europe-halles, wypowiedź z 2013.[8] Minichbauer R. i Mitterdorfer E., European Cultural Networks and Networking in Easter and Central Europe, IG Kultur Österreich , Wiedeń 2000.[9] Bogen P. http://www.culturefighter.eu/partnership-networks/trans-europe-halles/different-contexts-in-western-and-eastern-europe , wypowiedź z 2013.[10] Raport o stanie kultury i NGO na Ukrainie, red. Laufer P., Wydawnictwo Episteme, Lublin 2012.[11] Łapczyński M., The  European Union’s Eastern Partnership: chances and perspectives, w: “Caucasia Review for International Affairs” Vol. (3) 2, CRIA 2009.[12] Wspólna deklaracja Szczytu Partnerstwa Wschodniego, Praga 2009 http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cms_data/docs/pressdata/en/er/107589.pdf z dn. 07.05.2009.[13] Klaić D., Mobilność wyobraźni, Wydawnictwo Fundacja Bęc Zmiana, 2013.[14] Wspólna deklaracja Szczytu Partnerstwa Wschodniego, Warszawa 2011 http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cms_data/docs/pressdata/en/ec/124843.pdf z dn. 30.09.2011.[15] Bauman Z., Kultura w płynnej nowoczesności, Wydawnictwo Agora S.A., Warszawa 2011.[16] Strona projektu „Tandem”, http://www.tandemforculture.org/, z dn. 08.08.2018.[17] Strona projektu „Spaces”, http://www.spacesproject.net/, z dn. 08.02.2012.[18] Dietechmair P. Cultural governance, challenges in the region seen by the independent sector, http://www.oberliht.org/eap-ministerial-conference/ czerwiec 2013.[19] Banks E.., http://www.cafebabel.pl/article/33964/sztuka-europy-wschodniej-to-cala-historia.html  z dn. 22.06.2009.[20] Raport o stanie kultury i NGO w Ukrainie, red. Laufer P., Wydawnictwo Episteme, Lublin 2012.
Strategia Rozwoju Lublina na lata 2013 – 2020, red. dr Sagan M., http://strategia2020.lublin.eu/wp-content/uploads/2016/09/Strategia-Rozwoju-Lublina-na-lata-2013-2020-wyd.II_.pdf , Lublin 2015.[21] „L² – Potęgowanie kultury Lublina i Lwowa” – katalog projektu,  https://issuu.com/warsztatykultury/docs/l2lublinlwow, z dn. 21.03.2013.[22] Lublin Europejska Stolica Kultury 2016, Aplikacja, red. Skrzypek M., https://issuu.com/krzywatwarz/docs/lublin_ap2016, Lublin 2010.[23] Fragment rekomendacji Kongresu Kultury Partnerstwa Wschodniego: “Kultura jest szczególnie istotnym czynnikiem warunkującym rozwój społeczny i ekonomiczny. Dlatego deklarujemy wspólną pracę na rzecz budowania Partnerstwa Wschodniego jako projektu kulturowego: respektującego podmiotowość wszystkich jego uczestników, opartego o wielokierunkową współpracę pomiędzy krajami PW i UE. Uważamy, że tworzone w ramach współpracy kulturalnej modele i mechanizmy stymulowania rozwoju, partycypacji społecznej i transparentności mogą stanowić wzór dla innych obszarów życia publicznego w krajach PW, dając kluczowy impuls do zmiany standardów funkcjonowania instytucji publicznych i niepublicznych. Za najważniejsze zadania uważamy wypracowanie nowych modeli współpracy kulturalnej z krajami PW: włączenie podmiotów z PW w prace nad kształtem europejskiej polityki sąsiedztwa; zbudowanie sieci wspierającej organizacje i twórców krajów PW; stworzenie i wdrażanie rozwiązań dla rozwoju sektora kultury i systemu edukacji kulturalnej”[24] Rekomendacje pierwszego Kongresu Kultury Partnerstwa Wschodniego: http://www.nck.pl/upload/2012-05-07/epcc_recommendations_eng_pl_ru.pdf , październik 2011.[25] Priorytety polskiej polityki zagranicznej, http://www.msz.gov.pl/resource/aa1c4aec-a52f-45a7-96e5-06658e73bb4e:JCR Warszawa 2012.[26] Go East! Kultura i Społeczeństwo Obywatelskie. Partnerstwo Wschodnie w praktyce, Punkt Kontaktowy Kultura i Punkt Kontaktowy Europa dla Obywateli, Instytut Adama Mickiewicza, Warszawa 2009.[27] Report on the Implementation of the European Neighbourhood Policy Review, https://eeas.europa.eu/sites/eeas/files/2_en_act_part1_v9_3.pdf, z dn. 18.05.2017.[28] Strona projektu „EU-Eastern Partnership Culture & Creativity Programme” https://www.culturepartnership.eu/en, z dn. 08.02.2018.

Bibliografia
Banks E., http://www.cafebabel.pl/article/33964/sztuka-europy-wschodniej-to-cala-historia.html , z dn. 22.06.2009.
Bauman Z., Kultura w płynnej nowoczesności, Wydawnictwo Agora S.A., Warszawa 2011.
Bogen P., http://www.culturefighter.eu/partnership-networks/trans-europe-halles/different-contexts-in-western-and-eastern-europe, wypowiedź z 2013.
Deru J. P., Kształtowanie się sieci współpracy kulturalnej w Europie: wyzwania i trendy, http://www.culturecongress.eu/ngo/ngo_bestpractice_deru, z dn. 06.02.2018.
Dietechmair P. Cultural governance, challenges in the region seen by the independent sector, http://www.oberliht.org/eap-ministerial-conference/, czerwiec 2013.
Gajda J., Antropologia kulturowa. Wprowadzenie do wiedzy o kulturze. Wydawnictwo Impuls, Kraków 2015.
Go East! Kultura i Społeczeństwo Obywatelskie. Partnerstwo Wschodnie w praktyce, Punkt Kontaktowy Kultura i Punkt Kontaktowy Europa dla Obywateli, Instytut Adama Mickiewicza, Warszawa 2009.
Klaić D., Mobilność wyobraźni, Wydawnictwo Fundacja Bęc Zmiana, 2013.
Lublin Europejska Stolica Kultury 2016, Aplikacja, red. Skrzypek M., https://issuu.com/krzywatwarz/docs/lublin_ap2016, Lublin 2010.
„L² – Potęgowanie kultury Lublina i Lwowa” – katalog projektu, https://issuu.com/warsztatykultury/docs/l2lublinlwow, z dn. 21.03.2013.
Łapczyński M., The European Union’s Eastern Partnership: chances and perspectives, w: “Caucasia Review for International Affairs” Vol. (3) 2, CRIA 2009.
Minichbauer R. i Mitterdorfer E., European Cultural Networks and Networking in Easter and Central Europe, IG Kultur Österreich, Wiedeń 2000.
Niemer S., http://www.culturefighter.eu/partnership-networks/trans-europe-halles/ufafabrik-vs-trans-europe-halles, wypowiedź z 2013.
Network Solutions For Cultural Cooperation In Europe , red. Staines J. dla The European Forum for the Arts and Heritage http://creart-eu.org/sites/default/files/studies-articles/NETWORK%20SOLUTIONS%20FOR%20CULTURAL%20COOPERATION%20IN%20EUROPE.pdf, z dn. 06.02.2018.
Pod lupą: Europejskie Sieci Współpracy Kulturalnej w Praktyce, red. Hierpolitańska A. i Rola K., Punkt Kontaktowy ds. Kultury, Instytut Adama Mickiewicza, Warszawa 2012.
Priorytety polskiej polityki zagranicznej, http://www.msz.gov.pl/resource/aa1c4aec-a52f-45a7-96e5-06658e73bb4e:JCR ,Warszawa 2012.
Raport o stanie kultury i NGO w Ukrainie, red. Laufer P., Wydawnictwo Episteme, Lublin 2012.
Report on the Implementation of the European Neighbourhood Policy Review, https://eeas.europa.eu/sites/eeas/files/2_en_act_part1_v9_3.pdf, z dn. 18.05.2017.
Report on the state of cultural cooperation in Europe https://cultureactioneurope.org/document/efah-cae-i-report-on-the-state-of-cultural-cooperation-in-europe-2003/interarts-efah_studyculturalcoopeeurope_finalreport_2003/, z dn. 06.02.2018.
Rekomendacje pierwszego Kongresu Kultury Partnerstwa Wschodniego, http://www.nck.pl/upload/2012-05-07/epcc_recommendations_eng_pl_ru.pdf, październik 2011.
Strategia Rozwoju Lublina na lata 2013–2020, red. dr Sagan M., http://strategia2020.lublin.eu/wp-content/uploads/2016/09/Strategia-Rozwoju-Lublina-na-lata-2013-2020-wyd.II_.pdf, Lublin 2015.
Wspólna deklaracja Szczytu Partnerstwa Wschodniego, Praga 2009. http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cms_data/docs/pressdata/en/er/107589.pdf z dn. 07.05.2009.
Steinkamp A., Pasqual J., Global Cultural Networks and Local Cultural Development, http://ajuntament.barcelona.cat/ciutatdelaliteratura/sites/default/files/bcl_steinkamp_pascual_networks_0209_v2.pdf, z dn. 06.02.2018.
Wspólna deklaracja Szczytu Partnerstwa Wschodniego, Warszawa 2011.|
http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cms_data/docs/pressdata/en/ec/124843.pdf z dn. 30.09.2011.

Kultura Enter, 2019/02 nr 88