Wielu autorów ksiąg pamięci pisze o swoich rodzinnych miejscowościach jako o miejscach, których właściwie już nie ma i gdzie prawdopodobnie nigdy nie wrócą. Jednocześnie autorzy wspomnień bezpośrednio lub między wierszami wyrażają nadzieję, że ktoś przeczyta ich słowa. Dlatego księgi te, powstałe z myślą o upamiętnieniu własnej społeczności, czytane dzisiaj przybliżają żydowskie spojrzenie, ukazują, jak głębokie więzi łączyły polskich Żydów z ich miejscami urodzenia czy zamieszkania, a także pozwalają lepiej zrozumieć sprzeczne czasami uczucia i wybory.

Czym są księgi pamięci?

Księgi pamięci to gatunek bardzo ważny w tradycji żydowskiej, zwłaszcza po Zagładzie. Te niezwykle cenne źródła znane są w Polsce jedynie niewielkiemu gronu specjalistów zajmujących się historią Żydów. Tymczasem mogą być one interesującą i pouczającą lekturą dla dużo szerszego kręgu odbiorców. Księgi te (szacuje się, że dotąd wydano ponad 600 pozycji) powstawały w latach powojennych z inicjatywy poszczególnych ziomkostw działających zarówno w Izraelu, jak i w różnych krajach żydowskiej diaspory. Zwykle w tytule ksiąg znajduje się nazwa miasta czy miasteczka oraz słowa: izkor-buch (księga pamięci), pinkas (kronika), sefer (księga) czy sefer zikaron (księga pamięci).

Niektóre księgi, jak na przykład Lubartowa czy Rejowca, ukazały się już w 1947 roku, inne dopiero w latach siedemdziesiątych. Ich objętość jest różna: od około dwustu do ponad tysiąca stron różnego formatu. Objętość tomu nie zależy przy tym od wielkości danej społeczności – czasami mniejsze, kilkusetosobowe, mają w porównaniu z dużymi skupiskami wielkomiejskimi obszerniejsze księgi, odnotowujące niemal każdego mieszkańca, co jest zrozumiałe ze względu na silniejsze więzi wewnętrzne typowe dla mniejszych społeczności, a także na możliwość ich dokładnego opisania z uwagi na niewielkie rozmiary.

Niektóre miasta i miasteczka mają więcej niż jedną księgę. Niekiedy powstawały one w znacznym odstępie czasu i wtedy ich twórcom przyświecała chęć uzupełnienia wcześniejszych edycji.

Dawne życie

Większość ksiąg pamięci ułożona jest według podobnego schematu. Na początku, po słowie wstępnym (czasami w formie kilku tekstów od różnych autorów, redaktorów czy organizacji), znajduje się artykuł zawierający zarys dziejów danej miejscowości, następnie teksty omawiające szczegółowo życie religijne, gospodarcze, społeczne, polityczne i kulturalne, przeróżne organizacje, zrzeszenia i ugrupowania działające na danym terenie. Kolejna część poświęcona jest często konkretnym ulicom, budowlom i innym szczegółom topograficznym. Zwykle autorzy podkreślają znaczenie swojej miejscowości w skali całego kraju, czy nawet świata, zwłaszcza świata żydowskiej Diaspory. W wielu księgach pamięci nie brakuje twórczości literackiej, często amatorskiej, ale także tej wyższego lotu, fragmentów prozy i utworów poetyckich poświęconych danemu miastu czy miasteczku.

Księgi z mniejszych miejscowości zawierają często dość bogate fragmenty poświęcone barwnym postaciom, zarówno ludziom prostym jak i uczonym. Znajdziemy zatem biogramy miejscowych rabinów, nauczycieli, działaczy gminnych, filantropów, a obok nich biedaków czy wręcz żebraków. Wiele ksiąg zawiera części poświęcone miejscowym „pomyleńcom”. Można sobie wyobrazić, że w zwykłych okolicznościach popadliby zapewne w zapomnienie, ale tragedia Zagłady sprawiła, że i oni okazali się godni upamiętnienia.

Nie brakuje tekstów dotyczących legendarnej i udokumentowanej historii miasteczek i miast. Przy okazji napotykamy zaskakujące niekiedy interpretacje etymologii nazw własnych, nierzadko znacznie różniące się od polskich, wywodzące poszczególne nazwy miejscowości z języka hebrajskiego.

Wiele miejsca zajmują opisy jarmarków i świąt, a także ludowych obrzędów, np. występujący w kilku księgach opis wesela na cmentarzu (traktowanego jako środek na zażegnanie epidemii), czy opis wypędzania dybuka.

Niezmiernie interesujące są opisy życia codziennego, relacji z ludnością chrześcijańską, zmagań z wymogami tradycji w dążeniach do nowoczesności. Wiele miejsca poświęcono edukacji, zarówno religijnej jak i świeckiej.

To barwne życie, przypominające niektóre sceny z utworów klasyków literatury jidysz, stanowi dramatyczny kontrast z tym co nastąpiło później, nic dziwnego więc, że często relacje te są wyidealizowane. Nie jest to jednak regułą – w wielu księgach znajdujemy opisy konfliktów i podziałów w łonie miejscowych społeczności.

Cień Zagłady

Chociaż zwykle wspomnienia, relacje i opracowania dotyczące okresu wojny zawarte są w oddzielnych częściach ksiąg, faktycznie cień Zagłady kładzie się na większość tekstów, tak więc dotyczą jej nie tylko te zawarte w częściach obejmujących okres wojny. Wspomnienia z wcześniejszych okresów są nierzadko przeplatane nawiązaniami do późniejszego zniszczenia. Najczęściej jednak nawiązania do Zagłady znajdują się na końcu tekstów – w formie smutnej refleksji, że to o czym autorzy piszą należy już tylko do przeszłości, czy też poprzez wyrażenie rozpaczy, buntu lub nienawiści do oprawców.

Zdecydowaną większość materiałów zawartych w częściach poświęconych Zagładzie stanowią relacje świadków. Często wspomnienia takie powstawały specjalnie na potrzeby wydawanej właśnie księgi, czasami – zwłaszcza w wypadku ksiąg późniejszych – zamieszczano istniejące już wcześniej relacje, zdeponowane w rozmaitych instytucjach badawczych. Ich autorzy byli zwykle mieszkańcami tytułowych miejscowości, bądź osobami, które trafiły tam w czasie wojny.

O ile w częściach dotyczących okresu międzywojennego znajdujemy stosunkowo niewiele szczegółów na temat kontaktów z ludnością chrześcijańską, w partiach dotyczących wojny i okresu powojennego tych informacji jest znacznie więcej i obejmują przeróżne postawy Polaków.

Okres powojenny jest reprezentowany skromniej pod względem objętościowym, ale niemal każda księga zawiera wstrząsające relacje z tamtych czasów mówiące o rozmiarze zniszczenia. Niektórzy ocalali, przybywając do rodzinnego miasta mają wrażenie, że pomylili drogę. Inni deklarują, że nigdy już nie wrócą do rodzinnej miejscowości, w której nie ma już Żydów, a jedyny ślad ich dawnej obecności to zbezczeszczony cmentarz czy zrujnowana synagoga.

W księgach wydanych kilkanaście czy kilkadziesiąt lat po wojnie znajdujemy jednak relacje z późniejszych przyjazdów do rodzinnych miast i miasteczek, co daje wgląd w zmieniającą się percepcję życia w Polsce i ocenę stosunków polsko-żydowskich.

W księgach pamięci bardzo istotną rolę odgrywa ich warstwa ikonograficzna, wszelkiego rodzaju materiały ilustracyjne – wspomagające i dopełniające warstwę przekazu słownego. Obydwie warstwy służą wspólnemu celowi odtworzenia zgładzonego świata żydowskich społeczności, ocalenia go od zapomnienia i przekazania tych informacji następnym pokoleniom. Istnieją księgi zawierające kilkanaście ilustracji i takie, w których jest ich kilkaset. Większość ksiąg zawiera nekrologi zamieszczone przez ocalałych, które pełnią symboliczną funkcję nagrobków.

Księgi pamięci czytane w Polsce

Lektura żydowskich ksiąg pamięci może być bardzo pouczająca dla polskiego czytelnika, którego zawarte w nim teksty nierzadko zaskoczą odmiennym spojrzeniem czy wręcz ostrością formułowanych sądów. Należy pamiętać, że większość ksiąg była pisana niedługo po wojnie, kiedy społeczność żydowska w Polsce, tak ciężko doświadczona w czasach Zagłady, dodatkowo została dotknięta falą antysemityzmu, której ukoronowaniem był pogrom kielecki w lipcu 1946 roku. Potem, w okresie stalinowskim, kontakty między Żydami pozostałymi w Polsce a tymi, którzy wyjechali do Izraela lub innych państw, były drastycznie ograniczone ze względów politycznych i ideologicznych. Nic zatem dziwnego, że wielu autorów pisze o swoich rodzinnych miejscowościach jako o miejscach, których właściwie już nie ma i do których prawdopodobnie nigdy nie wrócą. Jednocześnie autorzy wspomnień bezpośrednio lub między wierszami wyrażają nadzieję, że ktoś kiedyś przeczyta ich słowa. Dlatego księgi te, powstałe z myślą o upamiętnieniu własnej społeczności, czytane dzisiaj przez polskich czytelników, przybliżają im żydowskie spojrzenie, ukazują, jak głębokie więzi łączyły polskich Żydów z ich miejscami urodzenia czy zamieszkania, a także pozwalają lepiej zrozumieć sprzeczne czasami uczucia i wybory.

Jak dotrzeć do ksiąg pamięci?

Najbogatsze kolekcje ksiąg pamięci posiadają niektóre biblioteki amerykańskie i izraelskie. W Polsce największy ich zbiór znajduje się w Żydowskim Instytucie Historycznym w Warszawie, zaś w Zakładzie Kultury i Historii Żydów Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie gromadzone są księgi z regionu Lubelszczyzny (około 60 tomów). Dobrze by było, aby księgi pamięci stały się obiektem zainteresowania także mniejszych bibliotek i towarzystw regionalnych w Polsce, zwłaszcza tych, których dawnych społeczności dotyczą. Jest to tym bardziej możliwe, że obecnie wiele z nich jest dostępnych w formie skanów na stronie internetowej New York Public Library (http://yizkor.nypl.org); można także zamówić reprinty w Yiddish Book Center w Amherst w stanie Massachusetts (duży zbiór reprintów został niedawno zakupiony przez Instytut Studiów Strategicznych w Krakowie).

Dowodem coraz większego zainteresowania tym gatunkiem w Polsce jest wydanie Księgi pamięci Żydów ostrołęckich (2001); w druku jest przekład jednej z ksiąg pamięci Biłgoraja, Churban Bilgoraj. wydanej w Tel Awiwie w 1956 roku pod redakcją Abrahama Kronenberga, zawierającej teksty kilkunastu autorów (istnieje także autorska księga napisana przez Mosze Tejtlbojma Bilgoraj izker-buch [Księga pamięci Biłgoraja], wydana w 1955 roku w Jerozolimie).

Chcąc przybliżyć księgi pamięci polskiemu czytelnikowi opracowaliśmy w UMCS w ramach projektu KBN i FNP obszerną antologię zawierającą 160 tekstów z ponad osiemdziesięciu ksiąg pamięci, która ukaże się w połowie 2009 roku nakładem Wydawnictwa UMCS (zob. Monika Adamczyk-Garbowska, Adam Kopciowski, Andrzej Trzciński (red.), Tam był kiedyś mój dom… Księgi pamięci gmin żydowskich). Niedawno ukazała się także opracowana w ramach tego samego projektu bibliografia ksiąg pamięci (zob. Adam Kopciowski (red.), Księgi pamięci gmin żydowskich – bibliografia/Jewish Memorial Books: A Bibliography, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2008).

Poniżej prezentujemy wybrane fragmenty z jednej z ksiąg biłgorajskich, tej pod redakcją Abrahama Kronenberga. Churban Biłgoraj znaczy „zagłada Biłgoraja” – churban w językach hebrajskim i jidysz oznacza „zniszczenie”, „zagładę”, w obu językach określenie to używane jest tradycyjnie w odniesieniu do zburzenia I i II Świątyni Jerozolimskiej; ze względu na swój zakres zagłada Żydów w czasie II wojny światowej jest określana często mianem III Churban.

Monika Adamczyk-Garbowska

Kultura Enter
2009/02 nr 07