Strona główna/OMÓWIENIE. Odcienie, cienie, czerń, biel i wszystko pomiędzy

OMÓWIENIE. Odcienie, cienie, czerń, biel i wszystko pomiędzy

Bartosz Wójcik

Recenzja z książki pt. Jak biały człowiek. Opowieść o Polakach i innych Oliwii Bosomtwe

W dotychczasowych recenzjach książki Jak biały człowiek. Opowieść o Polakach i innych Oliwii Bosomtwe przewija się stwierdzenie, że nie jest to opowieść autobiograficzna, a raczej wynikająca z autobiografii autorki [1]. To ważne rozróżnienie. We wstępie Bosomtwe daje zwarty opis tego, co czeka osoby decydujące się na lekturę: „Ta książka jest o tym, co sobie opowiadaliśmy i co nadal opowiadamy o ludziach podobnych do mnie. Jak wyglądają, skąd pochodzą, kim są sami dla siebie i dla nas” (str. 15).

Na ponad czterystu stronach nie znajdziemy esencjonalizmu czy generalizacji, a siedemnaście zindywidualizowanych rozdziałów, które razem dopełniają obraz znany już częściowo z książki Reni Eddo-Lodge Dlaczego nie rozmawiam już z białymi o kolorze skóry (przekł. Anna Sak), pozycji przełomowej dla publicznej rozmowy o historii kolonializmu, o konstrukcie rasy, o zaszłościach imperialnych. W Polsce natomiast kategorii rasy, łącząc jej początek z początkami gospodarki kapitalistycznej, przyjrzał się Przemysław Wielgosz w Grze w rasy. Jak kapitalizm dzieli, by rządzić (2021). O ile Eddo-Lodge i Wielgosz pracują w oparciu o dane dotyczące Imperium Brytyjskiego, Bosomtwe dodaje aspekt polski, dostarczając fakty z historii społecznej i osobistej czarnej społeczności zamieszkałej nad Wisłą.

Jak biały człowiek. Opowieść o Polakach i innych jest kompatybilna z podobnymi w duchu spojrzeniami na marginalizowane dotąd w europocentrycznej historiografii osoby pochodzenia afrykańskiego (czy szerzej osób reprezentujących Globalne Południe). Sztandarowym w ostatnich latach przykładem w USA jest „Projekt roku 1619” (The 1619 Project) autorstwa dziennikarki Nikole Hannah-Jonesa oraz zespołu z redakcji dziennika „The New York Times”. Projekt doczekał się m.in. rozbudowanej strony internetowej, serii podkastów oraz książek dostosowanych do różnych grup wiekowych. Nazwa nawiązuje do roku, w którym pierwsza grupa zniewolonych Afrykańczyków została przywieziona do tzw. Nowego Świata, a konkretnie do ówczesnej angielskiej kolonii Wirginia, a sam projekt został zapoczątkowany w 2019 roku, czyli w czterechsetną rocznicę wydarzenia. Książki, a także filmy dokumentalne, audycje radiowe i podkasty, dekolonizujące opowieść o historii Imperium Brytyjskiego i dekonstruujące wąsko rozumianą brytyjskość są obecnie częścią debaty publicznej nie tylko w Zjednoczonym Królestwie i w krajach anglojęzycznych (czyli w byłych koloniach – czy to osiedleńczych, jak Australia i Kanada, czy to plantacyjnych, jak Barbados i Jamajka), ale i wszędzie, gdzie sprawiedliwość społeczna jest tematem, który przedostał się do mainstreamu. Oprócz Eddo-Lodge, istotnymi głosami w ostatnich latach okazali się m.in. historyk David Olusoga, autor Black and British: A Forgotten History (2016), raper i pisarz Akala, autor Natives: Race and Class in the Ruins of Empire (2018), dziennikarka Afua Hirsch, autorka Brit(ish): On Race, Identity and Belonging (2018), historyczka Miranda Kaufmann, autorka Black Tudors: The Untold Story (2018).

W swojej książce Bosomtwe ucieka od łatwych rozwiązań, zaznaczając w towarzyszącej jej premierze wystąpieniach medialnych – jak w rozmowie z Eweliną Kołodziej opublikowaną w magazynie „Vogue” [2]:

Myślę, że opisując tkankę uprzedzeń, najlepiej zacząć od siebie (…) Chciałabym, żeby w jakiś sposób, tak jak ja spotkałam się z własnymi uprzedzeniami, [czytelnicy – przyp. bw] też mieli okazję skonfrontować swój stereotypowy aparat myślenia, aby przyjrzeli się tym historiom, dzięki czemu trochę inaczej spojrzelibyśmy na nasze relacje. Zmiana sposobu myślenia wymaga zbiorowej pracy, a niekoniecznie są na to proste recepty.

Bogata w źródła (ponad dwadzieścia stron przypisów końcowych), rzetelnie napisana i gęsta od niuansów Jak biały człowiek. Opowieść o Polakach i innych zdenerwuje tych, który oburzyła (dość) szeroko komentowana Odejdź. Rzecz o polskim rasizmie (2022) Agnieszki Kościańskiej i Michała Petryka czy Zapiski czarnego Polaka (2022) Christiana Kobluka, rzadziej omawiana, ale to z uwagi na dystrybucję niż jakość pisarstwa. Wszystkie reprezentują bardzo potrzebny zwrot rewizjonistyczny (w pozytywnym tego przymiotnika znaczeniu). Tak jak optyka feministyczna, np. Brakująca połowa dziejów. Krótka historia kobiet na ziemiach polskich (2018) Anny Kowalczyk, czy ludowa, np. Ludowa historia Polski (2020) Adama Leszczyńskiego, rozszerza perspektywę analityczną i przywraca zapomniane lub nieznane osoby, zjawiska, procesy, tak wprowadzenie namysłu nad tym, co Bosomtwe nazywa „społeczno-kulturowym wizerunkiem czarnego”, rozszerza horyzont myślowy. Przy intelektualnym założeniu, które jest jedną z wielu wartości recenzowanej książki, że automatycznie „[n]ie da się jednak przełożyć systemu relacji rasowych w Stanach Zjednoczonych albo postkolonialnej Wielkiej Brytanii na polski kontekst” [3]. Ale da się skonfrontować z wyobrażeniami Inności i poznać indywidualne opowieści „o czarnych osobach pochodzenia afrykańskiego, które zamieszkały albo urodziły się w Polsce” (str. 397) skrupulatnie zebrane i przekonująco zaprezentowane przez Bosomtwe.

Oliwia Bosomtwe, Jak biały człowiek. Opowieść o Polakach i innych, W.A.B, Warszawa 2024.

1)Np. w recenzji autorstwa Sylwii Góry: https://kulturaliberalna.pl/2024/09/17/sylwia-gora-recenzja-oliwia-bosomtwe-jak-bialy-czlowiek/

2)Całość rozmowy: https://www.vogue.pl/a/oliwia-bosomtwe-o-debiutanckiej-ksiazce-jak-bialy-czlowiek-i-poszukiwaniu-tozsamosci

3)Rozmowa Pauliny Januszewskiej z Oliwią Bosomtwe: https://krytykapolityczna.pl/kultura/czytaj-dalej/apisalam-ksiazke-o-polsce-i-polakach-a-nie-o-czarnosci-oliwia-bosomtwe-rozmowa/

Kultura Enter
2025/01 nr 112

Obraz Olgi Pawłowskiej na wystawie "30 uderzeń na minutę", fot. A. Zińczuk.