Ukraina i Unia Europejska – Program Kulturalny Partnerstwa Wschodniego*
Faktem jest, że ani Unia Europejska i jej państwa członkowskie nie udają, że znają odpowiedzi na problemy Ukrainy i innych krajów; jednakże nowe rozumienie kultury, właściwe dla unowocześniającego się społeczeństwa i gospodarki, jest w regionie wysoce pożądane. Tymczasem obie strony – UE i kraje Partnerstwa Wschodniego – muszą dążyć do złamania pewnych tabu.
Dla czytelnika nieobeznanego z politykami i programami Unii Europejskiej, a także stosowanymi tam skrótami, pozwolę sobie powiedzieć kilka słów na temat tzw. Partnerstwa Wschodniego (PW) i szerszym kontekście, w którym ta inicjatywa została osadzona, czyli Europejskiej Polityce Sąsiedztwa (EPS).
Europejska Polityka Sąsiedztwa została opracowana w 2004 roku w odpowiedzi na proces rozszerzenia UE oraz z potrzeby uniknięcia, w miarę możliwości, nowych podziałów między krajami powiększonej Unii i ich szesnastoma sąsiadami w południowym regionie Morza Śródziemnego, w Europie Wschodniej i na Kaukazie Południowym.
Polityka ta została opisana w dokumencie strategicznym, który z czasem został uzupełniony i udoskonalony. EPS, choć początkowo stanowiła podstawę do budowania polityki dwustronnej między UE i poszczególnymi krajami, uzyskała także swój wymiar regionalny w postaci Partnerstwa Wschodniego (od 2009 roku), Unii dla Śródziemnomorza (projekt wznowiony w 2008 roku) i Synergii Czarnomorskiej (od 2008 roku). Partnerstwo Wschodnie obejmuje region zdefiniowany odgórnie przez Brukselę i stanowi twór ze wszech miar sztuczny. PW objęło swym działaniem sześć krajów byłego ZSRR: Armenię, Azerbejdżan, Białoruś, Gruzję, Mołdawię i Ukrainę.
Współpraca między UE i jej poszczególnymi krajami sąsiedzkimi jest określona w dokumentach zatytułowanych plany działania, zatwierdzonych przez UE i rządy poszczególnych krajów i zawierających długofalowy program działań na okres 3–5 lat. Plany działania mają być skorelowane z reformami politycznymi i gospodarczymi, podejmowanymi na rzecz zrównoważonego rozwoju i zbliżenia do polityki i standardów unijnych. Plany działania z kolei uzupełnione są siedmioletnimi Krajowymi dokumentami strategicznymi (KDS), trzyletnimi Krajowymi programami indykatywnymi (KPI) oraz szczegółowymi programami rocznymi. Postępy we wdrażaniu planów działania publikowane są co roku w sprawozdaniach EPS. Finansowanie tej współpracy unijnej jest zapewnione dzięki mechanizmowi znanemu jako Europejski Instrument Sąsiedztwa i Partnerstwa (EISP), którego budżet na lata 2007–2013 wynosi około 12 mld euro.[1]
Choć niewątpliwie wiele działań i rozmów na temat Partnerstwa Wschodniego ma miejsce na poziomie rządowym, wiele wysiłku poświęcono próbom otwarcia programu na wszystkie aspekty życia publicznego.[2] Jednym z mechanizmów mającym w tym pomóc jest Forum Społeczeństwa Obywatelskiego (FSO) uruchomione w 2009 roku w celu wsparcia zaangażowania organizacji społeczeństwa obywatelskiego i umożliwienia im wywarcia realnego wpływu na kierunki działania Partnerstwa Wschodniego. W dalszej kolejności powołano Krajowe Platformy Forum Społeczeństwa Obywatelskiego. Ich przedstawiciele uczestniczą w pięciu wielostronnych platformach tematycznych. Czwarta z nich działa pod nazwą Kontakty Międzyludzkie i zajmuje się kulturą i sztuką. Chociaż forum znajduje się dopiero na etapie rozwojowym, zyskuje, poprzez przedstawicieli platform krajowych, coraz większy wpływ, jako skuteczny kanał wsparcia dla sektora kulturalnego i jego spraw.
Na tle tych bardzo formalnych i zorganizowanych działań, gdzie słowo „kultura” pojawiało się nader rzadko, w roku 2008 Komisja Europejska postanowiła przyjrzeć się możliwości stworzenia dla krajów Partnerstwa Wschodniego programu ukierunkowanego na kulturę. Impulsem do tego było prawdopodobnie istnienie podobnego programu skierowanego do krajów południowego rejonu Morza Śródziemnego (Euromed Heritage), działającego od lat dziewięćdziesiątych XX wieku. Fakt braku takiej inicjatywy w regionie Partnerstwa Wschodniego, który pod wieloma względami jest bliższy kulturowo państwom członkowskim UE, uznano za swoistą anomalię. Przygotowano i przyjęto stosowny raport, za którym poszły konkretne zalecenia odnośnie uruchomienia takiego programu w 2008 roku. W nieco zmienionej formie proces ten doprowadził pod koniec 2010 roku do otwartego naboru projektów z regionu oraz do utworzenia w regionie jednostki, której zadaniem miało być opracowanie i zarządzanie programem kulturalnym Partnerstwa Wschodniego.
Ogólnym celem tego programu jest wspieranie roli kultury w realizacji zrównoważonego rozwoju regionu oraz wspieranie współpracy regionalnej między instytucjami publicznymi, społeczeństwem obywatelskim oraz organizacjami kulturalnymi i akademickimi w obszarze Partnerstwa Wschodniego i Unii Europejskiej. Szczegółowe cele programu to:
– wspieranie i promowanie reform polityki kulturalnej na szczeblu rządowym,
– budowanie potencjału organizacji kulturalnych i profesjonalizacja sektora kultury w regionie,
– wsparcie wymiany informacji, doświadczeń i dobrych praktyk między menedżerami kultury na szczeblu regionalnym oraz w ramach Unii Europejskiej,
– wsparcie inicjatyw/partnerstw lokalnych, które wykazują pozytywny wkład do rozwoju gospodarczego, integracji społecznej, rozwiązywania konfliktów i dialogu międzykulturowego, oparty na działaniach w sferze kultury.
Mając do dyspozycji 12 mln euro, w procedurze naboru projektów wyłoniono piętnaście projektów regionalnych, które zostały zakontraktowane i sfinansowane w ramach Programu Kulturalnego Partnerstwa Wschodniego. Dodatkowe 3 mln euro trafiło na działania w zakresie budowania potencjału oraz na utworzenie niewielkiej Regionalnej Jednostki Monitoringu i Budowania Potencjału działającej z pozycji Kijowa i zatrudniającej głównie ukraiński personel.
Z piętnastu projektów dofinansowanych w ramach programu, cztery prowadzone są przez organizacje ukraińskie, a sześć z udziałem ukraińskich partnerów. Cztery projekty prowadzone przez Ukraińców obejmują:
– kulturalny rozwój społeczności – organizacja „EkoArt” z Doniecka (z partnerami z Chersonia w Ukrainie oraz z Gruzji),
– różnorodność kulturowa i równe szanse dla mniejszości – Centrum Resursowe na rzecz Rozwoju NGO „GURT” (z trzema partnerami z Ukrainy, dwoma z Armenii i jednym z Polski),
– promowanie lokalnego dziedzictwa – organizacja „Totem” z Chersonia (z dwoma partnerami z Ukrainy oraz po jednym z Armenii i Gruzji),
– transgraniczna współpraca kulturalna w regionie Polesia połączona z promocją regionu – organizacja Intelektualna Perspektywa z Kijowa (z dwoma partnerami ukraińskimi i partnerem białoruskim).
Pozostałe sześć projektów z ukraińskim udziałem obejmuje działania w zakresie:
– regionalnej współpracy transgranicznej w zakresie kinematografii pod kierownictwem Funduszu Golden Apricot na rzecz Rozwoju Kinematografii. Poza Ukrainą, partnerzy projektu to także Gruzja, Armenia i Turcja,
– tolerancji kulturowej poprzez poznawanie historii i dziedzictwa pod kierownictwem holenderskiego stowarzyszenia EUROCLIO (Europejskie Stowarzyszenie Nauczycieli Historii). Partnerem ukraińskim jest Nova Doba, są też partnerzy z Azerbejdżanu, Mołdawii, Armenii i Gruzji,
– kulturalnego wykorzystania przestrzeni publicznej pod kierownictwem austriackiej organizacji OIKODROM – Forum Nachhaltige Stadt. Ukraińskim partnerem projektu jest Fundacja Centrum Sztuki Współczesnej (FCSW), pozostali partnerzy pochodzą z Armenii, Mołdawii, Chorwacji i Luksemburga,
– kultura książki pod kierownictwem bułgarskiej fundacji Next Page. Poza Ukrainą, partnerzy projektu to także Gruzja i Armenia,
– networking dla fotografików pod kierownictwem organizacji Interakcia z Mińska. Ukraiński partner projektu to Krajowy Związek Artystów Fotografików Ukrainy, pozostali partnerzy to Białoruś, Armenia, Gruzja i Mołdawia.
Wszystkie te projekty zakładają różnorakie działania, w których obecny jest komponent szkoleniowy, rozwojowy oraz regranting.
Zważywszy na zróżnicowanie regionu i projektów, a także mające miejsce opóźnienia, program kulturalny PW w niektórych obszarach znajduje się nadal w powijakach. Poziom zaawansowania projektów waha się od tych, które pod koniec 2012 roku będą już miały za sobą pierwszy rok działalności (projekty mogą trwać do trzech lat) do takich, które się jeszcze nie rozpoczęły, jak jeden z projektów kierowanych przez organizację z Białorusi. Inicjatywa ta nie została jak dotąd oficjalnie zarejestrowana, czego wymagają białoruskie władze, z powodu wielomiesięcznych zawirowań wokół określenia statusu projektu.
W październiku 2012 w Tbilisi miała miejsce dwudniowa, pierwsza regionalna konferencja Programu Kulturalnego Partnerstwa Wschodniego, która zgromadziła około stu uczestników. W ramach konferencji odbyło się inauguracyjne posiedzenie niezależnego zespołu doradczego, który został powołany w celu wsparcia programu i opracowania wytycznych dla Regionalnej Jednostki Monitoringu i Budowania Potencjału. W skład zespołu wchodzi dwóch przedstawicieli sektora kultury z każdego z krajów Partnerstwa Wschodniego. Przedstawicielami strony ukraińskiej są Wład Troicki i Julia Waganowa. Na konferencji przedstawiono zakres wszystkich piętnastu projektów i podsumowano działalność Regionalnej Jednostki Monitoringu i Budowania Potencjału, w tym utworzenie bardzo przydatnej strony internetowej, odbyte wizyty studyjne w sześciu krajach, wydarzenia związane z rozpoczętymi projektami, szkolenia z zarządzania projektami i przygotowanie zarówno poszczególnych raportów krajowych jak i raportu regionalnego, którego celem jest określenie głównych kierunków i priorytetów działania wspomnianej jednostki.
Program Kulturalny PW musi sprostać kilku wyzwaniom. Jednym z nich, szczególnym w kontekście kryzysu gospodarczego w Europie, jest zapewnienie kontynuacji programu po obecnym etapie, którego zaplanowane działania zostały w dużej mierze zrealizowane. Kolejnym znakiem zapytania jest stopień, w jakim środowisko lokalne w Ukrainie i w innych krajach jest w stanie efektywnie skorzystać z programu i jego finansowania w kontekście pewnych niesprzyjających czynników lokalnych. Do kolejnych czynników hamujących rozwój programu należą ogrom sprawozdawczości i wymogi unijne w zakresie prowadzenia rachunkowości projektów, a także względny brak u decydentów w Brukseli stosownej wiedzy i doświadczenia w regionie, zwłaszcza w obszarze sektora kultury i złożonościach kulturowych, związanych z lokalnym środowiskiem pracy.
Dwa z takich wyzwań, stojących przed Regionalną Jednostką Monitoringu i Budowania Potencjału to:
– Jak wspierać i rozwijać podejście strategiczne, które stoi w zgodzie z aktualnym postrzeganiem roli kultury w Unii Europejskiej i odpowiada na pilne potrzeby krajów PW w kontekście zachodzących w nich procesów modernizacji i rozwoju?
– W jaki sposób, w drodze partnerstwa, zarówno z organami państwa jak i organizacjami społeczeństwa obywatelskiego, osadzić to w konkretnej rzeczywistości, polityce kulturalnej i działalności kulturalnej w tych krajach?
W odpowiedzi na te dwa wyzwania, program kulturalny zamierza skoncentrować się na klimacie i kontekście, w którym kultura – a także sztuka – cierpi, przeżywa i rozwija się, z naciskiem na wyniki, a nie nakłady, związane z klimatem/kontekstem, wspólnym działaniem, rozwojem wspólnych interesów i tworzeniem wzajemnych, korzystnych relacji w poszczególnych krajach, w regionie oraz między regionem i państwami członkowskimi UE.
W formie schematu może to wyglądać następująco:
Kolejnym wyzwaniem jest pytanie o to, w jakim stopniu te sześć krajów stanowi „region” lub jest skłonnych postrzegać siebie łącznie jako region. Na przykład Ukraina irytuje się, gdy jest opisywana jako „wschodni sąsiad”, podczas gdy oczywiste jest, że geograficznie i historycznie kraj ten jest jednoznacznie częścią Europy. Inaczej sytuacja przedstawia się na przykład w Azerbejdżanie, gdzie przyszłe członkostwo w UE w ogóle nie figuruje w programach i
Specyfika regionu bywa nawet bardziej skomplikowana, ponieważ kraje te zdecydowanie różnią się od siebie, nie mówiąc o tym, że wykazują także bardzo wysoki stopień wewnętrznej różnorodności. Poza chwalebnymi wyjątkami takimi jak Polska i Litwa, Ukraina i inne kraje PW są stosunkowo mało znane lub niedostatecznie rozumiane w państwach członkowskich UE, między innymi ze względu na bardzo mały poziom dotychczasowego zaangażowania na profesjonalnym poziomie.strategiach politycznych. Ukraina, i nie tylko ona, jest przeczulona na punkcie UE, co czasem znajduje uzasadnienie, a czasem nie. Niektóre kraje wyrażają także ograniczony entuzjazm w związku z umieszczaniem ich w jakimś regionalnym „klubie” w celu budowania partnerstwa, gdyż każdy z nich, a co za tym idzie, istniejące w nich środowiska kultury, aspirują do nawiązywania bezpośredniej relacji z Berlinem, Paryżem, Londynem, itp.
To co łączy te kraje, jest również niejednoznaczne lub nie jest postrzegane jako pozytywne. Kraje Partnerstwa Wschodniego mają wspólną, choć nie współdzieloną historię, w której punktem odniesienia jest sowiecka przeszłość, ale w każdym kraju (oraz wewnątrz danego kraju) ten punkt odniesienia jest różnie interpretowany. Każdy z tych sześciu krajów ma także zniekształcony obraz swoich sąsiadów, oparty na prawdziwej lub wyimaginowanej interpretacji historii, choć bywa, że na to postrzeganie ma wpływ jakiś współczesny konflikt, tak jak w przypadku Armenii i Azerbejdżanu.
Oficjalnie finansowana i wielostronna współpraca kulturalna na poziomie międzynarodowym nie istnieje w próżni, a relacje między krajami PW i państwami członkowskimi UE są czasami frustrujące, nierówne i wypaczone. W krajach PW pojawiają się czasem powszechne, lecz nierealistyczne oczekiwania w stosunku do finansowania i programów UE, a same relacje UE z krajami regionu, w tym oczywiście Ukrainą, kontrolowane są przez elity polityczne zainteresowane przede wszystkim przetrwaniem i działaniami krótkofalowymi, ważniejszymi z perspektywy lokalnych celów politycznych. Mając to na uwadze, zrozumiałe jest, że unijna oferta połączona z wymogami w zakresie budowania partnerstwa nie znajduje zrozumienia i nie przemawia do wyobraźni z perspektywy doraźnych potrzeb społecznych, a także nie jest w stanie radykalnie wpływać na priorytety przywódców politycznych.
Od czasu odzyskania niepodległości, w sektorze kultury krajów PW miały miejsce znaczne, choć często nierozpoznane, osiągnięcia i postępy, ale oczekiwania miejscowych społeczności i środowisk kulturalnych były tak wielkie, a przy tym nierealistyczne, że w Ukrainie i w innych krajach coraz bardziej dostrzega się postawę niezadowolenia. Niestety sukcesy, pozytywne osiągnięcia i przykłady innowacyjnych dobrych praktyk nie były często dostrzegane lub rejestrowane, a na pewno nie były aktywnie promowane jako narzędzia wiedzy na przyszłość. Przyczyn tej sytuacji upatruje się w niesprzyjających warunkach politycznych i braku podejmowania szeroko zakrojonych reform, co w rzeczywistości oznaczało niewielkie zmiany w sektorze kultury; ostatecznie podjęto nie więcej niż quasi‑reformy i zaproponowano rozwiązania prawne, które często nie mają zastosowania w praktyce.
Najważniejszy dla Programu Kulturalnego Partnerstwa Wschodniego jest kontekst, w którym, obok zrozumiałej skądinąd ochrony infrastruktury kulturalnej i pierwszeństwa działań zmierzających do zachowania dziedzictwa kulturowego, (ze względu na ich rolę państwotwórczą) podejmowanych przez organy państwowe i ministerstwa kultury, nie pojawiła się chęć stworzenia warunków do rozwoju poważnego i niezależnego sektora kultury, w tym odpowiedzialnych prywatnych/komercyjnych segmentów kultury i sztuki, co doprowadziło do zakłóceń w rozwoju i niewspółmiernej dominacji państwa.
Ta dominacja państwa w sektorze kultury, wspólna dla wszystkich krajów PW i widoczna także w Ukrainie, czasem połączona z atawistycznym stylem zarządzania, doprowadziła do utrwalenia się skostniałego i statycznego pojęcia „kultury”, co nie sprzyja rozwojowi takiego programu jak inicjatywa kulturalna PW.
Faktem jest, że ani Unia Europejska i jej państwa członkowskie nie udają, że znają odpowiedzi na problemy Ukrainy i innych krajów; jednakże nowe rozumienie kultury, właściwe dla unowocześniającego się społeczeństwa i gospodarki, jest w regionie wysoce pożądane. Tymczasem obie strony – UE i kraje Partnerstwa Wschodniego – muszą dążyć do złamania pewnych tabu. Zachodni model NGO, promowany przez zewnętrznych sponsorów, pełnych dobrych intencji, nie przyniósł efektu w postaci stworzenia mocnego i dynamicznego niezależnego sektora, będącego w stanie przyczynić się w znacznym stopniu do rozwoju kultury w skali kraju. Owszem we wszystkich krajach PW, nie wyłączając Ukrainy, działają skuteczne organizacje pozarządowe zajmujące się dziedziną kultury, natomiast nadal nie został zbudowany silny i niezależny sektor kultury. Podobna sytuacja ma miejsce w przypadku tworzenia odpowiedzialnego sektora prywatnego/komercyjnego. Na pewno procesowi temu nie pomogło popularne, a nawet oficjalne przeświadczenie, że sektor prywatny nie ma nic wspólnego z kulturą. Jeden przykład z Ukrainy pokazuje jaki może być potencjalny wkład sektora prywatnego/komercyjnego w rozwój kultury. Bez względu na nasze poglądy na temat oligarchów, faktem jest, że inicjatywa pod nazwą Pinchuk Art Centre, niezależnie od motywacji jej sponsora, zrobiła w kilka lat więcej w zakresie tworzenia standardów, rozwoju widowni i wspierania zdrowego zainteresowania sztuką współczesną niż ministerstwo kultury mogłoby osiągnąć przez sto lat.
Być może prawdziwe pytanie brzmi, czy zaangażowanie UE w kulturę Ukrainy i regionu może pomóc wyznaczyć jakieś neutralne terytorium, na którym będzie można skutecznie przyjrzeć się niektórym słabościom i sprzecznościom w procesie rozwoju kultury i wspierania kreatywności na poziomie lokalnym? Czy zaangażowanie UE w sektor kultury w Ukrainie i w innych krajach pobudza do debaty i sprzyja określaniu najważniejszych potrzeb poprzez ułatwianie integrującego dialogu między wszystkimi interesariuszami obszaru kultury? Jeśli ten wstępny etap Programu Kulturalnego Partnerstwa Wschodniego pozwolił nam wyraźnie określić jakieś priorytety, to jednym z nich jest potrzeba skupienia narodowych/lokalnych/regionalnych strategii kultury na klimacie – kontekście kulturalnym, celem uwolnienia ludzkiego, kulturowego i społecznego kapitału, który z pewnością istnieje w krajach Partnerstwa Wschodniego, ale który pozostaje w cieniu i nie może być wykorzystany w strategiach i programach modernizacji i rozwoju. Również nie mniej ważne jest stwierdzenie, iż we wszystkich krajach PW sektor niezależnych organizacji społeczeństwa obywatelskiego oraz sektor prywatny/komercyjny są dość słabe, natomiast sektor państwowy/publiczny (tj. ministerstwo kultury) nie może w znaczący sposób przyczynić się do wdrażania strategii modernizacji i rozwoju, chyba że będzie w stanie nawiązać strategiczne partnerstwo na poziomie krajowym z silnym segmentem niezależnych organizacji/NGO i sektorem prywatnym/komercyjnym.
Nie ma wątpliwości, że ze wzrostem ilości, poziomu i stopnia zaawansowania współpracy między państwami członkowskimi UE i Ukrainą wiążą się wymierne korzyści. Pozytywne doświadczenia państw członkowskich UE w obszarach takich jak CCI (sektor kultury i sektor kreatywny), czy wsparcie i rozwój przywództwa w działalności kulturalnej w celu promowania kultury i rozwoju kulturalnego, jako „zagadnienia przekrojowego”, mogą być istotne i pomocne Ukrainie, jeśli zostaną efektywnie wykorzystane. Nie mniej ważne jest doświadczenie UE w prowadzeniu badań w zakresie polityki kulturalnej. Potrzeba większej ilości ukierunkowanych badań, nakierowanych na strategie, polityki i związanych z kontekstem/klimatem dla działalności kulturalnej, promocji, udostępniania, przekazywania, dostępu i uczestnictwa jest widoczna w Ukrainie i w innych miejscach; mają one pomóc zastąpić biurokratyczne standardy sowieckie, oparte na opisowych statystykach i informacjach o ograniczonej lub wątpliwej użyteczności z punktu widzenia planowania strategicznego i zarządzania.
Jeszcze za wcześnie, by podejmować się oceny Programu Kulturalnego Partnerstwa Wschodniego, natomiast z pewnością takiej ocenie będzie towarzyszyło pytanie w jakim stopniu Ukraina i inne kraje były w stanie przyjąć i wykorzystać jego potencjał. Osobiście uważam, że ten pierwszy program kulturalny UE ma przede wszystkim na celu „poznanie sąsiadów” i miejmy nadzieję, że da początek nowej i dojrzalszej relacji, bazującej na dziesięcioletnich dokonaniach Rady Europy.[3] Jeśli oprócz tego będzie działać jako katalizator koniecznych zmian i reform na poziomie lokalnym, to będzie można ten początek uznać za udany.
W tym kontekście różni interesariusze w Ukrainie i innych krajach PW powinni rozpocząć proces definiowania i opowiadania się za konkretnym kształtem rozwoju stosunków z UE, jej państwami członkowskimi i organizacjami na następnym etapie programu, tak by rozwijać kwestie związane z tworzeniem sieci i zaangażowaniem, budowaniem potencjału i szkoleniami, a także określaniem i rozwojem projektów, by następnie przekształcać je we wspólne i wzajemnie wzbogacające strategie i polityki działania. Jak mówią: do tanga trzeba dwojga.
Terry Sandell – szef Cultural Futures LLP i senior associate w St Antony’s College na Uniwersytecie Oksfordzkim; pracował jako wolontariusz w Afryce, dyplomata w Moskwie i przez dziesięć lat jako dyrektor międzynarodowej agencji sztuki. W ramach swojej działalności zawodowej tworzył oddziały i biura British Council w Związku Radzieckim i późniejszych krajach byłego bloku wschodniego. Kierował z ramienia Rady Europy badaniami uwarunkowań krajowych polityk kulturalnych w sześciu krajach tego regionu (Ukraina, Rosja, Rumunia, Gruzja, Azerbejdżan, Armenia). Obecnie pracuje dla instytucji Unii Europejskiej i Rady Europy, a także pisze książkę na temat Ukrainy.
*Poglądy wyrażone w niniejszym artykule mają charakter osobisty i nie muszą odzwierciedlać oficjalnego stanowiska Unii Europejskiej oraz członków kierownictwa Programu Kulturalnego Partnerstwa Wschodniego.
tłum. Konrad Szulga
[1] Patrz art. 29 rozporządzenia (WE) nr 1638/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 24 października 2006 r. ec.europa.eu/world/enp/pdf/oj_l310_en.pdf. Dla programów obejmujących wiele krajów na raz budżet wynosi 223,5 mln euro dla regionu Partnerstwa Wschodniego, kolejne 260 mln euro przeznaczono na program międzyregionalny; dodatkowo 277 mln euro przyznano transgranicznym programom współpracy, a 400 mln euro trafiło do Instrumentu Wspierania Systemu Rządów i na Fundusz Inwestycyjny na rzecz Sąsiedztwa. Oprócz wymienionych programów, utworzono specjalny budżet krajowy dla Ukrainy na poziomie 494 mln euro. Osoby zainteresowane informuję, iż zasadnicze obszary współpracy UE z Ukrainą zostały opisane w dokumencie „Mapa drogowa Partnerstwa Wschodniego 2012-13: wymiar dwustronny”, który można znaleźć na stronie ec.europa.eu/world/enp/docs/2012_enp_pack/e_pship_bilateral_en.pdf.
[2] Patrz, na przykład, „Partnerstwo Wschodnie: mapa drogowa do szczytu2013” na stronie ec.europa.eu/world/enp/docs/2012_enp_pack/e_pship_roadmap_en.pdf
[3] W tym projekt STAGE Rady Europy i Program Inicjatywy Kijowskiej, a także Przeglądy Krajowej Polityki Kulturalnej, jak np. dla Ukrainy. Por. www.coe.int/t/dg4/cultureheritage/culture/reviews/CDCULT2007-15Ukraine_EN.pdf
